ГÆДИАТЫ СЕКЪА
           ПРОЗÆ 

Сæргæндтæ:






   МÆ ФЫЦЦАГ НЫХАС

    Фæнды мæ кæсджытæн бамбарын кæнын, цæмæй дызæрдыг ма кæной  мæ
чиныгыл. Мæ чиныджы ис гуырдзиаг нæмттæ, гуырдзиаг æлдæртты  койтæ
æмæ  уый  тыххæй  кæсджытæ  зæгъдзысты: мæнæй  уый  ацы  таурæгътæ
гуырдзиаг  чингуытæй райста, зæгъгæ. Фæлæ хъуыддаг афтæ  уыд,  æмæ
фæсхохы  Ир—Арагуийы  комæй фалæмæ, Дзимыргом,  Чысангом,  Леуахи,
Дæрыком,  Захъор,  Дзауыком,  Урстуалтæ,  иудзырдæй,  Хуссары   Ир
Гуырдзыстоны æлдæртты цагъар уыдысты, хохы адæм сын хъалон фыстой.
Сæ  цурты чи цард, уыдон сын куыстой, æлдæртты цы фæндыд,  уыдæттæ
сын  кодтой æмæ уый тыххæй сæ таурæгътæ дæр æмхæццæ зынынц. Æрмæст
уыдон  æхсæн Арагуийы комы адæм сæрибарæй баззадысты, уый  тыххæй,
æмæ  се  'лдары тынг раджы амардтой; æмæ сæхицæн æлдар  кæнын  нал
суагътой.  Кæд  сæм Чысаны Ерыстау æлдæрттæ бахъав-бахъав  кодтой,
уæддæр сæ сæ топпы дзых, сæ карды ком никуы раздæхтой æмæ ныр  дæр
æмæ уæд дæр сæрибар адæм уыдысты.




   АРАГУИЙЫ ÆЛДАР НУГЗАР

    Гуырдзыстон  Уырысимæ  баиу  кæныны  агъоммæ,  Арагуийы   доны
былыл, сау хохы къæдзæх сынæджы раз, Косетмæ хæстæг, ныр дæр ма сæ
систæ  æнæхæлд  сты, лæууыди мæсыг æмæ галуан. Ацы  мæсыджы  царди
Арагуийы Ерыстау æлдар Нугзар.
    Уыцы  рæстæгмæ  гæсгæ, æлдар Арагуийы гуырдзиаг  адæм  —  Хады
комæй  хъалон иста, фæлæ Хъуды ком, Тырсыгом æмæ Хиуы ком  сæрибар
адæм  уыдысты,  æлдарæн хъалон нæ фыстой, бегара нæ кодтой.  Æлдар
чысылгай-чысылгай  Хъуды  комы  адæмы  йæхимæ  æрбахæстæг   кодта.
Фæсивæды  хуыздæртæй  мыггæгты тыхджынтæй  Хады  комæн  моураутæ2,
хъалонисджытæ  скодта,  хицоны  цæстæй  сæм  акасти,   Хады   комы
гуырдзиаг  адæмæн сæ хицæуттæ æрæвæрдта. Хъуды комы  адæм  дæр  ыл
баууæндыдысты.
    Хъуды   комы  адæмы  'руаджы  Тырсыгомы  адæмимæ  дæр  слымæн,
баурæдта дзы йæхимæ хъалонисджытæ-моураутæ. Хъуд æмæ Тырсыйы  адæм
йæ коммæ кæсын байдыдтой, тых кæнынмæ, хъалон исынмæ йемæ цыдысты,
фæлæ сæ хъалон исын нæма уæндыд.
    Уалдзæг  уыдис æмæ бæстæ кæрдæгæй, цъæх сгæлладау,  сæрттывта.
Арагуийы  дон  къæдзтæ-мæдзтæ, пырх калгæ, æнусы  къæдзæхтыл  йæхи
æппæрста,  фырмæстæй  урс  фынктъанхъатæ  фæйнæрдæм  пырх   кодта.
Мæргътæ  алы  'взагæй дзæнæтон сæрибары зарджытæ кодтой.  Хурзæрин
арвы  астæу йæ хъарм тынтæй зæххы рæвдыдта. Хурыскæсæны дымгæ  фаг
улæфыд æмæ йын бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой.
    Раст хуыцаубон уыд æмæ адæм ныхасы бадтысты. Уалынмæ æлдар  йæ
асаултимæ  уым балæууыд æмæ адæмæн арфæ ракодта. Адæм  фестадысты,
салам ын радтой æмæ йæ æрхизын кодтой. Æгъдаумæ гæсгæ æрбадти  æмæ
афтæ зæгъы:
    —Хиуы  ком схъал сты, сæ бæстыл цæуæг, цъиу тæхæг нал уадзынц,
æлдарæн  æрдуйы бæрц дæр кад нæ дæттынц, хъалон нæ фидынц,  хæстмæ
сæм  цæуын  хъæуы,  —  загъта, — нæхицæн сæ хъалондар,  бегарадзау
скæнæм.
    Куырис   сыгъд  æмæ  йыл  бæттæн  худти.  Ирон  адæмыл   хæсты
хъуыддаджы  'рдæм  фехситт кæн, æндæр сын бирæ  нæ  хъуыд  æмæ  нæ
хъæуы,  раджы дæр æмæ ныр дæр алы бæсты арæнтæй сæ фæллад  стджыты
хъæрзын, уынæргъын хъуысы. Хæсты быдыры æнæхъуаджы 'хсидгæ нæмыгæй
йæ  цард  чи  бахуыссын кодта, кæддæриддæр ирон адæм ахæм  дзæгъæл
хъуыддаджы  тыххæй зивæг нæ кодтой æмæ нæ кæнынц.  Æлдары  дзырдыл
сразы сты.
    Æлдар  Хъуды  комы адæмæн фæстаг хуыцаубонмæ  æмгъуыд  скодта,
хæстмæ цæттæ куыд уыдаиккой, афтæ. Хуыцаубон æрцыд æмæ æлдар  Хады
комы  æфсæдтимæ Хъуды комы фидары дзуары мæсыджы раз фæзы æрæнцад.
Уыдонимæ  баиу  сты  Хъуды комы æфсæдтæ æмæ дыккаг  бон  Тырсыгомы
'рдæм  араст  сты. Тырсыйы адæмæн дæр хъуыстгонд  уыди  хабар  æмæ
цæттæ  уыд  меды, раст Къобы фæзы Тырсыйы æфсæдтимæ дæр баиу  сты.
Хъуыддаг  бирæ  нал ахаста. Хиуы комы адæм дæр сæхи хæстмæ  сцæттæ
кодтой.  Дыккаг  бон  Самтъеройы фæзы Хиуы  æфсæдтимæ  ныхæй-ныхмæ
æрлæууыдысты.  Дыууæ  домбайæ  тугæмхæццæ  цæстæнгасæй  иу  иннæйы
аныхъуырынмæ хъавыд.
    Дыууæрдыгæй  минæвæрттæ сарæх сты, се 'хсæн рацу-бацу  кодтой.
Æлдар  сæ  йæхицæн хъалондар, бегарадзау æгъдæуттæ агуырдта.  Хиуы
комы  адæм та сæрибары дуг, сæ царды хæрзæбоныл хæцыдысты, зыдтой,
Ерыстау  æлдары уæззау уаргъы бын сæ байзæттаг дыдæгътæ кæнгæ  кæй
цыдаиккой, уый æмæ сæ царды бæсты мæлæт хуыздæрæн равзæрстой.
    Хур  аныгуылд,  фæстаг  хатт ма тугæмхæццæ  сырхсырхид  тынтæй
хæхтæн салам радта. Бæстæ фæталынг, афтæ минæвæрттæ хъуыддаг хæсты
'гъдауыл ахицæн кодтой. Самтъеройы фæзы дыууæ фарсæй æфсæдты топпы
цæхæр  мæйдар æхсæвы кæрæдзимæ æвзæгтæ-æвзæгтæ мæлæты  хос  хаста.
Топпы  хъæрæй  Терчы фæйнæфарс кæмтты, æрвнæрæгау, бæстæ  араудта.
Мæлæтдзаг  цæфты хъæрзынæй зæхх æнкъуысти, арв змæлыд.  Хиуы  комы
адæм—усæй, лæгæй—иууылдæр хæсты быдырмæ рацыдысты, нæлгоймаг  адæм
хæцгæ  кодтой, сылгоймæгтæ та сын сæ фæстæ дон æмæ хæринаг хастой.
Бæлвырд  нæ  зонын,  æцæг, хæст цал боны ахаста,  Хиуы  комы  адæм
басастысты,  мæсгуыты  дæгъæлтæ æрхастой æмæ  сæ  Арагуийы  æлдары
кьухы радтой æмæ йын зæххы æмбæрц бакуывтой.
    Цы  дардыл дзурын, æлдар йе 'фсæдтимæ Хиуы комы суанг фæззæгмæ
фæцард.  Хиуы  адæмæн  сæхицæй  —  тыхджындæр  мыггæгтæй  хицæуттæ
скодта, моураутæ, хъалонисджытæ дзы баурæдта, фидар æгъдæуттæ  дзы
сæвæрдта.  Хъалондар,  цагъариуæг йæ  сæрмæ  чи  нæ  хаста,  уыдон
æрцахсын  кодта,  кæй марын акæнын кодта, кæй  та  Косеты  мæсыджы
хъоргъы  ауадзын  кодта. Хæцæнгарзæй сæм цы ссардта,  иууылдæр  сæ
байста æмæ æрæгвæззæг йæ хæдзармæ ацыд. Æфсæдтæ дæр фæхæлиу сты.
Афонтæ   цыдысты,  рæстæг  уыцы  иухуызон  саутар  мылазон  хаста,
тыхджынтæ  æдыхты скæсын нæ уагътой. Æлдар Хъуды комæй сайгæ-сайгæ
хъалон  исын  байдыдта.  Мæсыг хи дурæй сæтты.  Хъуды  комы  адæмы
тыхджындæртæ  сæ  фарс фесты, моураутæ, хъалонисджытæ  сæ  скодта.
Фистæг—бæхджынæн  дондзау.  Хъуды комы тыхджындæр  адæмты  'руаджы
Ерыстау  æлдар  æгас  Хъуды комы адæмы йæхицæн  хъалондар,  цагъар
скодта,  адæмы  сызмæста. Уарзондзинад, æцæгдзинад,  сæрибардзинад
сындзын  уæззау  худы бын хъеллау кодтой, уыцы рæстæджы  æлдæрттæй
хæхтæ  æмæ  къæдзæхтæ дæр тарстысты. Адæймагæй сдзурын, сныхас  чи
уæндыд сæрибар дуджы тыххæй? Уыцыиухуызон саутар мигъ бадт адæмыл,
кæуын цæстæнгас лæвæрдтой.
    Арагуийы  Ерыстау æлдар йæ фыдхъуыддæгтыл, фыдмитыл фæсмон  нæ
кодта,  фæлæ  ма  ноджыдæр фыддæр фыдмитæ кæнын  райдыдта.  Æлдары
æвастæй  лæг  ус  нæ  хаста, чызг чындзы нæ  цыд,  лæг-иу  ус  куы
'рхаста, уæд-иу кæд æлдары бафæндыд, уæд хъуамæ ног чындзы  фыццаг
æхсæв  æлдарæн  фенын  кодтаиккой...  Ахæм  æнæфсармдзинадæй   æмæ
фыдтыхмитæй  раст  сырды хуызæн сси. Фæлæ уыцы  фыдхъуыддæгтæ  æмæ
фыдмитæ  иудадзыг  æлдары аххос нæ уыдысты, уый тыххæй  æмæ  адæмы
дæлбынтыдзуаг   къæбылатæ  йæ  фарс  уыдысты,   адæмы   кæрæдзийыл
æфтыдтой.  Адæм кæрæдзийы дзырд нал æмбæрстой: иумæйаг  цардыуаджы
хæрзæбон  æгъдау  фехæлд.  Иутæ  æлдары  хорзæхæй  мæгуырты   уæлæ
симдтой,  адæмы  фæллойæ минас кодтой, иннæтæ  уæззау  уаргъы  бын
змæлын  нæ  фæрæзтой, сыдæй мардысты. Афтæмæй  Ерыстау  бирæ  азты
æлдарад фæкодта Арагуийы бæстыл.
    Раст  уыцы  рæстæджы  Арагуийы доны хæд былыл,  хохы  хъæбысы,
Ганис, зæгъгæ, иу чысыл хъæуы цард æнæзæнæг лæг æмæ ус — Берд  æмæ
Хъызмыдæ.   Берд   æмæ  йæ  усы  адæм  бирæ  уарзтой   сæ   рæдау,
кæрдзындæттоны тыххæй, стæй æнæзæнæг кæй уыдысты, уый  тыххæй  дæр
сын  адæм  тæригъæд  кодтой æмæ сын зæнæджы тыххæй  Хуыцаумæ  бирæ
куывтой.  Уыцы  куывд  Хуыцауы раз æнæахъазæй  нæ  баззад:  зæронд
Хъызмыдæ басывæрджын æмæ адæмыл айхъуыст йæ хабар. Фæлæ адæмæй кæй
уырныдта, кæй нæ, уый тыххæй, æмæ Хъызмыдæйæн йæ цæрæнбонты  зæнæг
нæ уыди æмæ йæ азтæ дæр ивгъуыд уыдысты.
Хъызмыдæйæн йæ арын афон æрцыд æмæ раст куадзæны размæ  майрæмбоны
лæппу   ныййардта.  Адæм  æрæмбырд  сты  Бердæн  арфæтæ   кæнынмæ,
кæрæдзимæ  хæрзæггурæггæгтæ цыдысты, сæ уарзон  лæг  æмæ  усы  сын
Хуыцау  кæй  барæвдыдта, уый тыххæй, сбуц  сты  æмæ  Хуыцауæн  кад
лæвæрдтой.  Фæлæ  уæды  æлдæртты  рæстæджы  мæгуыр  кусæг   адæмæй
амондджын чи уыд? Сæ фос, сæ зæнæг, сæхæдæг, иууылдæр æлдæртты бар
уыдысты, цы сæ фæндыд, уый сын кодтой.
    Раст  уыцы  уалдзæг,  Хъызмыдæйæн  лæппу  куы  райгуырди,  уæд
æлдары  аргъонахъ гадза3 дæр къæбылатæ ныййардта.  Гадза  уайтагъд
амард æмæ йæ къæбылатæй дæр иуы йеддæмæ нал фервæзт, амардысты æмæ
къæбылайы хъуджы æхсырæй хастой.
    Иу  бон  æлдар Ганисы хуссæрттæм цуаны бацыд. Хъызмыдæ хæдзары
дуармæ  бадт,  йæ сывæллон йæ хъæбысы. Æлдар ус æмæ сывæллоны  куы
федта,  уæд сыл йæ цæст андæгъд: Хъызмыдæ бæрзонд, урсцъар,  нард,
зæрондгомау  ус,  фæлмæн  цæстæнгас  лæвæрдта,  сывæллон  дæр  уый
хуызæн,  æнхъизæнджын  дзулы  гуыдыны  хуызæн  пухпухид  нард,  йæ
хъæбысы, хурау, худт.
    Æлдар  йæ дæлдæртимæ Берды хæдзары дуармæ фæлæууыд æмæ  Бердмæ
бадзырдта æмæ йын афтæ зæгъы:
    —  Хъусыс! Мæ аргъонахъ къæбыла дæм æрбарвитдзынæн æмæ  йæ  дæ
усæн  хорз  схæссын кæн, дзидзихъуаг æй ма ныууадзæд. Куыд  уынын,
афтæмæй  дæ  усæн  хорз  æхсырыхъæд ис,  æмæ  къæбылайы  дæр  хорз
схæсдзæн.  Хъусут,  куыддæр æй дзæбæх не  схæссат,  афтæ  уæ  хæрз
бынсæфт фæкæндзынæн!
    Бæх фæзылдта æмæ ацыд.
    Дыккаг бон æцæг æлдар йæ куыдзы къæбылайы моурауæн Берды  усмæ
барвыста   æмæ  йын  бафæдзæхста,  дзидзихъуаг  æндæр  æй   куыннæ
ныууадзой, афтæ. Моурау къæбылайы Берды усмæ радта, æмæ сын æлдары
фæдзæхст ныхæстæ дæр радзырдта.
Мæйтæ  ивтой, бонтæ цыдысты. Усы дзидзи къæбылайы исты хъыгдардта,
æви йæм æндæр сахъат уыдис, Хуыцау зыдта, къæбыла тынг смæллæг.
    Иу  бон  та  æлдар Ганисы хуссæрттæм цуаны бацыдис  æмæ  Берды
дуармæ  æрхызт.  Хъызмыдæ  тыргьы бадт, йæ  сывæллон  йæ  хъæбысы,
къæбыла та йæ разы хуыссыд. Æлдар къæбылайы рауын-бауын акодта æмæ
йæ  фыдхъуынтæ,  цолайæ куы федта, уæд схъæр  кодта,  йæ  цæстытæй
зынджытæ аппæрста, йæ дзыхæй цæхæртæ æмæ афтæ зæгъы:
    — Нæ уын загътон, хæрджытæ, дзæбæх æй схæссут!
    Æлдар  усы хъæбысæй сывæллон раскъæфта, йæ къæхтыл ын  фæхæцыд
æмæ  дзы  усы сæрæн æртæ цæфы фæкодта. Сывæллонæн йæ астæу  асаст,
æртæ хатты ма йæ гæндзæхтæ ацагъта æмæ йæ уд систа.
    Æлдар та усыл фæхъæр кодта:
    —  Дæ цæстытæ дын скъахдзынæн, хорз æй куы нæ схæссай, уæд!  —
æмæ ацыдис.
Адæм   æрæмбырд  сты  мæгуыртæ,  æмæ  сывæллоны  баныгæдтой.  Бирæ
фæрадзур-бадзур кодтой се 'намонд рæстæджы тыххæй, фæлæ сæ бон  цы
уыдис æмæ банцадысты.
Хъызмыдæ къæбылайы хæссын байдыдта.
    Уыцы  рæстæджы кусæг адæм æфсæн рæхыстæй баст уыдысты, сæ  сæр
сæ бар нæ уыд, ницы æмбæрстой. Скъола — æндæр кусæг адæмæн нæ уыд,
афтæ  æнхъæлдтой, æмæ райдайæнæй байдайæнмæ цагъары æфсондз хъуамæ
хæссæм,—дзырдтой. Адæймаг сæрибар исдзинад кæй у, уый æмбаргæ  дæр
нæ   кодтой,  афтæмæй  æлдæртты  æхсары  бын  бирæ  сæдæ  фæлтæрты
фæцардысты.
    Сывæллоны  мæлæты фæстæ ус къæбылайы хæссын райдыдта.  Тыхджын
цы  нæ кæны, мæгуыр цы нæ бары. Æлдæртты дзырд уыцы рæстæджы  арвы
цæфау уыд.
    Къæбыла  куыд хъомыл кодта, афтæ фыдуагæй-фыдуагдæр кодта.  Иу
бон  усы  дзидзийыл  дæндагæй фæхæцыд. Бонæй  бонмæ  дзидзи  æрхæм
асайдта,  рæссыйын байдыдта. Куыдзы хæст ферхæм, схæф  кодта,  усы
риу  къутуйы  йас  ныррæсыд. Уыцы рæстæджы кусæг адæмæн  дохтыртæ,
æндæр  кæм уыд, усмæ чи фæкастаид. Дзидзийы хæлд стыр низ  асайдта
æмæ Хъызмыдæ амард. Адæм æрæмбырд сты, Хъызмыдæйы мардыл фæкуыдтой
фæхъыг  кодтой æмæ йæ баныгæдтой, «рухсаг у, рухсаг» загътой,  æмæ
раздæхтысты.
    Адæмы  зæрдæ тæригъæддаг мардæй тынг фæрысти, тынгдæр  та  уый
тыххæй,  æмæ Берд—сабыр æмæ раст кусæг лæг, комы дымæгыл цард  æмæ
алы  тыхст  бæлццонæн дæр хъарм фысым уыдис, Хъызмыдæ та —хъæлдзæг
æмæ  рæдау  æфсин,  кæйдæриддæр мады хуызæн рæвдыдта  æмæ  сæ  уый
тыххæй адæм фылдæр уарзтой.
    Берд  афæдзæй  афæдзмæ  хистытæ фæкодта,  йæ  фæллой  сихсыди,
мæгуырæй баззад. Берд — иуæй зæронд лæг, иннæмæй — æнæ бинонтæ, йæ
цардæй  стыхсти, кæд ма йын адæм æххуыс кодтой, уæддæр ын  кæрдзын
скæнæг нал уыд, æмæ бирæ бонты æххормаг зади. Кæй зæгъын æй хъæуы,
ахæм мæгуыр цардæй æмæ мæстджын сагъæстæй Берд йæ зондæй дæр фæцух
æмæ  дзæгъæл  цæуын  райдыдта, цыма- иу  æлдарæй  искуыдæм  лыгъд,
хъæргæнгæ згьордта:
    —Æлдар æрбацæуы, æлдар, æлдар... Сывæллон, сывæллон!
    Æмæ-иу  згъорынæй  куы  сфæлмæцыдис,  уæд-иу  дæлгоммæ  зæххыл
ахаудта, кæд-иу æй исчи баурæдта, уæд-иу уымæн дæр æлдары хъаст йæ
сонт  ныхæстæй  дзырдта. Берд уыцы хуызæнæй иу аз  фесæфтис,  стæй
раст  тъæнджы мæйы фæндагыл, Дзимыры æфцæгыл, ныссалд. Хъуды комыл
айхъуыстис  Берды  мæлæты  хабар, адæм æрæмбырд  сты.  Берды  мард
æрхастой.  Кæмæн  йæ  бон  цы уыдис, уый  æрхаста:  хойраг,  нозт,
Хъызмыдæйы  фарсмæ  йын ингæн скъахтой æмæ йæ баныгæдтой,  «рухсаг
ут,  рухсаг» загътой, æхсæны хист ын скодтой æмæ ацыдысты.  Æрмæст
ма хъуыстис Берды хæдзаруатæй алы æхсæв дæр уыджы уасын.
    Арагуийы    Ерыстау    æлдары    тыхмитæй,    фыдмитæй    адæм
сфæлмæцыдысты, уæлдайдæр та Берды хъуыддаджы тыххæй  иууыл  смæсты
сты  æмæ  чи  абырæг алыгъд, чи хæхты бамбæхсти* (* Уыцы  рæстæджы
хæдзаруæттæ  зынынц  хохы фидæртты (автор).), хъалон  нал  фыстой,
моураутæ дæр бирæ фæмардтой, фæлæ уæддæр æлдары хинæйдзаг зонд æмæ
калмы  æвзаг  адæмы сайын хорз фæрæзта. Иу адæмæй  иннæты  бырста.
Куырис  сыгъд  æмæ  йыл  бæттæн худти,  адæм  кæрæдзийы  дзырд  не
'мбæрстой, æмæ та сæ-иу йæхицæн хъалондар цагъар скодта.
    Фæлтæртæ ивтой, азтæ цыдысты... Адæм уыцы саутар, сау  мылазон
мигъты  бын цардысты, рухсмæ фæндаг ничердæм ардтой. Кæд-иу  искуы
иу лæг фæзындис, æмæ-иу исты сдзырдта сæрибар дуджы тыххæй, уæд-иу
æй  æлдæрттæ  æрбамардтой,  æрбайсæфтой,  афтæмæй  бæстæ  талынгæй
талынгдæр кодта.
    Иу  уалдзæг  «Фидары дзуары» бон уыдис æмæ адæм  æрæмбырд  сты
мæсыджы раз æмæ та æлдары кой райдыдтой. Рубайты Мистала, урсзачъе
зæронд лæг, сыстад æмæ загъта:
    —  Хур  ныл  баталынг, мæй рухс нал кæны,  зæхх  мæстæй  ризы,
стъалытæ зæхмæ хауынц, нæ тæригъæдмæ кæсын нал фæразынц. Иу  æвзæр
фыдуаг æлдар нын нæ устыты кæрдæн систа, нæ чызджыты нын фæхудинаг
кодта, йæ куыдзы къæбылаты нын нæ устытæн хæссын кæны, нæ фæсивæды
нын йæхимæ басайдта, нæ зæрдæтæ кæрæдзимæ нал сты, сæфынмæ нæ бирæ
нал хъæуы, фæлæ æууæнк, æууæнк, кæрæдзийæн æууæнк радтæм, нæ дзырд
иу скæнæм, нæ цытджын дзуары раз ард бахæрæм.
    Адæм æмхуызон схъæр кодтой:
    — Бахæрæм, бахæрæм! Ард бахæрæм!
    Æмæ  та  фæсабыр  сты,  фæхъус  сты.  Адæмы  'хсæн  бындз  куы
атахтаид,  уæд  уый базырты хъæр дæр фехъуыстаид.  Мистала  кардæй
æртæтигъон бæрз къæцæл ацамадта æмæ та афтæ зæгъы:
    —  Дзуары  угард  ныккæнæм, мæ хæдзæрттæ, дзуары  угард,  хорз
адæм!
Уый  фæстæ адæм æмхуызонæй дзуары угард ныккодтой, куыд кæрæдзийыл
сайдæй ничиуал рацæудзæн, æлдармæ дзырдтæ ничиуал бахæсдзæн,  ууыл
ард бахордтой. Угæрдтæ дзуары мæсыджы хуылфы сæвæрдтой æмæ та адæм
ныхас кæнын райдыдтой.
    Бирæ радзур-бадзуры фæстæ Дзанайты Тохти загъта:
    —  0,  нæ хорз фæсивæд, о, нæ хорз кæстæртæ, рæстæджы хæрзæбон
саразын  сымахмæ кæсы. Мах куыд базæронд стæм, нæ рæстæг дæр  немæ
афтæ  базæронд. Кæд бирæ фæцардыстæм, бирæ федтам, уæддæр  дзы  нæ
зæрдыл  бирæ нал лæууы. Лæг æртæ æррайы кæны æмæ йæ фæстаг  æррайы
дуг  зæронддзинад у, фæлæ уæ цы фæнды, уый зæгъут,  зонд  кæстæрæй
хистæры сæрыл нæу, мах дæр уын æмбал.
    Райдыдтой  æмхуызон дзурын æмæ сфæнд кодтой: «æлдармæ  минæвар
сæрвитæм».
    Се   'хсæнæй  равзæрстой  минæвар,  зондджындæр  æмæ  зæгъынæн
    хъæбатырдæр лæг — Рубайты Реуазы æмæ йын загътой:
    —  Цу,  Реуаз,  æмæ æлдарæн зæгъ: мах æмсæр, æмхуызон  сæрибар
адæм  уыдыстæм, ныр нæ дæхицæн хъалондарцагъар скодтай,  нæ  сыхаг
адæм  Хиуы  комимæ нын кæрæдзи ныццæгъдын кодтай, нæ  туджы  хæстæ
мыггагмæ  нæ  сихсийдзысты. Дæ куыдзы хъæвдынты нын нæ  сылты  урс
æхсырæй фæхæссын кодтай, рæсугъд бæх, рæсугъд чызг никæмæн уадзыс.
Ныууадз  нæ хуыздæр у, нæ фыдæлтæ дын цагъар нæ уыдысты,  мах  дæр
дын нæ уыдзыстæм.
    —  Ацы  ныхæстæ  æлдарæн æнæфсарм зæгъ,  —  Тохти  загъта  æмæ
минæвар ацыд.
Раст  æмбисбон уыдаид, афтæ Реуаз æлдары кæрты æрхызт æмæ  æлдармæ
асаултæй иу лæджы барвыста. Æлдар æм басидт æмæ йын афтæ зæгъы:
    —Зæгь, цы хабар дæм ис?!
    Реуаз æлдарæн радзырдта адæмы фæдзæхст ныхæстæ. Кæй зæгъын  æй
хъæуы,  æлдар  мæстæй,  артау, ссыгъдис, бандон  фелвæста  æмæ  йæ
Реуазы  сæрыл ныццавта. Реуаз йæ карды сæрмæ февнæлдта,  фæлæ  йыл
æлдары асаултæ амбырд сты æмæ йæ кæрты æрра куыдзы мард ныккодтой.
    Адæм  сæ  минæвармæ  æнхъæлмæ фæкастысты, цы  дзырд  схæсдзæн,
зæгъгæ, суанг изæрмæ, стæй куы никуы зындис, уæд .алчи йæ хæдзармæ
ацыд,  бæрæгбон  фехæлди, дыккаг райсом Тохти æмæ  Мистала  Реуазы
бæрæггæнæг куыд ныццыдаиккой, афтæ.
Æхсæвы æлдар æфсадхон арвыста æмæ Хады комы æфсæдтæ æрæмбырд кодта
æмæ  райсом раджы Хъуды комы «Фидары дзуары» мæсыджы раз  фæзы  йе
'фсæдтимæ æрæнцад.
    Хъуды  комы  хæцæг адæм дæр «Фидары дзуары» мæсыджы  бацыдысты
æмæ  уырдыгæй хæцын райдыдтой. Æлдар йæ урс бæхыл йе 'фсæдты астæу
ратæх-батæх кодта. Мæсыджы сæрæй Дзанайты Тохти фехста  æмæ  æлдар
йæ  урс  бæхæй  асхъиудта, йæ сæрыл хъил фæлæууыд. Æлдар  ноджыдæр
æфсадхон арвыста Хады коммæ æмæ та æфсæдтæ æрбакодта. Æртыккаг бон
бæстæ  гæрах  æмæ  цæхæр сси, Хъуды комыл арт бафтыдта,  басыгъта,
никуыуал  ницы ныууагъта. Хæцæг адæм хæхты фидæрттæм сæхи  айстой,
сылтæ  æмæ сывæллæттæ хъæуты баззадысты, уый тыххæй æмæ сын  хæхты
фидæртты  цæуæн нæ уыди, стæй  хæст æвиппайды æрцыд æмæ адæм  сæхи
сцæттæ кæнын нæ бафæрæзтой.
    Цыппæрæм   бон  æлдар  йе  'фсæдтæ  арвыста  æмæ  Хъуды   комы
цыдæриддæр  сывæллоны мыггаг ссардта, иу фæзмæ сæ  æрæмбырд  кодта
æмæ  дзырд радта йе 'фсæдтæн, цæмæй сывæллæтты бæхтæй банай кæной.
Кæй   зæгъын  æй  хъæуы,  æфсæдтæ  æлдары  дзырд  сæххæст  кодтой,
сывæллæтты  ныммур, ныцъцъæл кодтой. Сывæллæтты  нымæц  цас  уыди,
хуыцау  зоны.  Уыцы чысылты ныййарджыты кæуын, дзыназынæй  къæдзæх
бадон  уыдаид, фæлæ æлдар йæ рихибынæй худт, æрдуйы бæрц  тæригъæд
дæр  сын'  нæ кодта. Хъуды комы цыдæриддæр ссардта фосæй, хæзнайæ,
иууылдæр сæ ахаста æмæ ацыд. Æрмæст ма Хъуды комы фæйнæфарс хъæутæ
сау æндæрг хастой арты сыгъдонæй.
    Æлдары  ацыды  фæстæ адæм æрæмбырд сты, сывæллæтты  кæм  банай
кодтой, уыцы фæзы æмæ алчи йæ сывæллоны бæрæг кодта, фæлæ ма сæ цы
бæрæг  уыдаид!  Ныцъцъæл, ныммур сты. Адæм сыл  фæкуыдтой,  фæхъыг
кодтой  æмæ  сæ  баныгæдтой. Уыцы фæз абоны онг дæр хуыйны  «Непис
къало»,  ома  «паддзахы мус». Адæм æрсабыр  сты,  æрæнцадысты,  сæ
сыгъд хæдзæрттæ бацарæзтытæ кодтой. Сау сагъæс, æрдиаг адæмы 'хсæн
нæ  цух  кодта. Æлдар дæр та сæ хъалон исын райдыдта. Адæм  уæззау
уаргъы  бын  цæуын нæ фæрæзтой, афтæмæй рæстæг сау тар  мигьы  бын
æнцад лæсыд.
    Иу  уалдзæг  та «Фидары дзуары» бон уыд æмæ Хъуды  комы   адæм
дзуары мæсыджы раз æрæмбырд сты æмæ та æлдары койтæ кодтой.
    —  Æвæдза, нæ фесæфт хуыздæр у, — загъта Мистала, — уыцы  сырд
æлдарæн атæппæт æвзæр митæ ныббарыны бæсты!
    Урсзачъе  зæронд лæг Дзанайты Тохти адæмы 'хсæнæй  фестад  æмæ
афтæ зæгъы:
    —  Нæ  фесæфт  хуыздæр у, нæ фесæфт, хорз адæм,  нæ  байзæдтаг
хъалондарцагъарæй ныууадзыны бæсты. Иу арс ныл сахуыр ис  æмæ  нын
фыдмитæ  кæны. Æмбисонд афтæ у, Дзуахеты, дам, иу дзæргъ  фесæфта,
æмæ,  дам,  æй  Безан амардта. Уыцы хуыйæн куы ницы  фæнд  скæнæм,
æндæр амал нæй, æмæ йæ рихитæ аздыхта.
    Адæм  фæсабыр  сты, фæхъус сты, цыдæр хъуыдыты  аныгъуылдысты,
стæй æмхуызон сдзырдтой:
    —  Мæлæт,  мæлæт,  марын æй хъæуы, æндæр хос  нæй!  —  æмæ  та
фæсабыр сты.
    Тохти уырдыг фестад æмæ афтæ зæгъы:
    —Мæнæ  хорз  адæм!  Уæззау хъуыддаг рæуæг  дзырдтæй  нæ  рæзы.
Æлдары  амарын, хъæл акъуырæгау нæ уыдзæн. Лыстæг æркæсæм,  фæсмон
куыннæ  фæкæнæм, афтæ. Мах иууылдæр æмхуызон, æмсæр адæм, хор  æмæ
донау,  иумæ сæвзæрдыстæм, кæрæдзийæн æууæнк радтам, фæлæ ноджыдæр
радтæм,  цæмæй,  топпы  нæмыгау, нæ фæнд иу  уа.  Æмвæнд,  æмдзырд
адæмæн хох дæр нæ лæууы.
    —  Разы,  разы! — адæм æмхуызон сдзырдтой æмæ та  дыккаг  хатт
ард  бахордтой æмæ æууæнкдзинады бæрæгæн дзуары хуылфы фæйнæ топпы
нæмыджы мысайнаг сæвæрдтой æмæ иннæ аз куадзæн боны æлдары амарыны
тыххæй фæнд скодтой.
    Рæсугъд  хур  бон уыд. Арвы астæуæй хурзæрин  йæ  хъарм  тынтæ
зæххыл æппæрста. Цъæхсæр къæдзæхтæ, æвзистау, æрттывтой. Æрнæджыты
зæлдаджы  хуызæн  тамагæрдæг ирдгæ фæйлыдта. Алы  хорз  дидинджыты
тæфæй  адæймаджы зæрдæ рухс кодта. Уалдзыгон мæргъты зарынæй адæмы
æнкъард  сау зæрдæйы цыдæр хъæлдзæгдзинады бæрæг абадт. Хурскæсæны
дымгæ фаг улæфыд æмæ йын бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой. Арагуийы  дон,
хæрдгæбыдау,  къæдзтæ-мæдзтæ  йæхи  айвæзта,  фæйлауæн   фæйлауæны
сырдта æмæ æнусы къæдзæхтыл пæлхæндæг æртахæй йæхи цавта, цыма уый
дæр  тарф  фынæйæ  райхъал  ис. Иу дзырдæй,  бæстæ  дæр  базмæлыд,
цæмæдæр йæхи цæттæ кодта. Адæм изæры онг фæминас кодтой, стæй алчи
йæ хæдзармæ ацыди.
    Фæззæг   æрцыди,  зымæг  дæр  аивгъуыдта,  уалдзæг   æрæввахс.
Сæрибар дуджы тыххæй йæхи нывонд чи 'рхаста, Чырыстийы бæрæгбон  —
куадзæн æрцыд, адæм кæрæдзийæн арфæтæ кодтой. Раст уыцы бонмæ; уыд
æлдарæн дæр йæ марыны æмгъуыд, уый тыххæй æмæ алы хæдзар дæр,  фос
кæмæ  уыд, уый æлдарæн хъуамæ уæрыкк бахастаид, фос кæмæ  нæ  уыд,
уый  та  —  гогыз,  йе — карк æмæ афтæмæй æлдарæн куадзæны  арфæтæ
ракодтаиккой. Æлдары марыны æмгъуыд дæр куадзæн бонмæ  уый  тыххæй
сарæзтой,  æмæ  сыл цæмæй æлдары зæрдæ ма фæгуырысхо  уа.  Адæм  —
зæрондæй, ногæй æрæмбырд сты æмæ æлдармæ арфæты 'фсон бацыдысты.
    Стыр  галуаны  астæу, кæрты адæм рæнхъытæ  алæууыдысты.  Æлдар
сæм  мæсыгæй рацыд æмæ сын арфæ ракодта, фæлæ уыцы арфæтæ æгьдауыл
нæ  уыдысты.  Йæ  зæрдæ йæ базыдта. Йæ дзырдтæ йæ  дзыхæй  æрхæцгæ
цыдысты.  Адæм  æдгæрзтæ кæй уыдта, уый тыххæй  йæ  хуыз  рафæлив-
бафæлив  кодта,  йæ къухты æнгуылдзтæ зыр-зыр кодтой.  Уыцы  сахат
цъиу  куы  фестадаид,  дардмæ куы атахтаид  æмæ  æдзæрæг  ран  куы
цардаид,  уымæ дæр бæллыд. Йе уæд та адæмæн цагъар куы  фестадаид,
уый  дæр  æй  фæндыд, фæлæ йын уыдæтты гæнæн нал уыд  æмæ  йыл  цы
'рцыдаид,  уымæ æнхъæлмæ каст: хаттæй хатт-иу мæсыджы  алыварс  йæ
цæст ахаста, фæлæ йæ дæлдæртæй иу дæр адæммæ ракæсын нал уæндыд.
    Адæмы разæй Тохти ралæууыд æмæ афтæ зæгъы:
    —Арагуийы æлдæр! Æрбад, де 'лдардзинады фæстаг бон у,  æмæ  ма
дын кад радтæм, бафæрсæм дæ!
    Æлдарæн  бандон  æрæвæрдтой  æмæ  æрбадт,  фæлæ  ахæм   мæгуыр
цæстæнгасæй  ракаст  адæммæ,  ахæм сагъæссаг  бæрджытæ  фæзынд  йæ
цæсгомыл æмæ йæм адæмæй бирæты зæрдæ фæфæлмæн, фæлæ алчидæр  ардæй
тарст  æмæ  хъуыддаг  бауромыны тыххæй сдзурын  нæ  уæндыд.  Адæмы
хистæртæ,  зæрæдтæ  дæр йæ разы æрбадтысты. Адæм  фæсабыр,  фæхъус
сты. Адæмы 'хсæн мæлдзыджы къæхты хъæр дæр фехъуыстаид.
Дзанайты Тохти сыстад æмæ афтæ зæгъы:
    —  Ерыстау  æлдар! Абон дæ тæрхоны бон у æмæ дæ фæрсæм:  цæмæн
нын  кæрæдзи ныццæгъдын кодтай? Сыхаг Хиуы комы адæммæ, цы дæ хъыг
дардтой?  Цæмæн сæрра кодтай мах дæр? Цæмæн нæ фæсайдтай  сæрибары
дугæй? Дæхицæн нæ хъалондарцагьар цæмæн скодтай?
    Æлдар ацы ныхæстæн цæстысыгæй дзуапп лæвæрдта, æндæр ницы.
    —  ...Зæгъ, цы дын кодтой нæ саби сывæллæттæ, мæнæуы куыристау
сæ  цæмæн  банай кодтай? Цы дын кодтой нæ мæгуыр уазал  хæдзæрттæ,
цæмæн сæ басыгътай? Зæгъ, зæгъ, цы дын кодта Берд—æгас комы фысым,
цæмæн  æй  федзæрæг  кодтай? Адæймаджы цытджын æхсырæй  дæ  куыдзы
къæбылатæ  цæмæн  хæссын  кодтай, цæмæн  дæйын  кодтай  дæ  куыдзы
хъæвдынтæн адæймаджы арфæгонд дзидзи?
Æлдар  ацы ныхæстæн иуæн дæр дзуапп нæ радта, æрмæст-иу йæ  рæссыд
стыр  сырх  цæстытæ  доны разылдта æмæ-иу мæсыджы  'рдæм  йæ  усмæ
фæкаст.
Тохти адæмырдæм раздæхт æмæ загъта:
— Тæрхон, тæрхон, нæ фыдæлты тæрхон!
    Адæм  тæрхон  кæнын  райдыдтой.  Цæмæйдæриддæр  уыцы  рæстæджы
адæмы  æмбырд  тæрхон кодта, чи загъта: «дуры бын æй фæкæнæм»,  чи
загъта:  «ауындзгæ  йæ æркæнæм», чи загъта: «гæрзтæй  йæ  амарæм»,
æрæджиау бафидыдтой æмæ загътой:
    — Кардæй йæ амарæм, уæздан лæджы кадæн гæрзтæй мард хуыздæр.
    Æвиппайды  кæрдтæ  фехситт кодтой, мæсыджы  къултæ  ферттывтой
æмæ  æлдарæй уонг уонгыл нал аззад, галуаны астæу цъæх  нæууыл  йæ
туг  азæй  кодта, йæ фыды кæрдихтæ туджы малы сæр ленчытæ  кодтой.
Адæм  сæ  кæрдтæ  асæрфтой æмæ ацыдысты. Æрмæст ма хъуысти  æлдары
мæсыгæй йæ усы хъарджытæ.
    Æлдары  дæлдæртæй  иу  лæг чысаны Ерыстау Дзимсермæ  хъæргæнæг
ацыд, цæвиттон, æлдары ус Дзимсеры чызг уыд. Дзимсер дæр æрцыд æмæ
æлдары баныгæдтой, æлдары усы йæ цагъартимæ Дзимсер акодта Чысанмæ
æмæ  уым  царди.  Уæдæй  фæстæмæ Арагуийы  Ерыстау  æлдары  хæдзар
федзæрæг, æрмæст ма дзы мæргътæ ахстæттæ кæнынц.
    Рæстæг  уыцы иу сау тар мылазон хаста, рухсы цъыртт æм никæцæй
зынд,  кусæг  адæмы  цард,  æфсæн рæхыстæй  баст,  талынг  мæйдары
хъеллау  кодта.  Адæмы  зæрдæ ныссау, ныддур,  масты  бру  атонын,
аскъуынын  нæ фæрæзтой. Стыр уæззау дуры бынæй цæстысыг тугæмхæццæ
калд.  Чысаны  Ерыстау æлдар Дзимсер дæр та йæ сиахсы  адæммæ—Хады
коммæ  чысылгай чысылгай æвналын систа. Хады комæн та йын  сæхицæй
дæр  хæрзгæнджытæ фæзынди, фæлæ Хъуды коммæ нæ уæндыд, уый тыххæй,
æмæ  Хъуды комы ирон адæм сæ фæнд иу скодтой æмæ Ерыстаутæй сæхимæ
цæуæг нал уагътой æмæ сæрибар адæм уыдысты.
    Дзимсер  Хады комæй хъалон исын райдыдта. Уый дæр та  Арагуийы
Ерыстау  æлдарæй  фыддæр  æмæ тъайлагдæр фæци.  Хады  комы  адæмæн
сæхицæй  хъалонисджытæ-моураутæ тыхгæнджытæ скодта  æмæ  та  адæмы
бартæ  рæхыстæй  сбаста.  Ирон адæмæй гуырдзымæ  хæстæг  чи  цард,
уыдонæй  дæр  та  хъалон  исын райдыдта*  (*Æрæджы  дæр  ма  Ганис
Назгъастæн  хъалон  фыстой (автор).). Дзимсер  фыццаг  Хады  коммæ
цæуын  нæ уæндыд, æрмæст йæ хъалонисджытæ-моурауты ахъазæй куыста.
Уый  фæстæ  Хады  комы  хъалоны æгъдæуттæ куы  сфидар  кодта,  уæд
йæхæдæг  дæр  хъалон исынмæ цæуын райдыдта: хорз  бæх,  хорз  гал,
рæсугъд  чызг  никæмæн уагъта. Дзимсеры æвастæй лæг ус  нæ  хаста,
чызг  чындзы  нæ  цыд.  Хъалон исынмæ-иу куы  ацыд,  уæд-иу  æхсæв
фысыммæ  кæмæ баззад, уымæй-иу æхсæвы йæхицæн чызг агуырдта.  Ахæм
æвзæр  митæ  кæнын та уый дæр райдыдта æмæ та Хады  комы  адæм  сæ
фыццаг уæззау уаргъы бын дыдæгътæ кæнын систой.
    Иу  фæззæг  та  Дзимсер Хады коммæ хъалон исынмæ  уыд  æмæ  йæ
æхсин нæ уагъта:
    —  Дысон  æхсæв, — загъта, — æвзæр фын федтон, цыма, дам,  дын
дæ мæсыгыл сармадзантæ ныццавдæуыд æмæ фехæлди.
    Дзимсер кæлкæл ныххудт æмæ йын афтæ:
    —  Уый  куыд  зæгъыс, æхсин-æлдар, æз Хады коммæ куы  бацæуын,
уæд  мæ  тæсæй  хæхтæ  ризынц, дуртæ фадынц. Æртæрдзынæн  дын  гал
рæгъæуттæ,  фосы  дзугтæ,  хъаланкари хъуымацæй  дын  балхæндзынæн
хæдойнæгтæ, хæлайфæгтæ, æмæ дæм чысангомы æхсинтæ хæлæг кæндзысты.
    Уыцы бон Дзимсер дыууадæс лæгимæ хъалон исынмæ ацыд.
    Раст  Арагуийы доны былыл, Хады комы, Млет, зæгъгæ,  иу  хъæуы
царди  авд  æфсымæры, сæ хистæр Хуца, зæгъгæ. Авд æфсымæрæн  иунæг
æфсымæрхо Тамар, йæ рæсугъддзинады кой æгас адæмыл айхъуыст.
    Дзимсер  дæр  æй фехъуыста æмæ та йæ зæрдæ иу ран нал  лæууыд.
Уыцы  чызджы бæллондзинад та йын йæ намысы рудзынг талынгтæ кодта,
æмæ уый тыххæй æмраст уыдонмæ æрфысым кодта.
    Хуца  æмæ  йе 'фсымæртæ хорз зыдтой Дзимсеры фыдзæрдæйы  конд,
сæ  иунæг æфсымæрхойы сын æнæфæхудинаг кæй нæ ныууагътаид, уый æмæ
сæхи  раздæр сцæттæ кодтой. Дыууæ стыр кауы сбыдтой æмæ сæ хæдзары
мидæг дыууæрдыгæй къулынцой бахъил кодтой.
    Уалынмæ   Дзимсер  дæр  ныххæццæ.  Хуца  йæ  размæ,   хъæлдзæг
фысымау, рауад, æрхизын сæ кодта йæ дыууадæс лæгимæ æмæ сæ хæдзары
даргъ бандоныл æрбадын кодта. Дзимсерæн йæ цæст чызгыл андæгъд, йæ
зæрдæ,  артау,  ссыгъд, талынгтæ кодта. Чызгæн  дæр  фырмæстæй  йæ
зæрдæ  цыма æфсæйнаг тæлы æрбалвæста, æрбалхъывта, катайтæ  кодта.
Дзимсеры тыппыр стыр сырх цæстытæ рагъыйас фындзы фæрстæй  зындоны
цæстæнгас лæвæрдтой, иудзырдæй, кæфхъуындар æнхъæлмæ каст  æнæаипп
чызджы   аныхъуырынмæ.  Уалынмæ  æхсæвæр  дæр  сцæттæ,  бахордтой,
бануæзтой  æмæ  иу кауы раз Дзимсер æлдары схуыссын  кодтой,  иннæ
кауы раз — Дзимсеры дыууадæс лæджы, Дзимсер афтæ зæгъы:
    — Зонут, ныр мæнæн цы хъæуы, уый? Уæ хойы мæм ракæнут!
    Хуца хъæлдзæгæй афтæ зæгъы:
    —Хорз,   уый   зонын,  æлдар,  дæ  рын  бахæрон,  чызгæн   дæр
æмбæрстгонд у, фæлæ цырагъы рухсæй æфсæрмы кæны.
    Дзимсер йæхи айвæзта æмæ афтæ зæгъы:
    — Ахуыссын æй кæнут!
    Цырагъ   ахуыссын  кодтой,  хæдзар  фæталынг!  Уалынмæ  гуыпп,
зæгъгæ, æмæ сыл каутæ бафæлдæхтой, сæ хъыс-хъыс ссыд кауты  бынæй.
Чызг  цырагъ асыгъта, Хуца æмæ йе 'фсымæртæ хъаматæ фелвæстой  æмæ
сæ  кауы  бынмæ ныррæхуыстытæ кодтой, ныммардтой сæ. Хæдзар  тугæй
мал  сси.  Уыцы  бонæй фæстæмæ Хады комы адæм дæр  сæрибар  адæмæй
баззадысты.
    Дыккаг  бон  Арагуийы  адæм, ирæй,  гуырдзыйæ,  æрæмбырд  сты.
Млеты  хъæуы мæрдты баныгæдтой. Хуцайы Ломисы дзуарæн  дзуары  лæг
скодтой,  æлдары  кæй  амардта, уый тыххæй, æмæ  абон  дæр  Хуцайы
мыггаг, Бурдултæ, Ломисæн дзуары лæгтæ сты.
    Афтæтæ кодтой уыцы рæстæджы æлдæрттæ æмæ барджынтæ.
    Уыцы рæстæгæй фæстæмæ Арагуийы комæй фесæфт æлдары кой.




   МАД ÆМÆ ФЫРТ

    Рæстæг   уыцы  иу  сау  тар  мылазон  хаста.  Адæмы  тыхджынтæ
мæгуыртыл   æрхæцыдысты.  Адæймаджы  æмсæр  æмбардзинад   фесæфти.
Тыхджынтæ мæгуыр адæмы стурты бынаты сæвæрдтой. Мæгуыр адæмы зæрдæ
уыцы  сау  тар  мигъы бынæй рухсмæ фæндаг ничердæм ардта,  афтæмæй
фæлтæрæйфæлтæрмæ цард, тыхстæй-тыхстмæ цыд.
Гуырдзыстоны  Уырысимæ  баиу  кæныны  агъоммæ  Дзимыргомы   Лекъо,
зæгъгæ, иу лæг цард, йæ ус Дзебысон. Фыццаг æнæзæнæг уыдысты, стæй
сын дыууæ лæппу æмæ æртæ чызджы райгуырд. Лекъойæн йе 'рвадæлтæ  —
фондз  æфсымæры, магусайæ цæлуарзаг — Лекъойы марыны фæнд скодтой,
цæмæй йæ фос, йæ мулк æмæ йæ ус уыдонæн баззадаид, уый тыххæй.
    Раст джиуæргуыба æхсæвы Лекъойы сæхимæ бахуыдтой. Лекъойæн  йæ
марæджы  йæ  дæллаг  фарс  æрбадын  кодтой,  фынг  æрæвæрдтой  æмæ
гаджидаутæ  кæнын  райдыдтой.  Иукъорд  рæнхъыты  фæстæ  æфсымæрты
хистæр Лекъойæн афтæ зæгьы:
    —  Лекъо,  —  зæгъгæ, — хур, дам, кæцæй скæсы?  Лекъо  йын  йæ
къухæй бацамыдта, — далæ уырдыгæй, зæгъгæ.
    — Ныгуылгæ та, дам, кæцæй акæны?
    Лекъо  иннæ 'рдæм куыд фæзылд, афтæ йæ марæг хъамайæ ныццавта,
дæлармы дзыхъхъæй иннæрдæм акаст. Лекъо размæ фынгыл бахауд æмæ йæ
уд систа.
Дыккаг  бон  Лекъойы  æрвадæлтæ Лекъойы  мард  баныгæдтой,  йæ  ус
Дзебысоны  сидзæртимæ  сæхимæ бакодтой, сæ  мулк,  сæ  фæллой  сын
сæхимæ  бахастой æмæ Лекъойы марæг æрвадæлтæй иу Дзебысоны йæхицæн
ус  скодта.  Лекъойы сидзæрты кæуын, дзыназынæй  арв  уынæргьыдта,
зæхх  æнкъуысти, фæлæ уæддæр Лекъойы марæг æрвадæлтæй  хъуыды  дæр
ничи кодта, йæ ис, йæ мулкыл ын цинæй мардысты.
Афонтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Кусæг адæм уыцы иууызон сындзын худы
бын цыдысты. Сау тар, сау мылазон мигь йæхи нæ иста. Хуры цæст  нæ
зынд.  Æлдæрттæ  сын сæ туг нуæзтой. Дзимыргомы адæм  дæр  Ерыстау
æлдары  цагъар уыдысты. Ерыстау æлдар куы фехъуыста Лекъойы  марды
хабар,  уæд  йæ  моурауты барвыста Дзимырмæ. Марджытæм  цыдæриддæр
ссардтой  фосæй,  хæзнайæ,  Лекъойы  сидзæртæ  дæр  семæ,  Ерыстау
æлдармæ сæ акодтой.
    Ерыстау   æлдар  Лекъойы  сидзæртæй  иу  чызг—Марине,  зæгъгæ,
Къахеты  иу  æлдар  —  Цоллахъы фыртæн  егарыл  ауæй  кодта.  Иннæ
сидзæртæм  сæ мады 'фсымæр — Дзебысаты Бæтæ ныццыд æмæ сæ  æлдарæй
балхæдта, йæхимæ сæ ракодта æмæ сæ мады æфсымæримæ цардысты.
    Маринейы Цоллахъы фырт йæ цагъартæй иу лæгæн — Леуан,  зæгъгæ,
усæн радта, æмæ æлдары цур цардысты, æлдарæн куыстой.
    Æртæ  азы  фæстæ Марине лæппу ныййардта æмæ йыл ном  сæвæрдтой
Бицикъо.  Бицикъойыл  аст азы ацыд, афтæ  иу  бон  æлдары  фыртимæ
хъазыдысты, æрæджиау сæ хъултыл фæхыл сты æмæ Бицикъо æлдары фырты
фæнадта. Æлдары фырт кæугæ сæ хæдзармæ бацыд æмæ йæ фыдæн  рахъаст
кодта. Æлдар смæсты ис, йæ хъæлæсæй зынджытæ æппæрста, йæ цæстытæй
цæхæртæ æмæ афтæ зæгъы:
    —Æрбакæнут  уыцы  куыдзы фырты æмæ йын нæмын куыд  хъæуы,  уый
бацамонон.
Бицикъойы  æлдармæ  бакодтой æмæ йæ цæджындзыл сбæттын  кодта,  йæ
разы  бандоныл æрбадт æмæ йæ кæрз уисæй нæмын райдыдта  бонизæрмæ.
Хур  фæцæй ныгуылд, афтæ лæппуйæн йæ сæр йæ риуыл æрхауд, базырзыр
кодта  æмæ  йæ  уд  систа. Лæппуйы фыд Леуан  æлдармæ  йæ  моурауы
минæвар барвыста æмæ йæ лæппуйы мард ракуырдта. Фæкуыдтой йыл  æмæ
йæ баныгæдтой.
    Афонтæ  цыдысты.  Рæстæг хатти. Хуыцау лæгæн цы  сæрибардзинад
радта,  уый  йын  æхсарæй агуринаг фæци. Иугай лæгтæ  æрмæст  сæхи
царды  хæрзæбоны тыххæй æгас дунетæ сæфтой. Марине æмæ йæ мой  дæр
уыцы  сæфтыты  æмбал уыдысты. Бон сæ хур сыгъта,  æхсæв  —  уазал,
бæгънæг,  бæгъæввад. Æртæ азы фæстæ та сын дыккаг лæппу  райгуырд.
Леуаны  хæлæрттæ,  йæхи  хуызæн мæгуыртæ  æрæмбырдысты,  фæцин  ыл
кодтой æмæ йыл ном сæвæрдтой Тугъан...
    Леуанæн  йæ  зæрдæ  рухс нæ кодта, нæ цин кодта,  кæд  та  йын
лæппу райгуырд, уæддæр.
    Алыхатт дæр йæ ныхас уый уыд:
    —  Цæмæн гуырæм, цæмæн цæрæм? Нæй фыдыбæстæ, нæй сæрибар  дуг.
Куы  нæ  гуыриккам, куы нæ цæриккам, куы фесæфиккам,  уæд  хуыздæр
уаид.—Ахæм сагъæстæй йæ зæрдæ сау цъар, сау агъуд скодта æмæ  æртæ
азы фæстæ уый дæр амарди.
    Тугъан  æнахъом — чысылæй сидзæр баззад. Мæгуырæй адæм  дардмæ
лидзынц,  амонд  та  йæм хæстæг нæ цæуы. Марине сывæллоны  амалтæй
хæссын райдыдта. Къуыри фондз боны æлдарæн куыста, иу бон йæхицæн.
Ахæм  тыхст  амалтæй  Тугъан фæхъомыл, дыууадæс  аздзыд,  фæлæ  йæ
уæддæр  йæ  мад  æддæмæ рацæуын нæ уагъта, тарсти  йын  йæ  фыццаг
лæппуйы зæрдæтахтæй, исты зиан та мын ыл куы æрцæуа, зæгъгæ.
    Ахæм  æмбæхст  нæй, чи нæ раргом уа. Иу бон  æлдар  уæладзыгæй
каст  æмæ.  Тугъаны  хæдзары дуармæ хъазгæ федта  æмæ  йæ  зæрдæмæ
фæцыд. Æлдар йæ моурауæн афтæ зæгъы:
     —  Цу  æмæ Леуаны фырты æмæ йæ мады ардæм ракæн. Моурау  ацыд
æмæ  сæ  æлдармæ бакодта. Марине — чысылгомау æмбис ус, кæддæр  йæ
фидауцджын тымбыл цæсгом фенцъылдтæ ис, Тугъан — дыууадæс аздзыд —
лæджы бындзæфхад, йæ мады цур домбайы хъæвдыны лæуд скодта.
     Æлдар къæлæтджын бандоныл бадт æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хъусыс,  хуыздæр дын цæмæй уа, уый бынат дын  скодтон.  Ды
кæркгæстимæ  кæрчытæм зил, дæ фырт та цуанон куыйтимæ  цуан  ахуыр
кæнæд!
     Уæлдай  сдзурын  сæ  бон  цы  уыд. Маринейы  кæркгæс  скодта,
Тугъаны та — куыдзгæс.
     Азтæ  цыдысты. Рæстæг хатти. Тугъаныл ссæдз азы  ацыд.Рихитыл
милтæ  фæхæцыд.  Цæсгом туг æмæ æхсыр хæццæ хуыз лæвæрдта.  Цонджы
хъултæ  тугæфсæстæй  тагъдтагъд  цавтой.Зæрдæ  й.æхи  арвы  милтыл
сæрфта.   Цуанонæй  та  хуыздæр  макæмæй  раппæл—топпæй  æрду   нæ
ивгъуыдта. Æлдар дæр æй бирæ бауарзта. Йæхи фырты хуызæн æм уарзон
цæстæй  касти,  хæрд  —  дарæс хъуаг æй  нæ  уагъта.  Фæлæ  уæддæр
Тугъанæн йæ цард йæ зæрдæмæ нæ цыд. «Цыфæнды уæд, загъта, цагъарæй
сыгьзæрин дарæсы цæрыны бæсты сæрибарæй мæ къухтæй æлыг  æмæ  чъыр
куы  змæнтон, уый хуыздæр у». Ахæм хъуыдытæй Тугьаны зæрдæ цух  нæ
уыдис,  йæхи  атонатон кодта сæрибар быдырмæ. Уыцы  рæстæджы  æнус
рæхыстæй  бæттæнтæ атонынæн йæ сæр нывонд чи скодта, ахæм уæйгуытæ
нæма уыд, æмæ рæстæг уыцыиу хъинонæй, уалдзыгон сæлæф зæйау, æнцад-
æнцад лæсыди.
     Иу  бон  æлдар æмæ Тугъан цуан кæнынæй æрцыдысты. Æлдарæн  йæ
цъиусур  йæ  уæхскыл, æхсидтæй заргæ, уæладзыгмæ  сфардæг.  Тугъан
куыйты  сæ  бынатмæ  бакодта æмæ йæ хæдзармæ  бацыд.  Марине  арты
фарсмæ  бадт æмæ куыдта. Тугъан йæ цуры уырдыг алæууыд, уымæн  дæр
йæ  цæстысыг акалд, фæлæ йæ фæрсгæ нæ бакодта, уый тыххæй  æмæ  сæ
цард  хъæлдзæгдзинадæй ницы æвдыста. Кæддæриддæр  куыдтой,  сагъæс
кодтой. Марине йæ къабайы фæдджийæ йæ цæстысыгтæ асæрфта æмæ  афтæ
зæгъы:
     —   Не сфæлдисæг хуыздæр фæуа, кæд нæ цæмæн сфæлдыста. Тугъан
йæ мады фарсмæ æрбадт æмæ афтæ зæгъы:
     — Цæй зæрдиагæй кæуыс, цы хабар фехъуыстай, нана?
     —  Цы  хабар,  нана  дæ нывонд, фос стæм æмæ  фос,  уæртæ  ме
'мдзуарджын Осепайы æд бинонтæ ауæй кодта не 'лдар иу кæсгонæн æмæ
сæ фæкæны.
     Тугъан  æнæдзургæйæ дуармæ рацыд æмæ дурыл  сбадт.  Сагъæссаг
хъуыдытæ  сæры магъзы, денджызы фæйлауæнтау, кæрæдзи æййæфтой.  Иæ
зæрдæ масты цæхæрæй сау тар æнуд кодта. Марине хæдзары арты фарсмæ
хъарджытæ  райдыдта  æмæ  йæ хъарæджы Бицикъойы  кой  дæр  скодта.
Тугъан фæстæмæ хæдзармæ бацыд æмæ афтæ зæгъы:
     —   Нана,   Бицикъо  та  чи  уыд,  цæмæн  ыл  кæуыс?   Марине
ныуунæргъыдта æмæ афтæ зæгъы:
     — Цæмæн дæ хъæуы, нана дæ нывонд, цæмæн æй фæрсыс?
     —Нана цæра, зæгъ мын æй, Бицикъо чи уыд?—нал æй уагъта.
     Марине Тугъанæн Бицикъо чи уыд, уый нæ хъæр кодта, уый тыххæй
æмæ йын æлдаримæ схæрамæй тарст, фæлæ йæ Тугъан куы нæ уал уагъта,
куы йæ суынгæг кодта фæрсынæй, уæд афтæ зæгъы:
     —  Де  'фсымæр уыд, де 'фсымæр, туг мыл ныууарыд.  Нæ  бирæгъ
æлдар æй надæй амардта.
     Тугъан фырмæстæй сдзурын нал сфæрæзта æмæ иудзæвгар æнæдзургæ
алæууыд,  цæстытæ  туджы  разылдта, уæлвонг  абадтысты,  æмæ  афтæ
зæгъы:
     — Кæцæй дæ ракодтой, уырдæм фæндаг нал базондзынæ?
     — Фæндаг бæргæ базондзынæн, фæлæ нæ уырдæм чи уадзы?
     — Нæ къæхтæ æмæ нæ хъару.
     Цы дардыл дзурын, Марине æмæ Тугъан лидзыны фæнд скодтой.
     Æхсæвы  мæйрухс уыд боны хуызæн. Арвы хъæдыл стъалытæ  тыбар-
тыбур кодтой, цыдæр хицæн бæрæг хъæлдзæг хуыз æвдыстой. Стыр æнгуз
бæлæстæ  кæрæдзийæ-кæрæдзимæ аууон æппæрстой: Алазаны дон,  хæрдгæ
быдау,  йæхи  æппæрста  стыр сивырау комы.  Хурскæсæны  ирдгæ  фаг
улæфыд  æмæ  Тугъан  æмæ йæ мады мæстæй сыгъд зæрдæ  уымæл  кодта.
Иудзырдæй, дзæнæтон æхсæвтæй иу уыд. Раст æхсæвæр афон Марине  æмæ
Тугъан  фæйнæ  дыууæ  кæрдзыны сæ рæтты  акодтой  æмæ  алыгъдысты.
Æхсæвбонмæ  æнæрынцойæ  фæцыдысты æмæ  боныцъæхæй  Арагуийы  доныл
Зиноны хиды цур хъæдбыны бонасадæн æрæнцадысты.
     Дыккаг  бон  æлдар куы базыдта Марине æмæ йæ  фырты  алидзыны
хабар,  уæд  алы  'рдæм фæдис арвыста. Зиноны хид  дæр  æрцахстой,
хъахъхъæнджытæ  дзы скодтой. Марине æмæ йæ фыртæн  хъахъхъæнджытæй
хидыл  ацæуæн нал уыд. Дон та ивылд уыд æмæ ласынæй тас уыд.  Æртæ
боны æмæ æртæ æхсæвы æнхъæлмæ фæкастысты. Хъарагъултæ хид уæгьд нæ
уагътой.  Æртыккаг  бон  Гуыдангомыл бацыдысты,  Хевсурет  æфцæгыл
Пасанаурмæ  æрцыдысты,  Хады комы мидæмæ Ломисы  æфцæгыл  Дзимырмæ
ныххызтысты, сæ гуырæн бæстæм. Фæлæ иу аххос уый уыд,  æмæ  Марине
иронау  нал  зыдта, стæй Маринейы зонгæ дæр нал бакодтой,  сæхæдæг
дæр сæхи нæ бацамыдтой æмæ иулæгмæ æххуырсты ныллæууыдысты—сæ мады
æфсымæрмæ.
     Цоллахъы  фырт  æлдары хуыссæг нал ахста, алы 'рдæм  чингуытæ
рафысс-бафысс  кодта. Дзимыры æлдар Ерыстаумæ дæр ныффыста,  цæмæй
йæ  хъус  бадара æмæ Маринейы куы ссара, уæд æй йæ фыртимæ ахæстæй
Къахетмæ  Цоллахъы фыртæн куыд арвита, афтæ. Ерыстау  æлдар  бæстæ
сызмæлын кодта хохæй, быдырæй, Марине æмæ йæ фырты агуырдта.  Ирон
адæмы  'хсæн  дзырд уады бæхыл бады, сусæг нæ кæны. Чидæр  Ерыстау
æлдармæ дзырд бахаста, Дзимыры, дам, ахæм æнæзонгæ; æнахуыр ус æмæ
лæппу  лæг  ис, чи зоны, æмæ, дам, кæд ды кæй агурыс,  уыдон  сты,
зæгъгæ.
     Дыккаг  бон  Ерыстау æлдар асаулæты æфсад Дзимырмæ  барвыста,
цæмæй  Марине æмæ йæ фырты æрцахсой. Фæлæ лæгæн знаг цас ис, уыйас
та  йын  лымæн дæр вæййы. Иу ус, Сабедо, зæгъгæ, Маринейæн базонын
кодта,  ахсынц дæ, зæгьгæ. Марине хъуыддад/кы хабар  куы  базыдта,
уæджылы дзæгъæл, æдзæрæг хохмæ сфардæг йæ фыртимæ æмæ уым къæдзæхы
æххæлты  бамбæхст. Асаултæ сæ фæцагуырдтой æмæ сæ куы нæ ссардтой,
уæд ацыдысты æмæ Ерыстау æлдарæн загътой хъуыддаджы хабар.
     Уæлдай нæ уыдзæн, Хъелы хох кæсджытæн куы базонын кæнон, уæд.
Арагуийы  доны  сæр хурныгуылæны 'рдæм бæрзонд гæмæх  хæхтæ  арвыл
æнцайынц.   Хуырджын  лæнчытæ,  нарæг  æххæлтæ,  талынг   къуымтæ,
зылынмылын  хурджын кæмттæ — суанг Урстуалтæм афтæ  ахаста.  Раст,
æвæццæгæн,  Кавказы  хохы  астæу æлхынцъ  Хъелыл  æрцыд  æмæ  ахæм
æххæлтæ æмæ фидæрттæ дæр уымæн у. Хъелы хохыл зымæг цъиу тæхæг  нæ
вæййы,  уый  тыххæй æмæ дзы мит иннæ хæхты хъауджыдæр бирæ  фылдæр
уары.  Сырд  дæр  дзы  нæ  фæразы зымæг  цæрын.  Иудзырдæй,  Хъелы
фидæрттæ лæг йæхи цæстæй куы нæ фена, уæд хъазы сисæй зын равдисæн
сты.  Æлдары  асаултæ  дæсæй Дзимыры ныллæууыдысты,  Марине  хохæй
æрцæудзæн,  зæгъгæ,  æмæ йæ æрцахсдзыстæм. Фæлæ  Марине  хохæй  не
'рцыд æмæ зымæджы дæр уым базэадысты.
     Майрæмы  куадзæны рæстæг уыд æмæ Хъелы хохыл мит  фæлдзæгъдæн
хаста.  Сау  мигъы  тымбылтæ комæй-коммæ  лиуырдтой.  Цæгат  фарсы
тымыгъ миты хъæпæнтæ æфцæгæй-æфцæгмæ æппæрста. Марине æмæ йæ  фырт
Хъелы  хохы  Саудзуары лæгæты æрынцадысты. Дон лæгæтæн  йæ  хæдраз
цæуы, фæлæ сæ суг æмæ хæринаг агурын хъуыд. Хохы лæнчыты фугæ пыхс
цъæх  дардта.  Тугъан фугæ пыхс куыристæ фæбаста  æмæ  сæ  лæгæтмæ
æрхаста. Стæй цуан кæнын райдыдта æмæ урс хохы сырдтæй бон  дыууæ,
æртæ  мардта.  Цалынмæ фæззæджы 'рдæм уыд, уалынмæ Тугъан  сырдтæй
фаг  амардта, фæлæ фыд цæм фыхтаиккой, аг сæм нæ уыд æмæ физонæгæй
цардысты.  Иу  бон Тугъан доны бын фæлмæн дур бацагуырдта  æмæ  йæ
хъæбæрдæр  дурæй  аджы хуызæн дзыхъ скъахта фыд фыцынæн*  (*Æрæджы
дæр  Саудзуары  кувæндоны уыд уыцы дур (автор).),  цъæнут  æртыдта
сæхицæн лыстæнæн æмæ цæрын байдыдтой.
     Сæрд  аивгъуыдта.  Зымæг  æрцыд.  Фыййæуттæ  сæ  фос  быдырмæ
атардтой.  Мит æрæхгæдта. Цъиу тæхæг нал уыд. Хохæй  сауы  къуыбыр
нал  зынд.  Мит  æртæ лæг бæрц ныууарыд. Хъелы сырдтæ  комрæбынтæм
æрцыдысты.  Иудзырдæй, Хъелы хохы змæлæг нал уыд. Æрмæст  ма  миты
бын  лæгæтæй Марине æмæ йæ фырты фæздæг калд. Уæды уонг Марине æмæ
йæ фырт уыйас тынг хъыг нæ кодтой — мæргъты уасынæй, сырдты уындæй
сæ  зæрдæ  æнцад  уыд. Фæлæ ныр бæстæ бафынæй, амарди,  æрмæст  ма
цæгат  фарсы тымыгъы зызын хæхтæ араудта, æхситт кодта. Стыр тыгъд
цъитийы  астæу  лæгæты æнæкæрон цъæх арвы йедтæмæ  сæм  уд  змæлæг
никæцæй зынд. Æрмæст уадтымыгъ миты хъæпæнтæ, уылæнтæгæнгæ,  хаста
æмæ сæ лæгæты дуармæ амадта. Афтæмæй бонæй-бонмæ æнхъæлмæ кастысты
боны фæдаргъмæ.
     Бон  дæр  фæдаргъ. Хур тавын райдыдта. Мит фæзæйнад, фæдзода.
Хохы  цыргъытæ фæсау сты. Фæлæ Марине æмæ йæ фыртыл адæймаджы хуыз
нал  уыд. Сæ цæсгом сын мит басыгъта, ныссау сты, фæздæгæй бакуырм
сты,  нал  уыдтой. Сæ хъару асаст, фезмæлын нал фæрæзтой.  Хæринаг
сын  нал  уыд,  сæ фыдтæ фесты. Иудзырдæй, тагъд мæлæтмæ  æнхъæлмæ
кастысты.
     Лæджы  зæрдæ  фыдæбонтыл куы сфæлтæра, уæд æм зындзинад  тынг
нал хъары. Иу райсом раджы Сырхыты хохы тигъыл сырдты дзуг схæлиу.
Тугъан  йæ  топп йе 'фцæджы афтыдта æмæ сырдтæм æхстбæрц схъуызыд!
Гæрах ацыд æмæ сырдты стырдæр асхъиудта, фæлæ рæбыны абадт. Тугъан
сырды мард лæгæтмæ баласта æмæ йæ мадæн афтæ зæгъы:
     — Нана, ма тæрс, нал амæлдзыстæм, иу мæйы фаг та нæм ис, стæй
уалынмæ уалдзæг æрцæудзæнис.
     Тугъан сырды мардæй физонæг скодта, бахордтой æмæ та сæ зæрдæ
фæлæууыд.
     Хохы  хуссæрттæ фæхъулон сты. Дон файтынг ис. Зæхх базмæлынмæ
хъавыд. Иубон та Тугъан цуаны ацыд, бонизæрмæ хохы фæзылд,  изæрæй
сырд  амардта æмæ рацыд. Саудзуары фæхæрдгæнæнмæ куы 'рхæццæ,  уæд
бæстæ  нытталынг, ныммæйдар. Уарын байдыдта. Арв нæрыди, æрттывта.
Тæгъды зæй уарын митæмхæццæ уылæнтæ кодта. Тугьанæн нымæт йæ уæлæ.
сырды мард йе 'ккой, лæгæтмæ тындзыдта. Раст æхсæвæр афон æрхæццæ.
Артдзæсты  гæзæмæ зынгтæй стъæлфæн хауд. Марине лыстæныл  уадзыгæй
лæууыд.  Тугъан йæ мады цæсгомыл дон æркалдта, æрчъицын  æй  кодта
æмæ йын афтæ зæгъы:
     — Цы кодтай, нана, цæмæй фæтарстæ? Марине кæуын хъæлæсæй афтæ
зæгъы:
     —  Ныртæккæ,  чысыл раздæр мæм цыдæр æрбацæйцыд.  Æз  æм  дæу
æнхъæл  акастæн,  уый  мæ  куы федта, уæд схъуыр-хъуыр  кодта  æмæ
æхсæвы мæйдары аныгъуылд.
     Тугъан йæ мадæн ныфсытæ авæрдта, арт скодта æмæ æрбадтысты.
     Марине  кæмæй  фæтарст, уый бæлццон лæг  уыд,  æмæ  кæрæдзийæ
фæтарстысты.  Марине йæ æхсæвидар фенхъæлдта, бæлццон  та  йæ  зин
фæхуыдта.  Бæлццон дард, дуры бын сбадт æмæ уырдыгæй  хъахъхъæдта.
Арв-иу  куы  ферттывта, уæдиу Тугьаны ауыдта  лæгæтмæ  фæцæйцæугæ,
нымæт  йæ  уæлæ.  Бæлццоны дзырдæй адæмы  бауырныдта,  Хъелы  хохы
лæгæты,  загъта,  Саудзуар цæры æмæ дзы Саудзуарæн  иу  азы  фæстæ
кувæндон скодтой, æмæ ныр дæр Саудзуар хуыйны.
     Дыккаг  бон хур скаст, хохæй-хохмæ тын анывæзта. Бæрзонд  урс
хæхтæ, æвзистау, сæрттывтой. Арф нарæг кæмттæ сау æндæрг хастой...
Зымæг аивгъуыдта, уалдзæг æрцыд. Хъелы уæлхох фæзтæ кæрдæгæй  цъæх
сгæлладау сæрттывтой. Зымы æхситт кæмттæ арыдта. Алы хорз кæрдæджы
тæфæй  лæджы  зæрдæ рухс кодта, иудзырдæй, зындон  дзæнæт  фестад.
Фиййæуттæ  сæ  фос Хъелы хохмæ стардтой æмæ Саудзуар лæнчы  лæгæты
раз æрбынат кодтой.
     Бон  цæуы  æмæ  фарн  йемæ  хæссы. Адæймаг  зынтæ  цас  фены,
хорздзинæдтæ  дæр уыйас уыны, фæлæ Марине æмæ йæ  фырт  райдианæй-
байдианмæ хорздзинадæй ницы федтой.
     Дыккаг  бон  райсом  раджы,  фиййау  фос  лæгæты  раз   хизгæ
æрбауагъта æмæ лæгæтмæ бакаст, æмæ Марине æмæ йæ фырты куы  федта,
уæд  уыдон  сау уындæй фиййау афтæ фæтарст æмæ йæ цæстытæ  батартæ
сты, зæрдæ ихыкъæртт фестад æмæ фæлурсæй фиййæуттæм æруад æмæ  сын
афтæ зæгъы:
     —  Уæлæ  лæгæты дыууæ хæйрæджы, саусауид, æвзалыйы хуызæн  сæ
цæсгом.                                   Фиййæуттæ схудтысты  æмæ
афтæ зæгъынц:
     —Ау, æмбисбон цавæр хæйрæгу?
     Фиййауæн йæ зæрдæ чысыл æрæнцаддæр æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ус  æмæ  лæг,  сатæгсау  сæ  цæсгом.  Сæ  дарæс  бызгъуыр,
скъуыдтæ, цъæнуты хæлттæй бæстытæ, мæллæг, сæ цæстытæ арф кæцæйдæр
æрттивынц. Ласары дзуарыстæн, комкоммæ хæйрæджытæ.
     —  Цом  ма,  фенæм,  лæппутæ, Гиголайы хæйрæджыты.  Цæвиттон,
фиййау  Гигола хуынд. Фиййæуттæ фондзæй ацыдысты æмæ лæгæты Марине
æмæ йæ фырты федтой — æцæг хæйрæджыты хуызæн. Дауита, фæлтæрдзæрдæ
лæг,  Маринейы бафарста, кæцон сты, кæцы бæстаг, уыдæттæй.  Марине
сæхи æндæр бæстаг бацамыдта, йæ ном схуыдта Марта, йæ фырты ном та
Тархан.
     —Адæмæй  хъодыгонд  стæм, загъта, æрмæст  удыбæстæджын  адæмы
руаджы цæрæм.
     Фиййæуттæ  сæ сæхимæ акодтой æмæ сын кæрдзын бахæрын  кодтой:
фыд,   бас,   дзул.   Марине  æмæ  йæ  фырт  фиййæуттæм   æххуырст
ныллæууыдысты — Марине фосдуцæг, йæ фырт та фиййау. Марине æмæ  йæ
фыртæн  сæ  цард фæхуыздæр. Хæринагæй æфсæдын байдыдтой,  уадултыл
туджы  уадындзтæ ахъазыд, цонджы хъултыл тугдадзинтæ  сæхи  тагъд-
тагъд  цæвын  систой,  цæстом фехсыргъуыз. Иудзырдæй,  хæйрæг  кæй
хуыдтой,   уыдон   адæймæгтæ  фестадысты  æмæ  фиййæуттимæ   цæрын
байдыдтой.  Сæрд аивгъуыдта. Майрæмы куадзæны мæй фæци. Æрæгвæззæг
æрцыд.  Арв хъулæттæ кæнын райдыдта. Цæгат фарсы тымыгъ фæйлауæнтæ
систа,  миты  хъæпæнтæ хохæй-хохмæ æппæрста. Фиййæуттæ тагъд-тагъд
сæ дзаумæттæ бастой, бæхтыл сæ æвæрдтой. Фосы дзугæн цæу сæ разæй,
фиййауы  фæстæ  —  быдырмæ афардæг сты. Марине  æмæ  йæ  фырт  дæр
фæстæмæ Дзиддырмæ æрцыдысты æмæ сæ мады æфсымæртæм бацыдысты.
     Ирон  адæмы  æхсæн  сусæг цы кæны. Чидæр та  Ерыстау  æлдармæ
дзырд  ныххаста: Марине æмæ йæ фырт, дам, сæ мады  æфсымæр  Бæтæйы
хæдзары  цæрынц,  зæгъгæ. Ерыстау æлдар та  фыццаг  хаттæй  фылдæр
асаулытæ  барвыста Дзимырмæ Марине æмæ йæ фырты  æрцахсыны  тыххæй
æмæ  сын бафæдзæхста, ахсын куы нæ комой, уæд сæ маргæ уæддæр куыд
акæной, афтæ.
     Раст  цыппурс  рæстæг уыд æмæ мит ныууарыд, ныхгæдта.  Хæхтæй
сау  къуыбыр нал фæзынд. Дзебысаты Бæтæйы хæдзар дыууæ хъæуы астæу
зыбыты  иунæг  ран  митденджызы астæу тæппалы  хуызæн  гæзæмæ  сау
æндæрг хаста.
     Асаулытæ  æхсæвыгон  Бæтæйы хæдзары  алыфарс  æрбадтысты  æмæ
Бæтæмæ  минæвар  барвыстой, цæмæй сын Марине æмæ йæ  фырты  радта.
Бæтæ та минæварæн ахæм дзуапп загъта:
     —  Барæй мæ туг, ме стæг нæ ратдзынæн, зæгъы. Æхсарæй увб ВДя
фæнды, уый кæнут. Æмæ йæ хæрæфыртимæ гæнахы бацыд.
     Бон  цъæх кæньгн байдыдта. Гæнахы фæрстæй фæздæг кæльш систа.
Топпы хьæр Суаргом араудта. Бæтæйы фæрдыгдзых хъримаг галау уасыд.
Иннæрдыгæй Тугъаны ерæдзыпп æнæрæнцайгæйæ, арвау, нæрыди. Асаулытæ
мусы  къуымты  бамбæхстысты. Хъуыддаг афтæ уыд  æмæ  гæнах  хæххон
агъуыст  мусимæ  æмхæст амад уыд, æмæ сæ зымæджы  хардз  фосæн  цы
хъуыд—хъæмпæй,  хосæй,  уый  иууылдæр  мусы  æвæрд  уыд.  Бæтæ  йæ
хæрæфырты  куы нæ лæвæрдта, уæд асаулытæ мусыл арт бафтыдтой.  Мус
ссыгъд  æмæ  гæнах дæр судзын байдыдта. Тугъан гæнахы дуар'  фегом
кодта,  йæ  рахиз  къухы  кард æлвæстæй,  йæ  галиу  къухьг.  топп
æргъæвдæй хъазуат рацыд. Кæрæдзийыл гæрæхтæ ацыдысты æмæ асаулытæй
иу  асхъиудта,  Тугъанæн дæр топпы нæмыг йæ сæвджын риуы  иннæрдæм
фæд  акодта, рухс дзы акаст, фæлæ нæ фæцудыдта. Дыккаг гæрахæн  йæ
уæрджытыл æрхауд æмæ асаулыты хисдæры кардæй рариуыгъта æмæ йын йе
счъилы нуæрттæ суагъта æмæ йын афтæ зæгъы:
     —  Дæу дæр, мæ лымæн, дæсны нал сдзæбæх кæндзæн æмæ миты уæлæ
уæлгоммæ ахаудта.
     Топпы  хъæрмæ, арты цæхæрмæ дыууæ хъæуы — Дæллаг  Баджын  æмæ
Уæллаг  Баджын — æрæмбырд сты, Бæтæйы дарддæр хæцын нал бауагътой.
Се  'хсæн  бацыдысты.  Хæцæн  дæр ын  нал  уыд—гæнах  басыгъд.  Йе
'фсымæртæ дæр æй нал бауагътой. Бæтæ æмæ Маринейы æрцахстой æмæ сæ
Ерыстау  æлдармæ  акодтой. Бæтæйæн ма дыууæ  'фсымæры  сæ  хæдзары
баззад.  Ерыстау  æлдар Маринейы Къахетмæ фæстæмæ Цоллахъы  фыртæн
арвыста,  Бæтæйы  та Хъанцелы мæсыджы хъоргъы ауагъта.  Бæтæйы  йе
'фсымæртæ уайтагъд балхæдтой æмæ фæстæмæ Дзимырмæ æрбацыд.  Марине
та Цоллахъы фыртмæ, куыд уыд, афтæ кæркгæс цагъарæй баззад.
     Афонтæ  цыдысты.  Рæстæг  ивта. Рухсаг  уæд,  Уырысы  паддзах
Алыцсандр II цагъарты куы ссæрибар кодта 1861 азы, уæд Марине  дæр
зæрондæй ссæрибарис æмæ Калакмæ ацыд æмæ уый йæхи æмхуызон  зæронд
болкъон  мой  скодта. Иуцалдæр азы ма ацард, стæй уый дæр  амарди.
Рухсаг уæнт!




    САУДАРÆГ УС

     Кавказы  хохæн  йæ  астæу алыг кодта  Хъуды  комы  нарæг.  Йæ
фгæрсты, уæйгуытау, бадынц стыр бæрзонд гæмæх хæхтæ, алырдæм фидар
цæстæнгас дæттынц. Хуссарцæгæттæ, къуырфбын лæнчытæ дидинæгæй  алы
хъулон хуыз æвдисынц, сæ хорз тæфæй, сæ рæсугъд уындæй лæджы зæрдæ
рухс  кæны.  Урссæр къæ.дзæхтæ хуры скастæй, æвзистау,  æрттивынц.
Сау  суадæттæ  хæлхæлгæнгæ денджызмæ тындзынц. Нард  фосы  дзугтæ,
миты хъæпæнтау, урсурсид дарынц. Ацы дзæнæтон бæстыл фæцæйцæугæйæ,
лæджы  зæрдæ  афтæ схорз вæййы, æмæ арвы милтыл йæхи асæрфы.  Фæлæ
сæрд  афтæ  хорз  куыд у, уыйас та зымæг талынг  зындон  цæрæн  у.
Хицæнæй  Хъуды  комы  зымæг  мит  фылдæр  уары,  уый  тыххæй,  æмæ
цæгатфарс  тымыгъ  Кавказы  хохы  сæрты  миты  хьæпæнтæ,   ингæнмæ
калæгау,  фæкалы.  Нарæг  кæмтты уæлхох  фæзты  мит  лæджы  æмбæрц
ныууары.
     Раст  Хъуды комы, Арагуийы доны фарс, иу рæсугъд уæлхох  фæзы
царди  дыууæ 'фсымæры—Таджи æмæ Дзама. Дыууæ дæр æнæзæнæг уыдысты,
фæлæ  сæ  хъæздыгдзинадæй  æмæ рæдау, кæрдзындæттонæй  хохы  дыууæ
фарсы  адæмыл  сæ  хорзы кой айхъуысти. Кæддæриддæр  адон  бæлццон
цæуджытæн  хъæлдзæг  æмæ  рæдау  фысым  уыдысты.  Адæм  сын   бирæ
фæкуывтой  хуыцаумæ, майрæммæ зæнæджы тыххæй, фæлæ  уыцы  куывтытæ
агнæахъазæй баззадысты — Таджи æмæ Дзамайæн зæнæг нæ райтуырди æмæ
кæддæриддæр сæ цард æнкъардæй æрвыстой.
     Гуырдзыстон  Уырысимæ баиукæныны рæстæджы  æвзæр  стонг  азтæ
скодта.  Хор нал æрзад. Бæстæ бахуси. Адæм сыдæй мардысты,  фыццаг
сæ  хæзнатæ  фæуæй  кодтой—топп йедзаг хорыл,  кард  йæ  кæрддзæмы
дзагыл,  уый фæстæ сæ зæнæджы райдыдтой уæй кæнын* (* Мæ фыды  фыд
Залиа  уыцы рæстæджы иу чызг балхæдта æртæ сысчыйы мæртæй, йæ  ном
хуынди Майæ (автор).).
     Æрæгвæззæг уыдис æмæ арв хъулæттæ кæнын райдыдта. Цæгат фарсы
миты  уазал  йæ нысæнттæ равдыста, Сау мигъты тымбылтæ  хохæйхохмæ
лиуырдтой.  Адæмы  зæрдæ  тынгдæр  æрæнкъард,  æрмæгуыр,  хъуыдытæ
æвзарæны  цыдæр  саумигъ æндæрг абадт, зæрдæ цыдæр зындоны  цардмæ
æнхъæлмæ  касти,  саутар,  сау  мылазон  æхсæвидар  дзы  йæ  ныхтæ
ныссагъта, æмæ кæдæм аирвæзтаид, уымæн фæрæз нæ зыдта.
     Раст  Косетмæ  хæстæг, Арагуийы доны фарс, иу къуыбырыл  цард
Арагуийы æлдар. Иу бон æлдарæн йæ ус афтæ зæгъы:
     —Лæгай,  зымæг  æрцæуы æмæ цы хæрдзыстæм, уый  нæ  зонын,  иу
мæрты  дзаг нæм хор нæй, нæ хæзнатæ фæуæй кодтам, ницыуал нæм  ис,
нæ  цагъартæй  дæр  хор, фос никæмæ ис, цы ма сæ  райсæм?  Фыдæлты
æмбисонд афтæ у: «уæрдон, дам, дын суг куы нæ ласа, уæд, дам,  дын
йæхæдæг суг у». Уæртæ Глахайы чызг æмæ лæппуйы ахæсс æмæ сæ  искуы
хорыл ауæй кæн.
     Æлдар  уæлдай  ницыуал загъта æмæ йæ усы  дзырдыл  сразы  æмæ
дыккаг бонмæ сæмгъуыд кодтой.
     Æхсæвы  уазал  дуг скодта. Мит фæлдзæгъдæг хъæпæнтæ  æвæрдта.
Цæгатфарсы миты уазал йæхи хæстæгæйхæстæгдæр ласта, кæд ма Кавказы
хъæбатыр  хæхтæ урæдтой, уæддæр сæ сæрты лиуырдта  æмæ  сау  мигъы
тымбылтæй  дзæнæтон  лæнчытæ  æмбæрзта.  Адæм  дис  кодтой,  «ахæм
фыдуазал, фыддуг никуы федтам» дзырдтой.
     Иу  мæгуыр ус æмæ лæг — Глаха æмæ Марта, зæгъгæ, уыцы  æлдары
фарсмæ  цардысты. Æхсæвы, хæдзары, арты фарсмæ, нымæты  зæронд  сæ
быны,  хъисын пæлæз сæ уæлæ, æрхуыссыдысты. Сæ сывæллæтты  —  чызг
æмæ  лæппу — сæ астæу бакодтой æмæ сын аргъæуттæ кодтой, цæмæй  се
стонг  ферох кодтаиккой. Фæлæ стонг æмæ уазалæй бирæгъ дæр  тæрсы,
нæ  фынæй кодтой, куыдтой, кæрдзын агуырдтой, маст æмæ стонгыл тых
хуыссæг кæм нæу æрæджиау банцадысты, бафынæй сты.
     Дыккаг  райсом хъарм хурбон скодта. Дунейы рæвдауæг  хурзæрин
хохмæ  тын  анывæзта.  Къæдзæхтæ, сыгъзæринау,  сæрттывтой.  Заехх
бахъарм. Мæргътæ зарын байдыдтой. Адæм хурмæ рацыдысты. Глаха  дæр
йæ хæдзары дуармæ йæ ус æмæ сывæллæттимæ бадти, хурмæ сæхи тавтой,
æхсæвы  уазалы  æфхæрддзинад сæ зæрдыл лæууыд, æмæ  хур  сфæлдисæг
хуыцауæн арфæ кодтой.
     Æвиппайды  сæ разы æрбалæууыд æлдары лæгмоурау æмæ  сын  афтæ
зæгъы:
     —  Уæ  сывæллæтты  уын æлдар йæхимæ куры.  Глаха  æмæ  йæ  ус
æрвдзæфтау  фесты,  ницыуал базыдтой, мæстæй сæ  зæрдæ  сыгъд  æмæ
æрдæг æууылдтытæй афтæ зæ гъынц:
     — Цымæ æлдар нæ сывæллæттæй цы кæны? Æлдары лæг йæ сины сæрыл
фæхæцыд æмæ сыл фæхъæр кодта:
     — Уый мæ хъуыддаг нæу, цы сæ кæна, уый йæхи бар у. — Чызг æмæ
лæппуйæн сæ къухтыл фæхæцыд æмæ сæ æлдармæ акодта.
     Чызгыл цыдаид авд азы, лæппуйыл та фараст, йе дæс азы.  Бæстæ
кæуын,  хъæр сси. Глаха æмæ йæ усы кæуынæй, сывæллæтты  цъæхахстæй
къæдзæхтæ  арыдтой,  зæхх æнкъуысти, мæгуыр адæмы  зæрдæ  тъæппытæ
хаудта, фæлæ сын фарсдар, сæрхъызæг рауайæг кæй бон уыди, æмæ алчи
йæ мæгуыр сæйæны ныссади.
     Глаха  æмæ  йæ  ус сæ сывæллæтты фæдыл æлдары хæдзары  дуармæ
кæугæ  бацыдысты  æмæ  сæ  зонгуытыл æрхаудтой.  Æлдар  уæладзыгæй
ракасти æмæ афтæ зæгъы:
     —Атæрут уыцы хæрджыты, сæ хъæр сын куыд нæ хъусон, афтæ.
     Глаха  æмæ  йæ усы æлдары лæгтæ, гуыппытæгæнгæ, кæрты  дуарæн
федде кодтой.
     Глаха  æмæ йæ ус кæугæ æмхасæн æлгъитгæ рацыдысты.  Æлдар  сæ
кæцæйдæр фехъуыста æмæ схъæр кодта:
     — Хосро, Хосро, — зæгъгæ.
     Хосро  йæ  размæ æрбауад — иу рæсыдгуыбын лæг, æмæ  йын  афтæ
зæгъы:
     —  Зæгъ лæппутæн, æмæ уæртæ уыцы дыууæ зæрондæн надæй сæ царм
куыд растигъой, афтæ.
     Хосро  лæппутæм  фæдзырдта æмæ æцæг дыууæ зæрондæн  надæй  сæ
царм  растыгътой, сæ буар цъæх тæппал сси. Ус куыддæр йæ  хæдзармæ
бахæццæ,  афтæ  йæ  уд  систа,  фæмарди.  Мæгуыртæ  æрæмбырд  сты,
Глахайæн  йæхи хуызæттæ, фæкуыдтой тæригъæдтаг мардыл, се  'намонд
дугыл  æмæ  йæ баныгæдтой. Глаха дæр йæ усы фæстæ бирæ нал  ацард,
уый дæр амарди.
     Глахайæн  йæ  усы цы бон ныгæдтой, раст уыцы бон æлдар  дыууæ
сывæллоны,  хордзенты  мидæг, бæхыл йæ  фæсарц  ахаста  уæймæ.  Сæ
ныййарæг  мадыл кæугæ, дзыназгæйæ, чызг æмæ лæппуйæн бæхы  фæрстыл
сæ  цæстысыг  лæсæнтæ уади, фæлæ уæддæр æлдары  зæрдæ  цъæх  уираг
дурæй  хъауджыдæр фæлмæн кæкын нæ бакуымдта. Дур батадаид, къæдзæх
бадон  уыдаид,  цæстысыг фестадаид уыдон кæуын,  дзыназынмæ,  фæлæ
уæддæр æлдары зæрдæмæ æрдуйыйас фæлмæндзинад не 'рцыд.
     Хур  фæцæйныгуылди, хæхтæн ма йæ сыгъзæрин тынтæй фæстаг хатт
салам  лæвæрдта, æризæрис, æвæццæгæн, æмæ хур дæр уыдон тæригъæдмæ
кæсын  нал  фæрæзта æмæ йæ бынатмæ тындзыдта, афтæ  æлдар  Таджийы
хæдзары дуармæ бахæццæ æмæ салам радта хæдзары хицауæн:
     —  Де  зæр хорз уæд, Таджи, — зæгъгæ. Таджи дæр йæ рады  арфæ
ракодта:
     —Хорзæй цæрай æмæ нæм æгас цу!
     Уазæджы бæхæй æрхизын кодтой, сывæллæтты дæр æрисой бæхæй æмæ
сæ хæдзармæ бакодтой.
     Таджи  æмæ  æлдар арты фарсмæ бандоныл æрбадтысты. Таджи  æмæ
Дзамайы  æнæзæнæг  дыууæ усы сывæллæттыл цинтæ,  мондæгтæ  кодтой,
рæвдыдтой   сæ   æмæ  сæ  кæуынæй  банцадысты,  фæлæ   ма   уæддæр
кæуынхæкъуырццæг кодтой.
     Æлдарæн нæл фыс аргæвстой, уæларт нард нæл фысыфыд фыхт. Стыр
арт  фæйлауæнтæ  кодта.  Таджийы ус æфсинад райдыдта,  хæбизджынтæ
фырдзадæджынæй  улæфыдысты. Æхсæвæр сцæттæ æмæ фынг  æрæвæрдтой  —
хæрд,  нозт  бирæ.  Цæмæйдæриддæр Таджи  хъæздыг  царди:  дойныйæн
бæгæны  нуæзта» зæрдæрухсæн та — арахъхъ. Бæрц бинонтæ æмæ зæхджын
лæг, хор сæм зæрондæйзæрондмæ зад. Фæминас кодтой, фæцæл кодтой.
     Гаджидау гаджидауы сæрты хызт. Хæрд фесты æмæ сæ фынг систой.
Уæды онг Таджи æлдары нæ бафарста, цæвиттон, афтæ уыд Таджийæн  йе
'гъдау,  цалынмæиу  уазæгæн кæрдзын бахæрын  кодта,  уалынмæиу  æй
хабарæй нæ фарста. Ныр йæ рæстæг куы 'рцыд, кæрдзын куы бахордтой,
уæд æлдарæн афтæ зæгъы:
     —  Бафæрсын  аипп  ма уæд, фæлæ кæдæм цæуыс,  ацы  сывæллæтты
кæдæм кæныс?
     Æллар йæ рихи аздыхта æмæ афтæ зæгъы:
     — Хор уæййаг агурын, мæ цагъартæ смæгуыр сты, ницыуал сæм ис,
цы  сæ  райсон  æмæ ацы дыууæ уацайраджы хорыл уæймæ  рахастон,  —
загъта.
     Таджи  æмæ  æлдар  чызг æмæ лæппуйы аргъыл дзурын  райдыдтой.
Бирæ  радзурбадзур фæкодтой, Таджи чысыл лæвæрдта, æлдар  та  бирæ
агуырдта. Æрæджиау бафидыдтой дæс мæрты хорыл, аныхæстæ ма  кодтой
æмæ  схуыссыдысты.  Дыккаг бон раджы сыстадысты,  сæхи  цæхсадтой.
Хæрд,  нуæзт та йын сцæттæ кодтой, хорз та йæ федтой, стыр къутуйæ
йын  хор  сæвгæдтой, дæс мæрты йын сбарстой, æмæ æлдар йæ хæдзармæ
ацыди. Чызг æмæ лæппу Таджи æмæ Дзамайæн баззадысты.
     Таджи  Дзамайæн  бар  бауагъта, чызг æмæ лæппуйæ  иу  Таджийы
номыл  куыд  уыдаид,  иннæ та Дзамайы номыл, афтæ.  Дзама  йæхицæн
лæппуйы  райста, чызджы та Таджи йæ номыл хаста.  Таджи  чызг  æмæ
лæппуйыл нæмттæ сæвæрдта: Гуырдзыхан æмæ Гуырдзыбег.
     Чызг æмæ лæппу дзæвгар афонты мысыдысты, сæ ныййарæг мад  æмæ
фыды  нæ рох кодтой. Фæлæ рæвдауаг æмæ фæлмæн æнæ ныййаргæ мадæлты
узæлынрæвдауынæй  Гуырдзыхан  æмæ Гуырдзыбег  тагъд  ферох  кодтой
гуырдзиаг æвзаг æмæ сæ ныййарæг мад æмæ фыды дæр.
     Лаеджы зæрдæ царды асинтыл уæлæмæ хизы, йæхи уæлвонг сисы æмæ
арвы  милтыл  йæхи асæрфы, бæрзондæй рафæлгæсы, цайргæсау,  дунейы
рæсугъддзинæдтæ  йæ разы тыбартыбыр кæнынц, цард  æм  йæ  мидбылты
худы   сауæрфыг  чызгау,  фæлæ  уыдон  иу  цæсты  ныкъуылдмæ  сты.
Гуырдзыбегыл  ацыдаид  фынддæсæхсæрдæс  азы,  афтæ  фиййау   цæуын
райдыдта.   Таджи   аемæ   Дзама  сæхи   æнæзæнæг   нал   хуыдтой.
Каеддаериддæр сæ хаедзарæй зарыны хъæр хъуысти.
     Иу  сæрдыгон  бон Гуырдзыбег йæ фос сæрвæтæй  сæухиз  дудынмæ
æртардта.  Гуырдзыхан  æмæ  Гуырдзыбег  дæр  устытимæ  кæрты   фос
дыгътой,  Дзама  та  хæдзары уæлувадыл  бадтис  æмæ  топп  сæрфта,
фосдуцджытимæ  хъазыди, йæ фос, йæ бинонты уындæй  йæ  зæрдæ  рухс
кодта,  æвиппайды  топп  фæдзæгъæл, гæрах, Æмæ  Гуырдзыбег  æхсыры
къæртайы размæ басхъиудта. Гуырдзыбегæн нæмыг раст йæ ныхы  стæгыл
сæмбæлди  æмæ иннæрдыгæй магъзы фæрчытæ атыдта. Устытæ йыл  амбырд
сты,  Дзама  дæр  нызгьордта, фæлæ ма  Гуырдзыбег  æртæ  хатты  йæ
гæндзæхтæ  ацагьта  æмæ  йæ  уд систа. Дзама  фæстæмæ  фæзылд  æмæ
хæдзары смидæг, топп аивтыгъта æмæ йæ уый дæр йæхиуыл ныциавта æмæ
хæдзары астæу уæлгоммæ бахаудта.
     Бæстæ  кæуынæрдиагæй  хъæр сси. Устытæ  сæ  рустæ  ныттыдтой,
кæрæдзийы сæры хъуын бындзыггай истой. Адæм сыл æрæмбырд  сты,  сæ
тæригъæдæй  уыдон  дæр  куыдтой, дзынæзтой.  Таджи  уым  нæ  уыди,
уыгæрдæнтæ  сгарæг ацыд, хосгæрдæн æрæввахс æмæ  уыгæрдæнтæ  бæрæг
кодта.  Таджимæ дæр хъæргæнæг арвыстой æмæ уый дæр æрцыд.  Алчидæр
зоны, уый дæр цы кодтаид, уый.
     Таджи  зæппадз самайын кодта. Æртæ бонмæ зæппадз  сцæттæ  ис,
Дыууæ  галы  хæрнæгæн  аргæвста,  æртæ  комы  æрхуыдта.  Адæм  сыл
фæкуыдтой,   фæхъыг  кодтой,  Гуырдзыбег  æмæ  Дзатлайы   зæппадзы
сæвæрдтой,  «рухсаг  ут,  рухсаг» загътой  æмæ  раздæхтысты.  Адæм
хæрнæг  бахордтой  æмæ алчи йæ хæдзармæ яцыд. Æрмæст  ма  хæдзарæй
хъуыстис Дзамайы усы хъарджытæ.
     Афонтæ цыдысты, рæстæг ивта. Таджи дæр йæ мæстытæ, йæ зиæнттæ
ферох кодта, æмæ та цард йе 'гъдауыл хæтын райдыдта.
     Раст Терчы доны фарс иу хуссар рæбыны царди æртæ 'феымæры, сæ
кæсдæр  джиргол, зæгъгæ. Уыдон дæр æнæзæнæг уыдысты. Иу  уалдзыгон
бон  джиргол  Таджимæ æрцыд. Таджи хæдзары дуармае  бадт  æмæ  йын
джиргол салам радта:
     — Дæ бонтæ хорз уæнт!
     —  Хорзæй цæрай, лæппу, хорзæй цæрай! Цæвиттон, уыцы рæстæджы
зæронд адэем лæппутæм сæ номæй нæ дзырдтой.
     —  Цом,  мæ хур, хæдзармæ, кæрдзын ахæр, бæлццон дæ  æмæ  дын
стонг уыдзæн.
     джиргол  арфæ ракодта, фæлæ йæ Таджимæ хъуыддаг кæй уыд,  уый
тыххæй дарддæр ницыуал загъта æмæ хæдзармæ бацыдысты.
     Раст  сихорафон  уыд æмæ сын Гуырдзыхан фынг  рахаста,  хæрд,
нуæзт  æмæ минас кæнын райдыдтой. Гуырдзыхан сæ разы уырдыг лæууыд
æмæ  сын  арахъхъ  лæвæрдта. Гуырдзыхан æмæ  джиргол  кæрæдзи  куы
федтой, уæд кæрæдзийы уарзондзинадæй сæ зæрдæ ссыгъди, цыма сын сæ
зæрдæ  тæвд  æфсæйнаг тæлы æрбалхъывта, иу дзырд дæр  сæ  бон  нал
уыди.
     Уарзондзинады  тых  афтæ  у, æмæ дыууæ  уарзоны  кæрæдзи  куы
фенынц,  уæд  сæ бон сдзурын нал вæййы, кæд бирæ кæрæдзийæн  ныхас
кæнинаг вæййынц, уæддæр. Зæрдæйы уарзондзинады хыз æрцахсы,  хурхы
уадындзтæ  адымсынц,  зæрдæ къултыл йæхи хойын  сисы,  цалынмæ  йæ
рæстæджы дæргъдзинад æрынцайын кæны, уалынмæ. Ахæм дуг уыд джиргол
æмæ Гуырдзыханыл дæр. Куыддæртæй хæрд фесты æмæ сын Гуырдзыхан  сæ
фынг  систа.  Уыцы  бонæй фæстæмæ джиргол æмæ  Гуырдзыхан  кæрæдзи
уарзондзинадæй, артау, сыгъдысты, пиллон уагътой.
     Уæлдæр  куыд  загътон,  уымæ  гæсгæ,  Таджи  цалынмæ  уазæгæн
кæрдзын  бахæрын  кодтаид, уалынмæиу æй  хабарæй  нæ  фарста,  ныр
кæрдзын хæрд куы фесты уæд ын афтæ зæгъы:
     — Лæппу, цы хъуыддаг, цы хабар дæм ис?
     —   Ницы,  фосхизæн  æфцæг  æххуырсынмæ  дæм  æрбацыдтæн,   —
къæмдзæстыггомау загъта.
     Таджи   æмæ  джиргол  фондзыссæдз  фысæн  иу  фыс  хизæггагыл
бафидыдтой æмæ джиргол йæ хæдзармæ ацыд.
     Ралæууыд уалдзæг. Зæхх арт фестад, бæстæ змæлæг ссис. Цард йæ
мидбылты  худти.  Зæрдæ фаг сулæфыд. джиргол дæр  йæ  фос  Таджийы
бæстæм  æртардта, иу рæсугъд рæбынауы дарæн æрцарæзта æмæ  йæ  фос
хизын райдыдта. Таджи дæр йæ фос джирголы фосимæ схæццæ кодта  æмæ
иумæ  хызтой. Гуырдзыхан алы сæухиз афон уæтæрмæ фос дуцынмæ  цыд,
æмæиу йæ зæрдæ сусæг уарзондзинады цæхæрæй судзгæ æрцыд.
     Иу  бон  та Гуырдзыхан фос дуцынмæ ссыд æмæ йын джиргол  афтæ
зæгъы:
     —  Чызгай, æппын мын тæригъæд нæ кæныс? Дæ уарзондзинадæй  мæ
зæрдæ сфыхт, сфизонæг. Нал фæразын. Уæд та мæ маргæ куы акæнис!  А
мæ  дамбаца  дын  æмæ мыл æй цæв. — Æмæ йæм йæ  дамбаца  бадардта.
Чызджы  фæлмæн  зæрдæйæн  ма  уыцы иу ныхас  хъуыд,  æмæ  атыппыр,
адæнгæл.  Уарзондзинадæй хурхы уадындзтæ арæсыдысты  æмæ  джирголы
хъæбысмæ  æнæдзургæ йæхи баппæрста. Бæстæ фæхъуси, фæсабыр.  Дыууæ
дзыхы  кæрæдзийыл  сасмау  андæгъдысты, афтæмæй  бирæ,  тынг  бирæ
генцад алæууыдысты, стæй фосы фарсмæ цъæх сгæллады хуызæн кæрдæгыл
бахаудтой,   фосы  æмбис  æнæдыгъдæй  баззад,  афгæмæй  хизæнуатмæ
дзæгъæл ацыдысты. Хуыцау зоны, кæдмае фæбадтаиккой уыцы ран, æндæр
фиййау  сын се 'нцойдзинад куы нæ фехæлдтаид, уæд Фиййау къуыбырæй
ныхъхъæр  кодта,  «джиргол,  дæ фос  дзæгъæлы  фæцæуынц»,  зæгъгæ.
Фиййауы хъæрмæ фестадысты, джиргол йæ фосмæ ацыд, Гуырдзыхан та  —
йæ  хæдзармæ. Уыцы бонæй фæстæмæ уыдонмæ дыууæ зæрдæйы  нал  уыди,
фæлæ сæ зæрдæтæ уарзондзинады сасмæй баныхæстыты, баиу сты æмæ  се
'хсæн æмбæхст ницыуал уыди. Дзырд бакодтой, куыд уыдон ус æмæ  лæг
уыдзысты,  кæрæдзи  нал  фæсайдзысты,  ууыл  сомы  бакодтой,   ард
бахордтой.
     Æрæгвæззæг æрцыд. Арв хъулæттæ кæнын райдыдта. Хохы цыргъытыл
мит  æрхæцыд. Цæгат фарсы тымыгъ риуыгътыта? систа, æфцæгæйæфцæгмæ
сау  мигъы  тымбылтæ хаста. Дзæнæтон хæхбæстæй мæргъты  зарын  нал
хъуыст  —  хъарм бæстæм атахтысты. джиргол дæр йæ фос йæ  хæдзармæ
атардта.
     Нæ  хæхты зымæг цух нæ уадзы, мит æруарыд, æрæхгæдта, зæххæй
сауы  къуыбыр  нал фæзынд. Гуырдзыхан мæллæг кæнын райдыдта,  уæды
онг  бинонты хъазæн хъул, ныр йæ дзыхæй дзырд нал хауы,  нынкъард,
ныффæлурс. Иæ хъуыдытæ иууылдæр джирголы уарзондзинады  хызы  ахст
фесты æмæ æдзухæй Арвы комы нарæгмæ каст джирголы фæстæ.
     джиргол  дæр цолайæцоладæр кодта, йæ фос ныууагъта>  хæдзармæ
йæ  хъус  нал дардта, йе 'фсымæртæн буцтæ кодта, ус ын æрæгмæ  кæй
куырдтой,  уый  тыххæй.  джирголæн  йе  'фсымæртæ  хъуыддаг  тагъд
бамбæрстой æмæ йын ус курын фæнд скодтой.
     Уалдзæг   æрцыд.  Зæхх  сулæфыд.  Бæлæстæ  сыфтæр   æфтыдтой.
Æрнæджытæ дидинæгæй алы хъулон хуыз равдыстой, сæ хорз гæфæй лæджы
зæрдæ  рухс  кодта. Хурыскæсæны дымгæ фаг улæфыд æмæ  йын  бæлæстæ
фæлмæн  хъырныдтой. Мæргътæ сæрибар зарджытæ кодтой.  Уазал  зымæг
æфхæрд фосы дзугтæ кæрдæгæфсæстæй сынæр цагътой. Иудзырдæй,  бæстæ
хуыссæгæй райхъал æмæ бæрæгбон кодта.
     Иу бон джирголы хистæр æфсымæр Бицикъо афтæ зæгъы:
     —  Цом,  æз  Таджимæ цæуын, æмæ йын йæ чызджы джиргонæн  усæн
ракурæм.
     Бинонтæ  иууылдæр  сразы сты. Бицикъо йæ  лæдзæг  райста  æмæ
ацыд.
     Раст  хур  фæцæйныгуылд, афтæ Гаджийы  хæдзармæ  бахæццæ  æмæ
салам радта хæдзары хицауæн:
     — Дæ изæртæ хорз уæнт, Таджи.
     — Хорзæй цæрай, Бицикъо, æмæ æгас цу!
     Æгъдаумæ гæсгæ аныхæстæ кодтой, кæрæдзи афарстой æмæ хæдзармæ
бацыдысты, бандоныл æрбадтысты æмæ ныхас кæнын райдыдтой: рæстæджы
тыххæй,  кæрдæджы, фосы тыххæй. Уалынмæ æхсæвæр сцæттæ. Гуырдзыхан
фынг  рахаста  æмæ  сын æй сæ разы авæрдта. Чызг  сæ  разы  уырдыг
лæууыд  æмæ  сын  нуæзт  лæвæрдта. Таджи  æмæ  Бицикъо  цæрæнбонты
гаджидаутæ нуазын райдыдтой. Хорз куы банозтджын сты, уæд  Бицикъо
чызг  курын  æрæмысыд. Гуырдзыхан цайдан фынджы  раз  авæрдта  æмæ
кæмдæр амбæхсти.
     Бирæ  радзур-бадзуры  фæстæ Таджи  сразы  ис  æмæ  йæ  чызджы
джирголæн  усæн  радта. Ирæды тыххæй бирæ нæ  фæдзырдтой.  Бицикъо
алцæуыл  дæр  разы  уыд æмæ дæс æмæ дыууиссæдз хъугыл  бафидыдтой.
Бицикъо  дард  æмгъуыд не скодта, фæлæ къуырийы фæстæ  Таджи  ирæд
исынмæ  куыд  æрцыдаид, афтæ. Куыд загътой, афтæ сæ  хъуыддаг  дæр
скодтой.  Таджи къуырийы фæстæ ирæд райста æмæ дыууæ  уарзонæн  сæ
зæрдæ æрæнцад.
     Сæрд  аивгъуыдта. Адæм хор, хос æркарстой, бафснайдтой.  Доны
былтыл  их  фæхæцыд. Хохы цыргъытыл зымæг йæ урс кæрц  æрæмбæрзта.
Хур адарди. джиуæргуыба æрцыд æмæ джирголæн ус æрхастой.
     Азтæ   цыдысты,   рæстæг   уыцы   саутар   мылазонæй   хаста.
Гуырдзыстоны  паддзахад бамынæг, бахуыссыд. Сæ  бæстæ  хъахъхъæнын
нал  фæрæзтой. Кавказы адæмы мыггæгтæ кæрæдзимæ лæбурдтой, кæрæдзи
фос  тыхæй  тардтой, истой, давтой. Иудзырдæй, тынг  змæст  рæстæг
уыди.
     Лæг  сырдæй  сырддæр  сырд у. Цæст не 'фсæды,  зæрдæ  лæбуры,
йæхицæй мæллæгдæр, æдыхдæры цард халы, йæ ис, йæ фæллой йын  тыхæй
исы, давы. Стыр зондджын лæгтæ бирæ сæдæ азты фæкуыстой, сæ хъару,
сæ зонд иумæйаг уарзон æцæгдзинады царды тыххæй бафæллайын кодтой,
фæлæ  бирæ  нæ бафæрæзтой лæджы зæрдæ сфæлмæн кæнынæн.  Бирæ  сæдæ
азты  дæр фæкусдзысты зондджын адæмтæ, цалынмæ адæймаг базона уый,
кæцæй рацыд, цы у æмæ кæдæм цæуы.
     Иу æрæгвæззæг раст æмбисæхсæв Таджимæ бадзырдæуыд:
     — Уазджытæ, уазджытæ, Таджи!
     Таджи  хуыссæнуатæй  фестад. Устытæ арт акодтой.  Таджи  дуар
фегом  кодта  æмæ  уайтагъд  хæдзары астæу  фондз  æдгæрзтæ  лæджы
æрбалæууыд.  Таджи  уайтагъд хъуыддаг  фембæрста,  уазджыты  'фсон
абырджытæ  кæй  уыдысты,  уый,  æмæ  фæстæмæ  йæ  гæрзтæм  фæзылд.
Абырджытæ  Таджимæ фæлæбурдтой æмæ йын йæ къухтæ синагæй  абастой.
Абырджытæ  та  уыдысты дагъистайнаг адæм (лекъ). Таджийы  ус  уаты
нывæрзæнæй  хъама фелвæста æмæ йæ абырджытæй иуæн йæ гуыбыны  раст
фистоны  онг ныссагъта. Иу æртæ хатты ма йæ гæндзæхтæ ацагъта  æмæ
йæ  уд систа. Иннæ цыппар лæджы кæрдтæ фелвæстой, Таджи æмæ йæ усы
лыстæг  къуыхтæ  скодтой. Дзамайы усы рацахстой,  синагæй  йын  йæ
къæхтæ   сбастой,  хæдзары  цыдæриддæр  ссардтой,  æхцайæ,  фосæй,
хæзнайæ,   Дзамайы   ус   дæр   семæ,  æртыккаг   бон   Дагъистаны
балæууыдысты.
     Дыккаг бон, Таджийы хæдзары змæлæг куы нæ уал уыди, уæд  адæм
афæдис  кодтой æмæ хæдзары астæу Таджи æмæ йæ усы къуыхтæ,  мардæй
туджы  малы  ссардтой.  (Таджи хъæуæй хицæн  царди).  джиргол  æмæ
Гуырдзыханмæ хъæргæнæг арвыстой æмæ æрцыдысты. Адæм сыл фæкуыдтой,
фæхъыг  кодтой  æмæ  сæ  Дзама  æмæ Гуырдзыбеджы  фарсмæ  зæппадзы
сæвæрдтой. «Рухсаг ут, рухсаг» загътой æмæ раздæхтысты. Гуырдзыхан
Таджийы рæхыс йе 'фцæджы бафтыдта æмæ йæ хæдзармæ ацыд. Гуырдзыхан
сау скодта, барысчъи дардта афæдзы бонмæ.
     Цæй,  ныр  уал  Дзамайы  усы хабар фæуадзæм  æмæ  Гуырдзыханы
хъуыддаг радзурæм.
     Гуырдзыстон  Уырысимæ  баиу кæныны  онг  Хиуы  комы  цард  иу
хуымæтæджы хиуаг мыггаг. Гуырдзыстон Уырысимæ куы баиу сты, уырысы
æфсæдтæ Гуырдзыстонмæ цæуын куы систой, уæд адæм дыууæ дихы фесты:
иутæ  уырысы  фарс  уыдысты,  иннæтæ  сæ  Гуырдзыстонмæ  цæуын  нæ
уагътой. Ацы хиуаг мыггаг дæр уырысы фарс уыдысты æмæ сын фæндæгтæ
амыдтой,  слымæн  кодтой  уырысы хицæуттимæ,  уырыссагау  базыдтой
цыдæр  салтайбалтайтæ,  æмæ сын хæрзиуджытæ  лæвæрдтой.  Уæды  онг
хуымæтæджы хиуаг мыггаг уый фæстæ хохы адæмæн æлдар сси, æгас хохы
адæм  сæ  армы  дзыхъхъы æрбатымбыл кодтой, æмæ  сæ  сызмæлын  нал
уагътой, фыдæбонæй сæ мардтой.
     Кæддæриддæр  æдых тыхджынæн — дондзау, алчи сæм  йæхи  хæстæг
ласын байдыдта, хъантæ сæ хастой, джирголы фыд дæр уыдонæй йæхицæн
хъан  схаста,  Теджиа,  зæгъгæ. Теджиа фыдлæг,  фыдæгъдау  разынд,
æнæууæнк, æнæард, иудзырдæй; хæстæг, хицонæн нæ бæззыд.
     Гуырдзыханы  ма  йæ  афæдзы бонмæ барысчъи  сау  дарын  дыууæ
къуырийы  хъуыд, афтæ, Мынайы дзуарыбоны, Теджиа джирголтæм  бацыд
йе 'мцеччы хæдзармæ.
     Хæдзары  æрмæст  Гуырдзыханы йедтæмæ ничи уыд,  иннæ  бинонтæ
иууылдæр дзуары уыдысты. Теджиайыл Гуырдзыхан фæцин кодта, куыд сæ
хæстæг,  сæ  хъан,  æрхизын æй кодта æмæ йæ уатмæ  бакодта,  хæрд,
нуæзт,  хорз æй федта. Теджиа куы банозтджын, уæд усимæ аенгефсарм
ныхæстæ  райдыдта.  Гуырдзыхан фырмæстæй йæ  дыууæ  æрфыджы  астæу
хъæды сынчъыйас фелхынцъ кодта, цæсгом афæлурс æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ау,  нæ  згьан  куы дæ, нæ хæстæг, нæ урс æхсырæй  дæ  куы
схаетам,  саударæг  ус  куы дæн, уæд куыдтæ дзурыс,  цытæ  дзурыс,
худинаг дын нæу, — æмæ æнæдзургæйæ дуармæ фездæхт.
     Теджиа  усы рацахста, йæ хъæбысы йæ æрбатымбыл кодта  амæ  йæ
сынтæджы  баппæрста. Ус хъæр кодта, тæлфыд, йæ  гæндзæхтæ  цагъта,
фæлæ йæ бон ницыуал сси, цы дардыл дзурын, æнæууæнк хиуаг йæ чъизи
зæрдæйы фæнд сæххæст кодта æмæ ацыди.
     Гуырдзыхан йæ фæстæ атутæ кодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Ту,  хиуаг  хæрæг!  Ту, хиуаг æнæууæнк  куыдз!—æмæ  скуыдта.
Гуырдзыхан  фæстæмæ фездæхт кæугæ æмæ уаты къуымты рацагур-бацагур
акодта æмæ сынтæджы бынæй йæ уыртты бос синаг айхæлдта æмæ йæ уаты
цары уæладзæныл фидар абаста æмæ, кæугæйæ, афтæ зæгъы:
     —  0,  хуыцау, бæрзондыл бадæг, Мынайы Майрæм, Хъуды  Майрæм,
сымах  зонут  мæ  рæстдзинад, мæ тæригъæд хæссæг  сымах  фæут,  уе
'вджид кæнын мæ тæригъæддаг æнамонд уд.
     Ацы  цыбыр,  фæлæ  зæрдæмæ хъарæн ныхæстæ кæнгæйæ,  синаг  йæ
хурхыл æрвæдзæг авæрдта æмæ царыл ауындзæгæй баззад.
     Хур  акъули,  фæцæйныгуылд, адæм дзуары бынæи  æрцыдысты  æмæ
хъæуы уынджы хъазт скодтой. Уалынмæ джирголы хæдзарæй кæуыны  хъæр
ссыди.  Адæм  бафæдис  кодтой, цы хабар у,  —  зæгъгæ,  æмæ  синаг
айхæлдтой, фæлæ æгæр ферæджы. Гуырдзыхан амард, æрмæст ма  синаджы
феуæгъдимæ  йæ  сау цæстытæ фæирд кодта, чи зоны, мæрдты  'гъдауæй
загъта,  джирголы ма куы фенин, зæгъгæ. Адæм радзур-бадзур систой,
цæмæн йæхи амардта, цы маст дзы бацыд, йæ моимæ уарзонæй куы цард,
дзырдтой,  фæлæ  ницы фæндаг ссардтой хъуыддагæн æмæ  адæмы  'хсæн
æмбæхстæй   баззад.  Гуырдзыханыл  адæм  фæхъыг  кодтой   æмæ   йæ
баныгæдтой,  «рухсаг у, рухсаг, бецау» загътой æмæ  сæ  хæдзæрттæм
ацыдысты,
     Маст  лæджы  æнафоны зæронд кæны, — джирголæн йæ сау  рихитæ,
æрæгвæззæджы  фæсалау,  фæхалас сты,  йæ  астæу  фæгуыбыр,  цæсгом
ныффæлурс, фенцъылдтæ, æрфгуыты астæу лæгъз ных фæугард, йæ  хъуын
барц  сбадт,  иудзырдæй, джирголы уындджын, рæсугъд  цæсгом  кæуын
цæстæнгас  равдыста.  Йæ  дзуаппджын  мæлгъæвзаг  къуызгæ   дзурын
райдыдта.  Хуыссæг æй нал ахста, йæ хъуыдытæ иууылдæр  Гуырдзыханы
ингæны  уæлхъус  сау марой зилахар кодтой. Бон-иу йæ  уаты  дуармæ
æнкъардæй бадти, æхсæв та-иу Гуырдзыханы ингæны уæлæ кæуынмæ цыд.
     Нæй ахæм сусæгдзинад, чи нæ раргом уа.
     Теджиа  æнæгъдау, рæуæг лæг уыди, алы дзæгъæлдзæуаг  устытимæ
лымæнтæ  кодта,  расыгæй-иу ахæм устытæн  йæ  тæригъæдтæ  æнæфсарм
фæдзырдта.
     Иу  хатт Теджиа Къобы йæ лымæн устытæй Госæзи, зæгъгæ,  уыимæ
сæмбæлдис  æмæ  та йæ фыдуаг æгъдæуртæй хæйрæджы зæрдæрухс  кодта.
Æхсæвы  Гуырдзыханы  хъуыддаг Госæзийæн радзырдта,  фыны  йæ  куыд
фены, уыдæттæ йын загъта. Райсомы та Теджиа йæ хæтгæ цардæй Сæнайы
'рдæм  афæндараст.  Кæй зæгъын æй хъæуы, Госæзи  Теджиайы  йедтæмæ
æндæр ахæм лæгты зæрдæ дæр нæ хъыг кодта æмæ Гуырдзыханы хиамарыны
хабар кæмæндæрты радзырдта. Уыцы сахат дзырд уады бæхыл абадти æмæ
Ирыстоны  къуымты æрзылд. Адæм æргом дзурын байдыдтой,  Гуырдзыхан
Теджиайы  тыххæй йæхи кæй амардта, уый. джиргол дæр  æй  фехъуыста
æмæ Теджиайы марыны фæнд скодта.
     Хуыцау  бирæ  бары,  фæлæ  æгæр  тæригъæд  нæ  бары.  «Мæлæты
фæндагыл,  дам,  мыд  ныччынди». Иу бон  Теджиа  джирголмæ  æрхызт
æнæхонгæ  уазæгæй,  уаты  къæлæтджыныл  фæстæдзæг  æрбадт  æмæ  та
расыгæй,  æрфгуытæ  æлхынцъытæ кæнгæ, ныхаестæ кодта.  джиргол  та
уаты къуымы, иннæрдыгæй, æнæдзургæйæ бадт æмæ хъуыдытæ кодта:  «Ам
æй  мæхи  хæдзары  куы  амарон, уæд худинаг  у,  фæлтау  æй  цæуын
ауадзон,  стæй  йæ  фæстейæ асурдзынæн æмæ йæ афтæмæй  амардзынæн»
загъта. Теджиа, бухъхъытæ кæнгæйæ, загъдæмхас джирголæй хъазыд æмæ
йын афтæ зæгъы:
     — Хорз лæг дæ, бæргæ, ахсæ.в мын иу ус куы ссарис, уæд.
     джирголæн  фырмæстæй  йæ  зæрдæ йæ хъуырмæ  ссыд,  риу  рацæй
тыдта,  йæхи  уромын  нал фæрæзта, ноджы йын Теджиа  усы  кой  куы
скодта,  уæд.  Атыдта,  арæмыгъта зæрдæ йæ бæттæн.  джиргол  хъама
фелвæста  æмæ йæ Теджиайы нард гуыбыны раст фистоны онг ныссагъта.
Теджиа  къæлæтджыныл дзæгæй баззад, гуыбыны фиу дзæкъулыйас  размæ
рахаудта.  Боны  джиргол йæхи сцæттæ кодта, æхсæвы  Теджиайы  бæхы
дымæгыл ныббаста æмæ йæ Окрохъанайæ Къобы æхсæн фæзы аппæрста  æмæ
абырæг алыгъди.
     Ирон  адæм, стыр дзыллæ уæвгæйæ, сæхи скуынæг кодтой,  иумиаг
æфсымæруарзондзинадæй фидар нæ уыдысты, искæйы цæф сын  нæ  рысти,
сæхи æлхыскъыл кæрæдзи мардтой, цагътой. Чи сæм-иу фæхудти, уый-иу
сæхи  фенхъæлдтой.  Æфсымæр  æфсымæры нæ  уарзта,  цæгъдджытæ  йæм
æххуырста.  Уыцы  æвзæрдзинæдтæ суанг  мах  рæстæджы  онг  дæр  ма
раххæстысты.
     Раст  Тырысгомы сивырауты иу хæдзар Семмæрзатæ цард. Иу æхсæв
джиргол  уыдонмæ  бафысым кодта. Семмæрзатæ  джирголы  туджджынтæн
хæрзгæнæг уыдысты, джиргол уый нæ зыдта. джирголы хорз федтой  æмæ
йæ схуыссын кодтой. джиргол куы бафынæй, уæд ын йæ топпы хъусы дон
ауагътой,  йæ кард æмæ йын йæ хъама дуртыл фæхырхтой æмæ  джирголы
туджджынтæм   фехъусын  кодтой.  джирголы  туджджынтæ   дыууадæсæй
Хъасарайы  йæ  размæ  бабадтысты. джиргол кæркуасæнты  фестад  æмæ
рацыди.  Хъасарамæ куыддæр рахæццæ, афтæ йæ туджджынтимæ баиу  ис.
Бæстæ  гæрах  сси.  Топпы  хъæр бæстæ  арыдта.  джиргол  дæр  топп
фелвæста, æруагъта æмæ не схæцыд, кард фелвæста æмæ æрду  дæр  нал
фæкарста,  хъама дæр афтæ. Джиргол йæ къухы фыдтæ дæндагæй  стыдта
æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цæвут  мæ,  хæрджытæ, уæ рæстæг у! — æмæ  йæ  карды  æнцой
ныллæууыд.  Æхсидгæ сау туг йæ фæрстæй цыхцырæгау  мызт.  Йæ  буар
тугæй  куыд  афтид  кодта, афтæ æнцад, бæлас кæлæгау,  йæхи  зæхмæ
æруагъта,  йæ  къухтæ  йæ  риуыл  авæрдта  æмæ  йæ  уд  систа.  Йæ
туджджынтæ ма йыл уæддæр сæ кæрдтæ æвзæрстой.
     Дыккаг  бон адæмыл айхъуыст джирголы мæлæт, фæдисы  ацыдысты,
æмгар,  хæстæгджын  лæг уыд; æмæ джирголы æнæгъдау  къухæй  мардæй
федтой.  Адæммæ тынг хъыг фæкастис. Тыхæн æхсар йæ  хос  бæргæ  у,
фæлæ  бахьуаг сахаты мæгуыры бон цы у. Фæкуыдтой йыл æмæ йæ сынтыл
йæ  хæдзармæ æрхастой. джирголæн йе 'фсымæртæ раздæр амардысты æмæ
йæ  хæдзары  æрмæст  йæ  зæронд  мады  йеттæмæ  ничиуал  уыд.  Уый
тæригъæдæй  бæстæ  скъуыдтæ хаудта. джирголæн  Гуырдзыханы  фарсмæ
ингæн скъахтой æмæ йæ баныгæдтой, «рухсаг ут, рухсаг» загътой  æмæ
раздæхтысты.  Йе  'мгæрттæ  йын  æхсæны  хист  скодтой  æмæ   адæм
фæйнæрдæм  ацыдысты. Æрмæст ма хъуысти джирголы хæдзарæй  йæ  мады
хъарджытæ.
     Фæци  джиргол  æмæ  Гуырдзыханы хабар,  ныр  та  Дзамайы  усы
хъуыддаг радзурæм.
     Раздæр   куыд   загътон,  афтæ  Дзамайы  усы   лекъ   ахастой
Дагъистанмæ, зæгъгæ, уым æй иу Наибæн ауæй кодтой. Уый дæр  та  йæ
æндæрæн  ауæй кодта. Афтæмæй уæйтæгæнгæйæ Цæцæнмæ æрбафтыди.  Уыцы
рæстæджы  Тæгиатæ  дардыл хаттысты, Дзамайы усы  Цæцæны  Мамсыратæ
балхæдтой æмæ йæ джызæлмæ æрбакодтой. Дзамайы ус иронау  хорз  нал
зыдта,  Мамсыратæ  йæ  куы фарстой, кæцон  дæ,  зæгъгæ,  уæд  йæхи
бацамыдта Хъудаг. Уыцы номæй йæ хуыдтой Мамсыратæ.
     Афонтæ  цыдысты. Рæстæг ивта. Уырысы æгъдæуттæ стыхджын  сты.
Адæмæн  сæ  бартæ  айстой. Мамсыратæ Туркмæ  лидзын  æрæмысыдысты.
Хъудаджы  дæр  семæ  акодтой Арвы комы  фæндагыл.  Дзамайы  ус  йæ
райгуырæн бæстæм куы бахæццæ, сæ хæдзаруатмæ куы бакаст, Дзама æмæ
Гуырдзыбеджы  зæппадз  куы  федта,  йæ  цард,  йæ  фыдæбæттæ   куы
æрæмысыд,  уæд  йæ зæрдæ суынгæг, ссыгъд, цыма йын йæ  зæрдæ  тæвд
æфсæйнаг тæлы æрбалвæста, скуыдта æмæ сбогъ-богъ кодта. йæ  зæронд
хус уадултыл цæстысыг лæсæнтæй æркалдта. Йæ кæуынмæ уæлвæндагæй иу
зæронд ус, уыцы бæстаг, Тотырдзан, зæгъгæ, æрцыд æмæ афтæ зæгъы:
     — Бабын уай, цы мæгуыр дæ, цæуыл кæуыс, дæ фæхъхъау фæуон?
     Дзамайы  ус  йæхи фæхъæбатыр кодта, йæ фæстаг хъару  æрæмбырд
кодта æмæ зæронд усæн афтæ затъы:
     —  Хуыцауы  тыххæй, дин иманы тыххæй, джирголы ус Гуырдзыханы
нæ зоныс?
     Зæронд ус ныуунæргъыдта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цæуылкæ  йæ зыдтон, цæуылнæ, мæ сæр дæ нывонд фæуа.  Раджы
йæхи  куы  амардта. джирголы дæр йæ тудæджынтæ амардтой. Æмæ  йын,
иууылдæр куыд уыд, хабæрттæ радзырдта. Дзамайы ус фырмæстæй  кæуын
нал   сфæрæзта.  Йæ  цæсгом  ацъæхи,  цæстытæ  батартæ   сты   æмæ
фæндаггæрон  стыр дурыл йæ сæрæн æртæ цæфы ныккодта, йæ  гæндзæхтæ
ацагъта  æмæ йæ уд систа. Мамсыратæ сæ уæрдæттæ баурæдтой. Дзамайы
усæн  фæндаггæрон  ингæн  скъахтой æмæ йæ баныгæдтой.  «Рухсаг  у,
рухсаг» загьтой æмæ Туркмæ афардæг сты. Дзамайы усæн йæ ингæн  ныр
дæр бæрæг у Арийы комы фæндаггæрон чысыл сыджыты обауæй.
     Рухсаг уæнт! Фæци сагъæссаг таурæгъ.




    АЙСÆ

     Гуырдзыстон  Уырысимæ баиу кæныны рæстæджы  адæм  дыууæ  дихы
фесты:  иутæ  Уырысы  нæ  уагътой Гуырдзымæ,  иннæтæ  та  сæ  фарс
уыдысты.
     Иукъорд азты фæстæ адæм 'æрсабыр сты, уырыс алы комы хицæуттæ
скодтой, иугай лæгтæ тæрхон кæнын байдыдтой, адæмы æмбырд фехæлди.
     Иу  хорз  уалдзыгон бон Æгайты хуссары сау  фосыдзуг  хизыныл
ахæлиу сты, лæппулæг фиййау Ахмæт рындзыл бадти, йæ фосы уындæй йæ
зæрдæ рухс кодта æмæ уадындзæй зарыди.
     Уалынмæ саунæмыгдзау чызджытæ, сæ къæртатæ сæ къухты, æфцæгæй
æрцыдысты æмæ Ахмæтæн арфæ ракодтой:
     — Дæ фос бирæ уа, Ахмæт!
     Ахмæт уырдыг фестад, уадындз зæххыл авæрдта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хорз  амонд  уæ  хай, хорз чызджытæ! Айсæ  уадындз  зæххæй
фелвæста, Ахмæты къухы йæ авæрдта æмæ чызджытæ æмхуызон схудтысты:
     —Азар  ма  нын, Ахмæт, дæ уадындзæй, æмæ та схудтысты,  Ахмæт
уадындзы ныуулæфтытæ кодта æмæ ныззарыди:
     Урс  доны сæрмæ — сау фæрдыг, — Бирæ дзы уымæн ныуæзтон.  Урс
цонг дæ, чызгай, сау æрфыг,— Бирæ дæ уымæн ныууарзтон...
     Айсæ  джихæй баззади, Ахмæты уарзондзинадæй йæ зæрдæ  сыгъди,
цыма йын йæ зæрдæ тæвд æфсæйнаг тæлы æрбалвæста, — иу дзырд дæр йæ
бон нал уыди.
     Ахмæт  дæр  кæд  уадындзæй зарыди, уæддæр ыл хуыздæр  бон  нæ
уыди,  —  уымæн дæр Айсæйы уарзондзинадæй йæ зæрдæ сыгъди  уырыди,
фæззыгон  сыфтæрау.  Уадындзы амонæнтыл йæ къухтæ  зырзыр  кодтой,
рызтысты.
     Хуыцау   зоны,  цас  сын  фæзарыдаид.  Чызджытæ  араст   сты,
ацыдысты.  Аисæ дæр сæ фæстæ, Ахмæтмæ фæкæс фæкæсгæнгæ,  къуыбырæй
фæаууон.
     Ахмæт  бонизæрмæ фосы фæдыл уæнтæхъил, сæр гуыбырæй  фæхатти.
Изæры  фос æртардта æмæ арты фарсмæ къонайыл æнкъардæй абадти.  Йæ
хицау Хъуыдайнат æддейæ æрбацыди æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цы  кæныс, цæуыл æнкъард дæ? Ахмæт, куыд лæскъдзæрин  лæг,
æххуырст  лæг,  хæрз  чысылæй сидзæр  баззади,  æмæ  афтæ  бакодта
æнкъардгомау:
     — Ницы, мæ сæр риссы.
     Царддæттæг сæрд ацыди, аивгъуыдта, Ахмæт æмæ Айсæ кæд арæх нæ
уыдтой  кæрæдзийы,  уæддæр-иу хаттæй-хатт сæмбæлдысты  æмæ-иу  уæд
дзæнæтон царды сахæттæ æрвыстой.
     Фæззæг  æрцыди.  Хуымтæ  æркарстой. Мæкъуылæй  мусты  алыварс
байдзаг. Адæм сæ хор хос æрæфснайдтой.
     Ахмæт дæр фиййау нал цыди.
     Иу  æхсæв Ахмæт æмæ Айсæ мусы мæкъуылты аууон ныхæстæ  кодтой
сæ уарзондзинады тыххæй, сæ царды тыххæй.
     Æвиппайды  чидæр мусы æмбондæй йæ топпы дзых  æрбадардта  æмæ
афтæ зæгъы:
     — Сис дæ топп, кæрæдзи хъуамæ амарæм, — мæ хойы мын фæхудинаг
кодтай!
     Ахмæтæн  дæр цæсты ныкъуылдæн йæ топпы сампалы вделхъ  фæцыди
æмæ кæрæдзийы риутыл топпытæ авæрдтой.
     Айсæ схъæр кодта:
     —  Уари!  Уари!  ма  ныццæв, Ахмæт у!  Уари  йæ  топпы  'нцой
иудзæвгар сахат, æнæдзургæйæ, фæлæууыди, стæй афтæ зæгъы:
     —Æнхъæл дæн, мæ хо, фæхудинаг мæ кодтай!
     —Нæ,  Уари  цæра, нæ... Сыгъдæг, сыгъдæг уарзондзинады  ныхас
кæнæм, æндæр ницы...
     Ахмæт æмæ Уари мусы чъилыл æрбадтысты, Айсæ та сæ цуры уырдыг
лæууыди æмæ ныхас кæнын райдыдтой.
     Уари загъта:
     — Хъусыс, Ахмæт! Айсæ мæ кæнгæ хо у, ды дæр æй зоныс, — ды та
мæ  хæлар  æмгар дæ, кæрæдзийы уарзут, уый базыдтон, фæлæ  йын  иу
зæронд  фыды йедтæмæ никуы ницы ис æмæ ныгæнинаг у. Айсæ  йæ  фыды
хæдзарæй никуыдæм фæцæудзæн. Дæуæн дæр хæдзар нæй; чысылæй  сидзæр
баззадтæ,  æххуырстæй кæдмæ фæцæрдзынæ, дæ хъару дын  зонын:  æртæ
азы  иумæ  фиййау  фестæм... Дæ уды хайы хохы сæр дæр  фæдардзынæ,
æрцу  æмæ Дауитайы хæдзары цæр — йæ чызг дæр дæу уыдзæн æмæ йæ  ис
дæр:  уыцы  иунæг  чызджы йедтæмæ йын никуы  ницы  ис,  мæнæн  дæр
хæстæгæн бæздзыстут.
     Ахмæт, æнкъардгомау, афтæ зæгъы:
     —  Уари! Сидзæрæй адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг нæ
цæуы!.. Дауита куы нæ сразы уа, йæ чызджы мын куы нæ радта, уæд мæ
хъуыддаг куыд уыдзæн?
     Уари  хъуыддаджы  бар  йæхимæ райста  Дауитайы  сразы  кæныны
тыххæй,  æмæ  бирæ нал фæдзырдтой: бафидыдтой. Ахмæт  йæ  фæсронæй
дамбаца фелвæста æмæ йæ Уаримæ нысангарзæн авæрдта...
     Уари   æмæ   Айсæ  Дауитайы  хæдзармæ  ацыдысты,  Ахмæт   та,
лæскъдзæрæн кæмæ царди, уыдонмæ бацыди.
     Дауита арты фарсмæ бандоныл бадти æмæ лулæ дымдта...
     Уари æмæ Айсæ хæдзары балæууыдысты æмæ йын Уари салам радта:
     — Де 'хсæв хорз, Баба!
     —Хорзæй  мын  фæцæрай,  хорзæй,  Бабайы  хур.  Уари  бандоныл
æрбадти  æмæ  бирæ  нал  фæгæдзæ кодта.  Ахмæт  æмæ  Айсæйы  хабар
Дауитайæн  лыстæггай радзырдта. Дауита дæр сразы ис, фаг  æхсызгон
ын уыд æмæ бафидыдтой.
     Хур  ацыди,  бæлæсты сыфтæ æрызгъæлдысты, зымæг йæ  урс  кæрц
хæхтыл  æрæмбæрзта, доны былтыл их фæхæцыд, мæргътæ  хъарм  бæстæм
атахтысты,  джиуæргуыба  æрцыди, адæмы  зæрдæ  бæркад  хæрднуæзтæй
схъæлдзæг,  физонæджы  тæф  лæджы зæрдæ  рухс  кодта.  Лæппутæ  сæ
нæуæгхаст устытыл цинæй мардысты.
     Ахмæт дæр Айсæимæ саргъуыдта, ус æмæ лæг систы.
     Ахмæт  Хъуыдайнатæй йæ лæсчъы хай æртиссæдз фысы  райста  æмæ
цæрын байдыдта Дауитаимæ.
     Хъал цы нæ кæны — мæгуыр цы нæ бары...
     Иу бон Бибо бегара кæнынмæ æрцыди æмæ та хъæртæ кодта адæмыл.
     Уыцы бон Ахмæт фиййау уыди хохы. Дауита дуармæ бадти æмæ лулæ
дымдта. Бибо Дауитайыл фæхъæр кодта æмæ йын афтæ зæгъы:
     — Ныртæккæ бегарайы цæуын хъæуы æлдарæн хос ласынмæ, дæ галтæ
сифтындз, æмæ цæугæ!
     Зæронд лæг бахъуыр-хъуыр кодта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Дæ  хорзæхæй,  ныр мæ ныууадз, æндæр хатт  ацæудзыстæм,  —
лæппу  дæр  ам нæй, фиййау ис, æз та зæронд лæг дæн, —  кæдæм  дын
афæраздзынæн?
     Цыбырæй зæгъæм, Бибо стырзæрдæ лæг уыди хицæутты ныфсæй,  лæг
йæ  цæсты  æрду дæр нæ уыд: æвиппайды ехсæй зæронд лæгыл æрлæууыди
æмæ йын йæ уадулты туг æркалдта.
     Дауита Тогъуызаты мыггагæй уыд, цæф чи нæ барста: фарсылдарæн
кард  фелвæста  æмæ  йæ  Бибойы нард  гуыбыны  раст  фистоны  уонг
ассыдта,  Бибо  уæлгоммæ  ахаудта зæххыл. Иннæ  чапартæ  Дауитайыл
амбырд  сты,  фидар ын бæндæнæй йæ къухтæ сбастой æмæ  йæ  хицаумæ
аластой. Бибо бирæ нал ацард, дыккаг æви æртыккаг бон амарди.
     Хъуыддаг изæрæрдæм уыди.
     Ахмæтмæ  лæгтæ  'рвитын нал бахъуыди.  Йæ  фос  æртардта  æмæ
Айсæйы, кæугæ дзыназгæ, æрæййæфта.
     Ахмæт  бирæ  фæхъыг кодта уыцы фыдбылызы тыххæй æмæ  бандоныл
æрбадти...
     Æмбаргæ  лæг зын хъуыддаджы кæддæриддæр нæ тагъд  кæны.  Бирæ
рахъуыды-бахъуыды фæкодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Æнæ хицæуттæ хъуыддаг кæнæн нæй.
     Ахмæт  хицæутты зæрдæ хорз зыдта, хъуыддаг æнæ уыдон  кæй  нæ
сарæзтаид, уый.
     Аст туманы йæм æхца уыд, йæ дзыппы сæ авæрдта æмæ ацыди.
     Хицауы  тæлмац, Пиран, зæгъгæ, Ахмæт уымæ радта  йæ  хъуыддаг
кæнын.
     Дыккаг  бон раст сихорафон Пираны хæдзары балæууыди, æмæ  йын
дардæй ныллæг бакуывта. Пиран стъолы фарсмæ бадти æмæ цыдæр хъуына
чингуытæ рафæлдах-бафæлдах кодта...
     Æрæджиау афтæ зæгъы:
     —  Цы  дæ хъæуы? — æмæ йæ дыууæ 'рфыджы астæу хъæды сынчъыйас
фелхынцъ кодта.
     —   Дæ   хорзæх,  дæ  рынтæ  бахæрон,  дæ  хорзæх...  Уалынмæ
Елызбарчапар æрбацыди æмæ тæлмацæн афтæ зæгъы:
     —  Тырсыйы хъæуы хицау уæрыччытæ 'ркодта æмæ сæ цы фæкæнæм? —
Сæ мадæлтæ дæр семæ сты? — Пиран æй бафарста.
     — Нæй, дæ рынтæ бахæрон, нæй, сæ мадæлтæ семæ не сты.
     —  Ныр та уыдон хъæрмæ куы нæ хъусон! Ацу æмæ йын зæгъ, —  сæ
мадæлтæ дæр сын куыд æркæна, афтæ. Елызбар ацыди æмæ дуармæ хъуыр-
хъуыр кæны:
     — Ай диссаг нæу, уæрыччытæ йын æркодта, æмæ ма сын сæ мадæлты
дæр агуры!..
     Ахмæт бæгъæмсарæй фæсдуар уырдыг лæууыди æмæ дзуапмæ æнхъæлмæ
касти. Æппынæрæджиау, чингуытæ рафæлдах-бафæлдах куы фæкодта,  уæд
афтæ зæгъы:
     — Цы хъуыддаг дæ ис, цы хабар у? Ахмæт хæстæгдæр балæууыди.
     —  Цы  хабар,  дæ  рын бахæрон, — мæгуыры  дур  хæрдмæ  суры,
Дауитайы  хъуыддаджы тыххæй дæм æрбацыдтæн, кæд ын  исты  хос  æмæ
фæрæз æрцæудзæн йæ хъуыддагæн, уæд мыл æхцайы тыххæй ма бацауæрд.
     Пиран уырдыг фестади æмæ Ахмæтмæ ныхæстæ кæнын райдыдта:
     —Хъæуиаргъ  лæг  амардта,  мæ хур, хъæуиаргъ!..  Хицауы  донг
ракодта,  йе 'фсымæрæй дæр æй фылдæр уарзта, фæлæ хъæдгом сæрдæнæй
фæлмæн  кæны,  афтид  армы хъыргъы нæ бады,  исты  дæм  ис,  исты,
хицаумæ цы бавдисæм, уымæй?
     —Æрмæджы уал мæм аст туманы ис,—цы ма хъæуа, уый та ма  фосæй
ауæй кæндзынæн æмæ дын æрхæсдзынæн, цас зæгъай, уыйас.
     Пиран   фæстæмæ  бандоныл  æрбадти  æмæ  та  хъуына  чингуытæ
рафæлдах бафæлдах байдыдта.
     Ахмæт лæууынæй куы схъыг, уæд афтæ зæгъы:
     —Ацы  аст  туманы уал айс, æз нæхимæ ацæуон, кæд искæмæ  æхца
æфстау  ссарон,  уæд  дын  ноджыдæр æрхæсдзынæн.  Пиран  æрæджиау-
æрæджиау афтæ зæгъы:
     —  Ды искуы уæхимæ цæудзынæ, уым æфстæуттæ агурдзынæ, уалынмæ
хъуыддаг дæумæ нæ кæсдзæн. Æхца æфстау куы агурай, уæд ам дæр бирæ
ис,  —  уæртæ сомихаг Иуанемæ æхца йæ фылдæр цы ис: кæд дæ  фæнды,
уæд æм арвитæм, æмæ æрбацæуа?
     Ахмæт  дарддæр  ницыуал  загъта,  Пираны  фæндыл  сразы   ис.
Арвыстой  æмæ иу рæсыд гуыбын сомихаг æрбацыди. Иуанеимæ  хицæуттæ
лымæн  уыдысты, уый тыххæй, æмæ-иу искæй æхца æфстау куы  бахъуыди
гæртамы тыххæй, уæд ын-иу уымæй исын кодтой.
     Пиран æмæ сомихаг сусæгæй цыдæртæ адзырдтой, æмæ сомихаг афтæ
зæгъы:
     —   Ратдзынæн ын дæс æмæ ссæдз туманы мæйы æмгъуыдæй, кæд мын
ме  'хца  йе 'мгъуыдмæ нæ бафида, уæд алыбон дæр туман пайда  куыд
кæной, афтæ.
     Ахмæт  тыхст  лæг  уæвгæй,  йæ  усы  фыды  йын  Сыбырмæ   кæй
ахастаиккой, уый зыдта æмæ сомихаджы дзырдыл сразы ис.
     —Æгæр  цыбыр æмгъуыд мын кæй дæттыс, уый хорз нæу.  Пиран  йæ
чъылдым фездæхта æмæ фæбогъ ласта:
     —Дæ бон дæ уа, уæззау хъуыддаг рæуæг ныхæстæй нæ арæзы!
     Цы  дардыл  дзурын, сомихагæн чиныг ныффыстой—дæс  æмæ  ссæдз
туманы  (вексел). Ахмæты бæсты иу кæцондæр салдат йæ къух æрфыста.
Чиныг  сомихаг  айста,  æмæ  дæс æмæ  ссæдз  туманы  Пираны  къухы
банымадта.  Ахмæты аст туманимæ— стдæс æмæ ссæдз туманы  Пиран  йæ
дзыппы ассыдта.
     —Хъуыддаг мæ бар уадз?—загъта, æмæ Ахмæт æрцыди йæ хæдзармæ.
     Иу  къуырийы фæстæ фехъуысти, — Дауита рынчын у, ахъазаг  нал
у, мæлы, дам. Дауитайы мард къухы нал æфтыд æнæ хицæутты, дохтырты
чиныгæй.
     Ахмæт  Пиранæн  лæгъстæ кæнын байдыдта,  цæмæй  йын  Дауитайы
марды  хицæутты  дохтыртæй ракура, фæлæ  Пиран  хъуыддаг  уæззауæй
равдыста:  хæцгæ низæй мард у, загъта, ома Ахмæт йе  'хца  фæстæмæ
курын мауал бауæнда.
     Дыккаг бон Ахмæтмæ цавæрдæр чиныг авæрдта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хъусыс,  ацы  чиныгыл цас бахъуыди хардз —  де  'хцайæ  ма
æгасæй  иу туман ис, иннæтæ иууылдæр хъуыддаджы фæдыл бахъуыдысты!
Цас хъæуы, цас!.. Ныддис кодта.
     Ахмæт  Дауитайы мард раласта йæ хæдзармæ. Адæм ыл  фæкуыдтой,
фæхъыг кодтой.
     Ахмæт  Дауитайæн  хорз хæрнæг скодта. Адæм хæрнæг  бахордтой:
«Рухсаг  уæд,  рухсаг!» загътой æмæ ацыдысты.  Æрмæст  ма  хъуысти
Дауитайы хæдзарæй Айсæйы хъарджытæ.
     Ахмæт  йæ  хæс  йе  'мгъуыдмæ бæргæ бафыста,  фæлæ  йæ  чиныг
æнæхæлдæй баззади.
     Ацыдаид  ыл  дыууæ азы бæрц, афтæ иу бон дианбег  (пъырыстыф)
æмæ  фондз  асаулыйы Ахмæты дуармæ балæууыдысты æмæ  Ахмæты  номæй
бадзырдтой  хæдзармæ. Айсæ сæм хыссæ къухæй рауади  æмæ  сын  афтæ
зæгъы:
     —Æрхизут,  лæг  хохы  хъæуы ис, фæлæ  йæ  хæдзар—ам,  кæрдзын
бахæрут.
     Дианбег усмæ фæлывд цæстæнгасæй бакаст æмæ йын арфае ракодта.
     Дианбег æмæ асаулытæ хохмæ ацыдысты. Раст сихорафон, Ахмæт йæ
фос кæм дардта, уырдæм схæццæ сты.
     Ахмæт  сæ  размæ рауади, куыйтæй сæ баиргъæвта æмæ сын  салам
радта, æгъдаумæ гæсгæ. Бæхтæй æрхызтысты æмæ дианбег Ахмæтæн  афтæ
зæгъы:
     —  Дæ  фос æртæр æмæ сæ куыд ныффыссон, афтæ, сомихаджы  хæсы
тыххæй.  Торгæй сæ хъуамæ ауæй кæнæм. Ахмæт йæ топпы æнцой алæууыд
æмæ афтæ зæгъы:
     —Ау, æз сомихаджы хæс раджы куы бафыстон, уæд мын дыккаг хатт
фидын кæнут?
     Дианбег йæ хызынæй цыдæр чингуытæ систа æмæ сæ райгом кодта.
     —  Сомихаг Иуанейæ дæс æмæ ссæдз туманы дардтай æмæ йын сæ йе
'мгъуыдмæ нæ бафыстай, уый тыххæй алы бон дæр йе 'хца туман  пайда
кæны, афтæ амоны йæ чиныг. Ныр авд мины онг сты.
     Фосмæ асаултæй арвыста æмæ сæ æртæрын кодта. Ахмæт фиййæуттæй
æвдисæнтæ бæргæ бавдыста, сомихаджы хæсы тыххæй йæ фосæй кæй  цуры
ауæй  кодта,  æхца кæй цуры радта сомихагæн, фæлæ  уыцы  æвдисæнтæ
æнахъазæй  баззадысты, æхцайы хæс, дам, æвдисæн нæ  уадзы,—дианбег
загъта.
     Ахмæтæн  йæ фос ныффыста суанг фæстаг уæрыччы онг дæр.  Ахмæт
фыццаг æнхъæл нæ уыди, æцæг ын йæ фос тæрдзысты, уый. Фæлæ фос куы
араст  кодтой  —  цыппарфондзыссæдз  фысы,  уæд  йæ  зæрдæ  мæстæй
ссыгъди,  йæ  цæстытæй тугæмхæццæ цæстысыгтæ æркалдта.  Сывæллонæй
уæдмæ цы фосимæ сахуыр, уыдонæй йын иу бон йæ къух исын кодтой.
     Ахмæт  йæ  хъару  æрбамбырд кодта, йæ топпы астæуыл  фæхæцыд,
фосы размæ базгъордта æмæ сæ фæстæмæ раздæхта.
     Дианбег асаултыл фæхъæр кодта:
     — Цæвут æй ехсæй!
     Ахмæтыл, æцæг, ехсытæй ралæууыдысты.
     Уалынмæ Ахмæты гæрах фæцыд, æмæ асаултæй иу асхъиудта;  хъама
фелвæста  æмæ  дыккаг  фæтымбыл. Иннæ æртæ Ахмæты  кæрдтæй  лыстæг
къуыхтæ скодтой æмæ йын йæ фосы атардтой.
     Асаулты  мæрдтæм цыдæр хицæуттæ æрцыдысты, федтой сæ  æмæ  сæ
баныгæдтой.
     Фиййæуттæ  Ахмæты мард сынтыл сæвæрдтой æмæ йæ - йæ  хæдзармæ
æрхастой.  Адæм  æрæмбырд сты, фæкуыдтой йыл,  фæхъыг  ыл  кодтой,
«рухсаг у, рухсаг, æгады мардæй нæ амардтæ!» загътой.
     Баныгæдтой йæ, æхсæны хист ын скодтой æмæ ацыдысты, æрмæст ма
хъуысти Ахмæты хæдзарæй Айсæйы кæуын æмæ хъарджытæ.
     Айсæ  бонæй бон мæллæгдæр кæнын байдыдта, кæрдзын нал хордта,
æдзух кæуынæй нæ 'нцади. Иу къуырийы фæстæ Айсæйыл æррайы бæрджытæ
фæзынди:  Ахмæты  кардиу  сбаста  æмæ-иу  уынгты  рацу-бацу  кодта
хъæргæнгæ. «Ахмæты чи амардта' Ахмæты чи амардта!»,—дзырдта  Айсæ.
Тынгæй-тынгдæр æрра кæнын байдыдта, дзæгъæл цæуын систа, кæд ма йæ
хæстæджытæ æмæ йæ хорз сыхæгтæ хъахъхъæдтой, урæдтой, уæддæр иуран
нал лæууыди, дзæгъæл цыди.
     Раст  нæуæгбон æхсæвы та Айсæ дзæгъæл ацыди æмæ йæ  урс  доны
сæрмæ бирæгътæ бахордтой. Йæ дарæсæй æмæ ма йын йе стæгдарæй  адæм
кæй  ссардтой, уыдон æрхастой æмæ сæ Ахмæты цур баныгæдтой. Рухсаг
ут, рухсаг! загътой æмæ ацыдысты.
     Афтæтæ кодтой уыцы рæстæджы хъæндилтæ.




    ЗÆЛДА

     Гуырдзыстон уырысимæ куы баиу сты, уæд адæм ысхылы-мылы  сты,
хохы адæм ранæй-рæтты хæцыдысты: Хъобангом, Хъуды ком сæ загъд  нæ
уагътой, сæрибары дуг агуырдтой.
     Иукъорд афонты фæстæ, Апхазов1 хæхтæм æфсæдтæ бакодта.  Мæсыг
хи дурæй сæтты,—хицæуттæ йын фæзынди: Хъæвдын К-ты, Биби Р-ты, æмæ
хохы     адæмы     æрсабыр    кодтой,    алы     комы     хицæуттæ
скодтой—бегарагæнджытæ,  хъалонисджытæ. Н-ты  Зарбеджы  дæр  Хъуды
комæн хицау ыскодтой.
     Раст  Хъуды комы, дыууæ Ганисы астæу, царди дыууæ  сыхаджы  —
Курдан  æмæ Кудзан. Сæ дыууæ дæр æнæзæнæг уыдысты. Иу бон Курданæн
лæппу райгуырди, Куыдзанæн та — чызг.
     Курдан   æмæ   Кудзан  кæрæдзийы  бирæ  уарзтой,   æфсымæртау
цардысты.  Курдан æмæ Кудзан дзырд бакодтой: чызг  æмæ  лæппу  куы
схъомыл  уой, уæд сæ нæ фæхицæн кæндзысты, ус æмæ лæг уыдзысты,  —
ууыл  ард бахордтой. Чызгыл ном сæвæрдтой — Зæлда, лæппуйыл  та  —
Хъази.
     Зарбеджы рæстæджы чызг æмæ лæппуйыл раст стдæсгай азтæ цыдис.
Иу  бон  Зарбег  Сохты хъæумæ бегара кæнынмæ  бацыди  æмæ  Кудзаны
хæдзары  дуармæ фæлæууыд. Зæлда хæдзары дуармæ тын  уæфта,  Зарбег
чызгæн салам радта:
     —Дæ бон хорз уа, хорз чызг!
     Зæлда  æфсæрмæй  йæ цæсгом фæсырх кодта, уырдыг  фестади  æмæ
къæмдзæстыгæй афтæ зæгъы:
     —Æнæнизæй фæцæр.
     Зарбег йæ сины сæрыл фæхæцыд æмæ афтæ зæгъы:
     — Куыдзан уын кæм ис, Куыдзан!
     — Нæ зонын, æддæмæ кæдæмдæр ауад. Зарбег бæхæй рахызт. Йæ бæх
кауыл бабаста æмæ чызджы дурмæ бауади, æмæ йын афтæ зæгъы:
     —  Цы  хорз  тын  уафыс, Зæлда... æмæ тын йæ къухæй  сгæрста.
Зæлда  æфсæрмæй  ницыуал зыдта, уалдзыгон  хъазау  рызти,  зыр-зыр
кодта,  йæ  цæсгом ныссырх, афтæмæй, æдзынæг зæхмæ кæсгæйæ,  æнцад
лæууыд?
     Уалынмæ Кудзан æрбацыд æмæ уазæгæн салам радта.
     —Алæбон æгас цу, Зарбег!
     —А...а...а..  хорзæй  цæрай,  Кудзан,  хорзæй,   мæ   лымæнты
хуыздæр,—Зарбег йæ ныхас даргъ ауагъта.—Мæнæ дæ чызджы тын уынынмæ
рахызтæн;  диссаг хорз тын уафы, Кудзан цæра... Ахæм рæсугъд  чызг
дын кæм уыди?
     —  Цæй  рæсугъд  у, цæ, уыцы иунæг чызг мын  ис,  æмæ  æрмæст
фаджысы æфсирау даргъ цæуы, æндæр æм цы рæсугъддзинад ис...
     —  Баууæнд  мыл, баууæнд, Кудзан, æз Калачы дæр ахæм  рæсугъд
чызг  нæ федтон; ничи ма йæ ракуырдта? — Мæнæ Куырданатимæ фидыдау
стæм...
     — Ау, æмæ уыдонмæ ахæм лæппу кæцæй æрцыд?
     — Куырданæн йæхи фырт.
     —Хъазийы  æвзæр  омдзæгхор?.. Уымæн  æй  куыд  дæттыс  æхсины
хуызæн чызджы!
     Зæлда  йæ куыст фæуагъта æмæ хæдзары смидæг, къонайыл абадтис
æмæ йæ мадæн афтæ зæгъы:
     —Алы дзæгъæлдзуаг махмæ цæуы!..
     Кудзан  дæр  ницыуал  сдзырдта. Зарбег  бамбæрста,  йæ  дзырд
дыууæйæн  дæр  æхсызгон кæй нæ уыд, уый, æмæ афтæ зæгъы,  йæ  сины
сæрыд хæцгæ:
     — Сæрæй уæм мæ дзырд хъыг фæкасти?..
     —  На,  ницы нæм фæкасти, фæлæ... Кудзан йæ дзырд нал  ахæццæ
кодта.
     Зарбег Кудзаны уæхскыл æрхæцыд æмæ афтæ зæгъы:
     —  Уый хуызæн чызгæн ахæм мой скæн, æмæ хъуыддаджы, куысты чи
уа,  æхца  дæм голладжы чи хæсса. Хъази кæмдæр фиййау  ралли-балли
кæны, цæмæн бæззы!
     —Æвæццæгæн йæ амонд æндæр нæ уыд, æмæ йын цы кæнæм. —  Кудзан
сабыргомау сдзырдта.
     —  Ацы зæронд адæм амондыл ныххæцыдысты, искуы йæ федтай, цы?
Ахæм  гæды  дзырдтæ ныууадз, ныр зонды рæстæг у,  æмæ  лæг  хъуамæ
зондæй куса.
     —  Бæргæ, дæ рын ахæрон, фæлæ мæгуырмæ зонд дæр æмæ амонд дæр
хæстæг нæ цæуынц.
     Зарбег  бамбæрста,  уыцы сахат кæй ницы  аскъуыддзаг  кодтаид
Зæлдайы  зæрдæ  ссарыны  тыххæй, уый,  æмæ  цæмæй  Кудзаны  йæхимæ
æрбахæстæг кæна, уый тыххæй афтæ зæгъы:
     —  Æлдармæ иу асаулыйы бынат уæгъд ис, æмæ дæ кæд фæнды,  уæд
дæ уым ныллæууын кæнон?
     Кудзан  кæд  ас  лæг уыд, уæддæр уыцы рæстæджы адæм  рæуæгдæр
уыдысты, уæлдайдæр, асаулы куы ныллæууыдаид, уæд цыма дунейы  йæхи
бакодтаид, уыйау æм касти. Æмæ, æцæгдæр, афтæ уыди. Асаултæ-иу  иу
æвзæр рæсыдбыл, схъæлфындз хицауы дзыхæй сæ æфсымæрты туг нуæзтой.
Кудзан  лæппу  райгуырæгау  фæци æмæ Зарбеджы  дзырдыл  сразы.  Йе
асаулы ныллæууыны тыххæй.
     Кудзан Зарбеджы йæ хæдзармæ бахуыдта, хæрд, нуæзт, — хорз  æй
федта. Бегарайы уæрдæттæ æрæмбырд кодтой, æлдармæ сæ арвыстой  æмæ
сæ  фæдыл  Кудзанимæ ацыдысты. Раст хур фæцæйныгуылд, афтæ  æлдары
дуармæ бахæццæ сты. Æлдар уæладзыгæй ракаст æмæ афтæ зæгъы:
     — Бегарайы уæрдæттæ цæттæ сты?
     — Цæттæ, дæ рын бахæрон. — Зарбег дзуапп радта.
     — Уыцы зæронд лæг та цы агуры? — æлдар сдзырдта.
     — Асаулы лæууынмæ хъавы, дæ рын бахæрон...
     — Уымæй зæронддæр никуы ссардтай? — схъуыр-хъуыр кодта æлдар.
     Зарбег бахудти æмæ афтæ зæгъы:
     — Фыццагон зæрæдтæ ныры нæуджытæй рæуæгдæр сты.
     — Рæуæгдæр сты-ы-ы? — æлдар йæ дзырд даргъ ауагъта. Цы дардыл
дзурын,  Кудзаны асаулы бауромын кодта Зарбег, æмæ  уымæй  фæстæмæ
Зарбеджимæ иумæ цæрын байдыдтой. Кудзан нуæзтуарзаг лæг  уыди  æмæ
Зарбег  Кудзаны алыхатт дæр хорз уыдта, арахъхъ ын  нуазын  кодта,
цæмæй йæ фылдæр бауарзтаид æмæ йын йæ чызг Зæлдайы усæн радтаид.
     Æцæг  Кудзан Зарбеджы æфсымæрæй фылдæр бауарзта,  арæх  цæуын
байдыдта Зарбег Кудзантæм, фæлæ Зæлдайæн Зарбеджы уындæй йæ  зæрдæ
рысти,  цыма-иу  йæ зæрдæйы ихы цæнд ныккалди, уый хуызæн-иу  фæци
Зарбеджы уындæй æмæ-иу йæхинымæры афтæ:
     —  Тъæпп куы ахауай, уæддæр дын нæ бакомдзынæн! — æмæ-иу йæхи
бамбæхста.
     Зарбег та Зæлдайы уарзондзинадæй сыгъди-уырыди, æхсæвæй-бонæй
йæ  зæрдæйæ  нæ  хицæн  кодта. Йæ дуне,  йæ  цард  Зæлдайы  уындыл
радтаид,  фесæфтаид. Фæлæ Зæлдайы зæрдæ Зарбегмæ  бакæсын  дæр  нæ
куымдта.  Зарбег  Зæлдайы сæрхызтдзинад чызгон  æфсæрмыл  нымадта,
йæхиуыл  æууæндыд,  йæ  каддзинадæй йæ зæрдæ  бæрзæндты  хатт  æмæ
хъуыды  дæр  нæ кодта, Зæлда йæ нæ уарздзæн, уый, йæхи амондджыныл
нымадта.
     Иу  фæззæг  Зарбег æмæ Кудзан бегара кæнынмæ бацыдысты  Сохты
хъæумæ. Кæй зæгъын æй хъæуы, Зарбег хæдзары смидæг æмæ салам радта
Кудзаны  усæн.  Зæлда гуымбыл ахста, æмæ Зарбеджы куы  федта,  уæд
æддæмæ   ацыд  æмæ  фæсхæдзар  хурмæ.сбадти.  Кудзан  æмæ   Зарбег
бахордтой, банызтой æмæ бегарайы уæрдæттæ акодтой æмæ ацыдысты.
     Зарбег фæндагыл ныхæстæ кæнын райдыдта Кудзанимæ:
     —  Кудзан, бирæ дæ кæй уарзын, уый зоныс, стæй дæм æлдар  дæр
мæн тыххæй хæлар кæй у, уый дæр æмбарыс...
     —Æмбарын, мæ хур, æмбарын, хуыцау дæ бауарзæд, мæнæн  дæр  мæ
бон цы уа, уымæй дæ нæ ферох кæндзынæн.
     —  Ныббар  мын, Кудзан, ирон æфсæрмытæ едтæ — гæды митæ  сты,
стæй  ахуыргонд лæг дæн, ахæм ирон æфсæрмытыл худгæ фæкæнын,  фæлæ
мын  Зæлдайы  усæн  куы  радтис, уæд  кæрæдзи  хуыздæр  уарзиккам.
Хиæппæлын фауæгау у, фæлæ Хъуды комы мæнæй хуыздæр лæг нæй...
     —Нæй, мæгуыр, нæй, фæлæ... Кудзан йæ дзырд нал ахæццæ кодта.
     — Уæдæ ма цы? Ирæд у, æмæ мæнæ—мæ дзыппы,—фæнды сыгъдат æхца,
фæнды — фос.
     — Ирæды тыххæй æнцон у, фæлæ чызг цы зæгъдзæн...
     —  Чызджы цы фæрсыс! Чызг цы зоны, ды йæ фыд дæ, æмæ дæ кæмæн
фæнда, уымæн æй ратдзынæ.
     — Уый бæргæ афтæ у, фæлæ Куырданатимæ дзырдгондау дæн æмæ...
     —Ахæм  дзырдтæ едтæ дæ зæрдыл куы дарай, уæд æвæджиау  чызджы
фенамонд кæндзынæ.
     Зарбег Кудзанæн æхсæв дзургæ, бон дзургæ, — æлдары хъусмæ дæр
бахæццæ.  Уый  дæр  ын загъта, æмæ бафидыдтой.  Зарбег  систа  æмæ
Кудзанæн  ирæд  ссæдз туманы радта. Зæлда уый куы  фехъуыста,  уæд
йæхи хурхытæ кодта, йæхи мардта, фæлæ ма йын цы хос уыди.
     Царддæттæг   сæрд  аивгъуыдта,  ацыди:  хур   адард,   сыфтæр
æрызгьæлди, мæргътæ хъарм бæстæм атахтысты, хохы бæрзæндтыл  зымæг
йæ урс кæрц æрæмбæрзта, доны былтыл их фæхæцыд, джиуæргуыба æрцыди
æмæ Зарбег чындзхæсджытæ æркодта Кудзаны хæдзармæ.
     Кудзан  кæд  фыццаг  уыйас хъæздыг нæ  уыди,  уæддæр  æм  ныр
тугцъир цъулберты уæлдæйттæй аззæдтытæ кодта, хæрд, нуæзт —  бирæ,
фæцæл кодтой, фæминас кодтой, сиахс æмæ чындзы аргьуанмæ акодтой.
     Зæлдайæн йæ цæстысыг йæ сырх уадултыл лæсæнтæгæнгæ, аргъуанмæ
æрцыдысты;  аргъуаны  астæу стъолы раз  сауджын  цæттæйæ  лæууыди.
Зарбег   йæ  фæндондзинад  равдыста.  Уый  фæстæ  Зæлдайы   фæрсын
райдыдта,  фæлæ Зæлда цы дзуапп радтаид. Нæ цуры устытæ лæууыдысты
æмæ  схъæр  кодтой:  фæнды  йæ, фæнды, зæгъгæ,  æмæ  Зæлдайы  къух
сауджыны къухмæ авæрдтой фæндоны бæрæгæн.
     Зæлдайыл кæугæ, дзыназгæйæ саргъуыдтой, æмæ Зарбеджы хæдзармæ
ацыдысты. Зарбегæн йæ мад æмæ йæ фыд уайтагъд амардысты æмæ  Зæлда
хæдзары иунæгæй баззад.
     Зæлда  кæд  Зарбеджы нæ уарзта, уæддæр хæдзарыл  хорз  хæцыд,
хорз  æй фæхъахъхъæдта. Зарбег хæтгæ цард сахуыр и, уазæджы  сихор
æлдары фынгыл, æмæ æддæ цы уыдта, йæ хæдзары дæр уый агуырдта, æмæ
йæ  усы надта, хоста, Зæлда Зарбегæй кæд æфсæрмы нал кодта, уæддæр
æм тызмæг нæ дзырдта, фæлæ хæдзары куыстыл зæрдиагæй зылди.
     Зарбег  афтæ  æнхъæлдта  æмæ йæ усæн  йæхи  æхсарæй  бауарзын
кæндзæн, искуыцæй-иу куы 'рцыд, уæд-иу дуарæй ехс батылдта:
     — Кæсыс, ацы ехс ус æмæ бæхы тыххæй конд у!
     Зарбег  алы  фыдуаг устытимæ хæтын сахуыр и, хицæуттæ  сæхимæ
кæй  кæнын кодтой, уыдонимæ. Зæронд, æмбыд хицæутты буарæй устытæм
Зарбеджы  лæппу  тугæфсæст  буар  хуыздæр  касти,  æмæ-иу   раздæр
Зарбегæн фенын кодтой зæрдæрухсы дуг.
     Зарбегæн  йæ  хæдзары  кусæг  нал  уыди,  æрмæст  æххуырстыты
йедтæмæ  —  уыдон  дæр фиййæуттæ, хæдзары куыст  иууылдæр  Зæлдайы
æвджид баззади, фæлæ Зæлдайы æндон зæрдæ æмæ болат стæг куыстæй нæ
тасыд, — цас фылдæр куыста, уыйас хъæлдзæгдæр кодта.
     Зæлдайæн йæ чындзы ацæуынæй фондз азы ацыди, æмæ иу хатт  дæр
йæ фыды хæдзары нæ уыди, уый тыххæй æмæ Хъазийы уарзондзинады хызы
бахауынæй  тарсти;  вæййынц  дыууæ адæймаджы  ахæм  уарзондзинадæй
баст,  æмæ  уыдон  кæрæдзи куы фенынц, уæд сæ  никæцы  зæххон  тых
бауромдзæн  —  баиу  уыдзысты.  Ахæм  уарзондзинады  рæхысæй  баст
уыдысты Хъази æмæ Зæлда дæр, æмæ уый тыххæй Зæлда йæхи хъахъхæдта,
йæхи  æмбæхста  Хъазийæ, цæмæй нæ фехæлдаид дыууæ лæджы  цард  æмæ
йæхæдæг  дæр  адæмы  'хсæн  нæ фæхудинаг  уыдаид.  Фæлæ  æрцæуинаг
хъуыддаджы фæиуæрдæм кæнын лæджы бон нæу, фæзæгъынц иуæй-иутæ.
     Иу  сæрд Зарбеджы фиййæуттæ хохæй кæрдзынмæ æрæрвыстой, Зæлда
кæрдзын  сцæттæ  кодта хæрæгуаргъ æмæ фиййæуттæн  кæрдзын  ахаста.
Хъази  хохæй æрцæйцыди æмæ раст æмбис фæндагыл Зæлдаимæ  баиуысты.
Фыццаг   сæ   дыууæ  дæр  джихау  баззадысты,  стæй   фæндаггæрон,
цъæхсгæллады  хуызæн кæрдæгыл æрбадтысты. Кæд сæм зæгъинæгтæ  бирæ
уыд,  уæддæр иунæг дзырд дæр сæ бон нал уыди, уарзондзинады ивылæн
сын   сæ   хъæлæсы  нуæрттæ  бацауæзта,  æмæ  æнæдзургæйæ  æдзынæг
кастысты...
     Æрæджиау Хъази афтæ зæгъы:
     — Цы дзæнæтон сахат у! — æмæ Зæлдайы йæ хъæбысы акодта.
     Ног   хъуынтæуадзæг  лæппу  æмæ  сауæрфыг  чызгæн  сæ  дзыхтæ
кæрæдзиуыл  бандæгъдысты.  Хæрæг  фæсфæндаг  аздæхти  æмæ  астæумæ
кæрдæджы хызт, пыррыччытæ кодта. Хурыскæсæны дымгæ фаг улæфыд  æмæ
Зæлдайы  сау  дадалитæ фæйнæрдæм фæйлыдта. Сæ  тæккæ  сæрмæ  мигъы
къуымбил  ныллæууыд  æмæ дыууæ уарзоны хуры  æнтæфæй  хъахъхъæдта,
уалдзыгон мæргътæ бæлæстæй зарыдысты æмæ сын сæ уарзондзинадæн кад
лæвæрдтой;  сæ  фарсмæ сау суадон бæрзондæй згъордта  æмæ  сын  сæ
сусæг   уарзон  ныхæстæн  фæлмæн  хъырныдта;  хуыцау  зоны,  кæдмæ
фæбадтаиккой,  кæдмæ кæрæдзийыл фæцин кодтаиккой,  фиййау  сын  сæ
рæстæг  куынæ  фехæлдтаид, уæд. Фиййау къуыбырæй æрбазынд  æмæ  йæ
фосыл  фехситт  кодта.  Хъази æмæ Зæлда фестадысты;  Хъази  дæлæмæ
ацыд, Зæлда — уæлæмæ, кæрæдзимæ фæкæс-фæкæсгæнгæ ахицæн сты.
     Зæлда  фиййæуттæн  кæрдзын схаста, фос федта  æмæ  фиийæуттæн
бафæдзæхста, цæмæй æнтæф боны уæрыччытæ хохы бæрзæндмæ митгæрæттæм
куыд  стæрой, афтæ, цæмæй сæ хур ма судза æмæ рацыди.  Йæ  æрцыдмæ
Зарбег дуармæ бандоныл бадти æмæ афтæ зæгъы:
     — Кæм уыдтæ æд хæрæг?
     — Фиййæуттæн кæрдзын схастон.
     — Куыд сты фос, æндæр?
     — Дзæбæх! — æмæ хæдзармæ барасти.
     — Ау, фæлæу-ма, чызгай, цавæр у! — æмæ йын йæ цонгыл фæхæцыд.
—  Хуыцауы  стæн,  иу  пъа  дын куы нæ акæнон,  уæд  мæ  зæрдæ  нæ
фæлæудзæн.
     Зæлда йæхи айвæзта æмæ афтæ зæгъы:
     — Фæлæу-ма, цы хынджылæг кæныс!
     —  Фæлæу-ма,  фæлæу, нæ мын аирвæздзынæ, —  æмæ  йæ  сынтæджы
баппæрста æмæ йын йæ сырх уадултæн ныпъатæ кодта.
     Кæд  Зæлда  чысыл раздæр хуры тынимæ хъазыди,—ныр  та  знаджы
æртты  бахауд.  Æрæджиау хæдзармæ бацыдысты æмæ  арты  фæйнæ  фарс
æрбадтысты, Зарбег ныхас кæнын райдыдта:
     —Æлдаримæ мæ куыст ныууагътон, ныр хæдзары куыд кусон,  афтæ,
— загъта.
     Зæлдайæн  йæ  хуыз  ауади, цыма йын  исчи  йæ  зæрдæйыл  тæвд
æфсæйнаг авæрдта, уыйау фæци, æмæ æнкъардгомау афтæ зæгъы:
     — Цæмæн ныууагътай дæ куыст, цæмæн рацыдтæ?
     — Хæдзары хицау нæй, фосмæ фæкæсæг...
     Зæлда ницыуал сдзырдта æмæ нæбары къуымы цыдæртæ йæхи архайæг
скодта. Уыцы бонæй фæстæмæ Зарбег йæ хæдзары цæрын байдыдта,  фæлæ
уæддæр  иуран  нæ лæууыд, куы иу хъæумæ уад, куы иннæ  хъæумæ,  йæ
хæтгæ цард нæ уагъта.
     Иу  бон æлдар куывд кодта цæйдæр тыххæй, хорзæх ын æрцыд  æви
цы,  хуыцау зыдта æмæ та Зарбег дæр уым уыди, йæ маймули  кæфтытæй
та  кодта хицæутты раз, йæ зайнаг гуыбын-иу слæф-лæф кодта. Зарбег
тагъд цæмæн рацыдаид, кæй зæгъын æй хъæуы, баззади дзы иу къуыри.
     Иу бон Хъази Зарбеджы фиййæуттæй иуыл сæмбæлди æмæ йæ фæрсы:
     — Зарбег уын кæм ис, Зарбег? Фиййау афтæ бакодта:
     —Æлдар  куывд  кæны æмæ та уырдæм йæ сæфты  гуыбын  ахъардта,
æндæр кæм и?
     — Йæ ус та, мæгуыр, йæ ус? Иунæгæй куыд цæры?
     —  Куыд цæры? Уый æфсæйнаг у, æфсæйнаг, уый йедтæмæ æндæр  ус
афтæ нæ бафæразид.
     —   Макæ-ма,  æмбал  ын  уыдзæни,  —  Хъази  загъта.   Ломисы
дзуарыстæн, уымæ хæйрæг дæр нæ бауæнддзæни.
     —Ау, афтæ фыдуаг ус у?
     — Фыдуаг нæу, фæлæ æмбæлттæ едтæ нæ уарзы.
     — Зарбег кæд æрцæудзæн, нæ зоныс?
     —  Кæд  æрцæудзæн! Цалынмæ та искуы хæрд, нуæзт ара,  уалынмæ
уый не 'рцæудзæн.
     —Æмæ уæдæ æхсæв йæ ус кæимæ хуыссы?
     — Иунæгæй, æндæр кæимæ.
     — Æмæ иунæгæй куыд уæнды?
     —  Нæ  дын  зæгъын,  уый  хæйрæгæй дæр нæ  фæтæрсдзæн,  Хъуды
Майрæмыстæн, уый лæг амарыныл дæр фæстиат нæ фæуыдзæн.
     — Сымах дæр, æвæццæгæн, фыдæбонæй мары уæдæ?
     —  О-о-о!  Уый махæн нæ хойы хуызæн у, уый куы нæ  уаид,  уæд
махæй иу дæр нæ фæлæууид Зарбеджы хæдзары...
     Уалынмæ хур аныгуылди, Хъази æмæ фиййау ахицæн сты. Фиййау йæ
фос бынатмæ аскъæрдта, Хъази та Зæлдамæ ацыди.
     Адæм  схуыссыдысты.  Æмбисæхсæв уыдаид, афтæ  Хъази  Зарбеджы
хæдзары  дуармæ бахæццæ æмæ йыл куыйтæ срæйдтой. Хъазийæн топп  йæ
къухы,  афтæмæй æнцад ныллæууыд. Дис фæкодта Хъази, Зæлда кæй  нал
бадти, рухс дзы кæй нал цыд, уый тыххæй.
     Зæлда-иу  Хъазийы  'рцыдмæ  никуы  схуыссыд,  æнхъæлмæ-иу  æм
касти,  фæлæ уыцы 'хсæв Зарбег æрцыд æмæ йын фадат нал  уыд,  стæй
Хъазийы  æрцæуинаг дæр фаг нæ зыдта. Уалынмæ хæдзары  дуар  фегоми
æмæ  дыууæ  лæджы кæрæдзийы риутыл топпытæ авæрдтой.  Зарбегæн  йæ
топп  фæдзæгъæл, Хъазийы гæрах ацыд æмæ Зарбег асхъиудта.  Гæрæхты
хъæрмæ  адæм  амбырд  сты æмæ Зарбеджы къæсæрыл  мардæй  ссардтой,
Зæлда та хæдзары къуымты хъарджытæгæнгæ рацу-бацу кодта.
     Дыккаг,  бон  хицæуттæ  æрцыдысты чапартимæ,  адæмы  æрæмбырд
кодтой,  Зарбеджы  чи амардта, уый ссарут, загътой.  Адæм  радзур-
бадзур  фæкодтой, рафæрс-бафæрс, фæлæ Зарбеджы марæг не  ссардтой,
æмæ хицæуттæ аххосджын Зæлдайы радтой кæйдæрты 'взагæй.
     Зæлдайы  хицæуттæ рафæрс-бафæрс, ракъах-бакъах  систой,  фæлæ
Зæлда  алы  фарстæн  дæр  «нæ  зонын»,  зæгьгæ,  дзуапп  лæвæрдта.
Зæлдайæн  йæ  къухтæ сбастой æмæ йæ Тогъуызаты ахæстонма  акодтой.
(Тогъуызатæн  мæсыг  уыд, æмæ дзы уырыс ахæстон  скодтой  æмæ  уый
тыххæй афтæ хуынди).
     Зæлдамæ  Хъазийы равдисын тынг зын касти: иуæй адæмæй æфсæрмы
кодта,  худинагæй тарст, иннæмæй уарзондзинады уидагыл уæлæхох  нæ
фæрæзта,   æмæ  алы  æфхæрд,  зыйдзинад  æгъгъæдæн   иста   æмæ-иу
йæхинымæры афтæ:
     — Цæй, уарзоны тыххæй мæлæт лæгæн дæтты дзæнæт, хабар нæу.
     Зæлдайы  Тогъуызаты  ахæстоны æртæ мæйы фæдардтой  рæстдзинад
равдисыны  тыххæй,  фæла» Зæлда йæ фыццаг дзуапп  нæ  фендæрхуызон
кодта.  Æртæ  мæйы  фæстæ Зæлдайы Калачы тæрхондонмæ  арвыстой  йæ
аххосы чингуытимæ.
     Иу  бон хицау æрцыд æмæ Зарбеджы фос торгæй ауæй кодта,  æхца
йæ  дзыппы сæвæрдта æмæ ацыди: йæ усæн, дам, ахæстоны хардз  æндæр
бахъуыди, загъта.
     Зæлдайы  Калачы тæрхондоны бирæ нал бафарстой, йæ  хъуыддæгтæ
хицауæй  æвдыст уыдысты, æмæ йын стæрхон кодтой: йæ бартæ ист  æмæ
йæ мыггагмæ Сыбырмæ ахæссæнт.
     Иу  уалдзæг, раст Ломисы боны, адæм дзуары фæзы æрæмбырд  сты
æмæ  бæрæгбон кодтой: аргæвстой галтæ, нæл фыстæ, уæрыччытæ; хæрд,
нуæзт  æмæ  минас  кодтой, фæсивæд кафыдысты,  зарыдысты.  Уалынмæ
бырцæй иу лæг ыззынди, йæ худ йæ къухы, йæ фæдджитæ йæ фарсыл роны
сагъд,  ивазгæ  къахдзæф, тындзгæ цыдæй  схæццæ  æмæ  адæмæн  арфæ
ракодта:
     —Дзуары хорзæх!
     — Йæ хорзæх дæ уæд! — адæм загътой.
     Адæм  фæсабыр  сты,  фæхъус сты, цæуæгмæ  æнхъæлмæ  кастысты.
Цæуæг адæмы 'хсæнмæ бацыди æмæ йæ бафарстой хабæрттæй. Бæлццон  йæ
хид асæрфта йæ худæй æмæ афтæ зæгъы:
     —  Зæлдайы,  мæгуыр, Сыбырмæ фæкæнынц, уый  тæригъæд  куы  нæ
федтаин, æмæ...
     Адæмæн  цыма  зæхх  сæ быны ныххауд, арв сæрыл  æрæнцад,  уый
хуызæн фесты, иу дзырд дæр ничиуал скодта. Æрæджиау кувæндонæй  иу
зæронд  лæг  разынди,  урс цикъæ хæцъилæй йæ сæр  баст,  урс-урсид
зачъетæ  риуыл фæйнæрдæм айдзаг сты, дзуары тырыса йæ  къухы,  æмæ
афтæ зæгьы:
     — Цы хабар у, цы ныл æрцыд?
     Бæлццоны  дзуары  лæджы  размæ бакодтой,  æмæ  йын  радзырдта
Зæлдайы хабар æмæ афтæ зæгъы:
     —Дæлæ  дуканийы  цырæгьтæ  æлхæдтон  дзуары  тыххæй  æмæ  уым
лæууыдтæн, уалынмæ хъадаманты хъæр ыссыди. Уырыс калакæй ахæстæтты
ракодтой,  æмæ  Зæлда  дæр семæ, станцы цур  æрæнцадысты,  æмæ  сæ
фæллад  уагътой.  Мæн  фæндыд Зæлдайы фенын,  фæлæ  мæ  салдат  нæ
уагъта.  Æз æндæр афицерæн иу абази радтон, æмæ Зæлдаимæ фæныхæстæ
кодтон.
     Адæм  ныссабыр  сты,  се 'хсæн бындз куы  атахтаид,  уæд  уый
базырты хъæр дæр фехъуыстаид.
     — Цы хабæрттæ дзырдта, бецау? — дзуары лæг та йæ бафарста.
     —  Цы хабæрттæ! Зарбеджы мард, дам, мæныл сæвæрдтой, Иу абази
ма мæм уыд, æмæ йын æй радтон.
     — Бецау, Зæлда, бецау! Кудзан дæ тæригъæд фæхæссæд, дæу тыхæй
чи радта! — алырдыгæй адæм сдзырдтой.
     —Адæммæ дын ницы ныстуан кодта? — бафарста та йæ зæронд лæг.
     —Адæмæн  арфæ  кодта,—мæ  фæстæ, зæгъгæ,  æнæнизæй  цæрут,  —
загъта.
     Дзуары лæг та хъуытазтæ бацагъта, æмæ афтæ зæгъы:
     —Байхъусут, бамбарут! Хуыцауы хъæлæс æмæ адæмы хъæлæс иу сты,
нæ  фесæфт  хуыздæр у, Зарбеджы марæг куы нæ ссарæм, уæд.  Зæлдайы
рæстæй Сыбырмæ хæссынц, уый зонут, адæм?
     —Зонæм,  зонæм!—схъæр  кодтой æмхуызон.—Уæдæ  Ломисы  дзуары,
Хъуды  Майрæмы  фыдæх  ссарæд, Зарбеджы марæгыл  зæрдиагæй  чи  нæ
'рзила, чи нæ йæ бацагура!
     —  Оммен!  Оммен!  — адæм та схъæр кодтой.  Дзуары  хъуытазтæ
ныццагъта æмæ сæ кувæндоны сæвæрдта.
     Уыцы  бонæй  фæстæмæ адæм зилын байдыдтой  Зарбеджы  марæгыл.
Рафæрс-бафæрс   кодтой,  агуырдтой,  фæлæ  Зарбеджы   марæгæй   иу
ныхысæрыйас  хабар нæ базыдтой, æрмæст Хъазимæ сæ зæрдæ  æхсайдта,
фæлæ йæ цæмæй базылын кодтаиккой, уый нæ зыдтой.
     Азтæ ивгъуыдтой, рæстæг ивта. Хъази мæллæгæй-мæллæгдæр кодта.
Йæ  намыс  æй æфхæрдта, æргæвста, æхсæвæй-бонæй иуран нал  лæууыд,
дзæгъæл  хатти,  æмгар,  хæлар ын нал уыд, никæйуал  зæрдæ  зыдта,
Зæлдайы  сæфт,  уарзондзинад, Зарбеджы мард æдзух йæ  зæрдæйæ  нал
хицæн кодтой, æмæ, иудзырдæй, сырды хуызæн сси.
     Иу  уалдзæг та Ломисы бон уыд. Адæм бæрæгбон кодтой. Æрæмбырд
та  сты  дзуары  фæзы, æмæ та Зарбеджы ныхас дæр  кодтой.  Уалынмæ
къуыбырæй  иу  лæг æрзынди, йæ топпы 'нцæйтты сындæг æрцæйцыд.  Йæ
цыдыл  дæр  бæрæг  уыд,  рынчын кæй уыд,  уый.  Æнцад-æнцад  адæмы
'хсæнмæ  бацыди.  Адæмæй йæ бирæтæ нал базыдтой, йæ  сæрыхъуын  йæ
уæхсчытыл  æрæнцад,  йæ  зачъетæ  ныффæдзæлтæ  сты,  йæ  цухъхъайы
скъуыдтæ  дзедыры тагæй бæстытæ, йæ уадултæ ныссау  сты,  ныццыргъ
сты. Иу дзырдæй, мæрдон хуыз лæвæрдта.
     Хъази адæмы раз йæ зонгуытыл æрхауд, æмæ афтæ зæгъы:
     — Амарут мæ, маринаг уын дæн!
     Адæм  фезнæт  сты,  фæйнæрдæм алæууыдысты æмæ  Хъази  иунæгæй
аззад.
     Адæмы  хистæртæ æмæ зæрæдтæ Хъазийы алыварс æрлæууыдысты  æмæ
йæ фæрсын байдыдтой:
     — Зæгъ, мæ хур, раст зæгъ, цы ракодтай, адæмæй цы курыс? Адæм
хорз  сты, хуыцауы хорзæхæй адæмы хорзæх хуыздæр у! Зæгъ цы курыс?
— Мистала загъта.
     Хъази  æдзухæй йæ цæстысыг калдта, куыдта æмæ-иу  хаттæй-хатт
сдзырдта:
     — Амарут мæ! Аргæвдут мæ!
     Адæм  дисы  бафтыдысты,  цæхгæр дзуапп  кæй  нæ  зыдтой,  уый
тыххæй, Хъази цæуыл йæхи марын кæны, дзырдтой.
     Мистала  йæ  дынджыр  сырх цæстытæй адæммæ  акасти  æмæ  афтæ
зæгъы:
     — Мæнæ хорз адæм, байхъусут, бамбарут! Хъазийы хабар бамбарын
хъæуы,  Хъазийы æхсар не 'ртардта нæ размæ курæг, фæлæ  йыл  цыдæр
зындзинад ис æмæ уыцы зындзинадæн баххуыс хъæуы.
     Мистала Хъазимæ хæстæгдæр балæууыд, æмæ йын афтæ зæгъы:
     —Хъази,  мæ  хæдзар! Ацы адæм иууылдæр де 'фсымæртæ  сты,  сæ
тугæй конд дæ, дæу тыххæиййæ удæн зын чи нæ скæндзæн, ам ахæм  лæг
нæй. Зæгъ, цы курыс? Зæгъ, зæгъ!
     Хъази сбогъ-богъ кодта æмæ йæ кæуынимæ сдзырдта:
     — Зарбеджы æз амардтон! — æмæ зæххыл ныддæлгоми.
     Адæм  схылы-мылы сты, дыууæ дихы фесты. Иутæ загътой — амарæм
æй, иннæтæ загьтой—дуры бын æй фæкæнæм. Афтæмæй адæм нал фидыдтой.
Æрæджиау, фаг куы фæдзырдтой, уæд сын Мистала афтæ зæгъы:
     — Бон, бон æрхъуыды кæнут, цавæр бон у! Нæ фыдæлты нын тæтæры
цагъариуæгæй  чи  фервæзын кодта2, низ, мæтых  нæм  алыран  чи  нæ
уадзы, уыцы Ломисы Уастырджийы бон мæлæты тæрхон куыд кæнут?
     Адæм  фæсабыр сты, фæхъус сты, æрмæст ма Хъазийы  хæкъуырццæг
кæуын хъуысти.
     Адæм   дзуары  фæзы  тымбыл  æрбадтысты,  хъуыддаг  ранывæнд-
банывæнд байдыдтой, радзур-бадзур, адæм сæхи æгъдауæй тæрхон кæнын
сæ   ныфс  уыйас  дæр  нал  хастой:  уырысы  æгъдæуттæ  тых  кæнын
байдыдтой,  адæмæн сæ бартæ айстой, æмæ бирæ радзур-бадзуры  фæстæ
æрæджиау бафидыдтой æмæ загътой:
     —  Хъазийы  йæхи  бар  уадзæм, дзуары хатыр  ын  фæуæд,  фæлæ
Зæлдайы рæстдзинад хицæуттæн базонын кæнæм æмæ йæ ракурæм.
     Хъазийы,  Зарбеджы  æмæ  Зæлдайы  хабæрттæ  лыстæг  ныффыссын
кодтой  адæм  æмæ  Калачы  стыр хицаумæ (судмæ)  балæвæрдтой.  Суд
хъуыддаг равзæрста æмæ загъта: Хъазийы æрцахсæнт, Зæлдайы  Сыбырæй
рауадзæнт.
     Иу  мæйы  фæстæ  Хъазийы  æрцахстой,  æмæ  йæ  ахæстонмæ  куы
фæцæйкодтой,  уæд Диделты къæдзæхæй йæхи аппæрста æмæ  амарди.  Чи
зоны,  адæм  та  йæ  ракуырдтаиккой,—уæддæр нал фæлæууыд.  Зæлдайы
бæргæ  рауагътой,  фæлæ  йæм цалынмæ чиныг  хæццæ  кодта,  уалынмæ
амарди уый дæр.




    АЗАУ

     Арагуийы доны сæр Ганисы хъæу хуыссы; раджы дзы кæддæр  царды
денджыз  цæдæджинагау фыхт, æрнæгджын бæстæ, хор,  фосджын  адæм,—
цард  сæм  йæ мидбылты худт. Раст Ганисы хъæуы цард дыууæ сыхаджы:
Сачъынаты  Боба  æмæ Тогъузаты Бибо. Кæрæдзийы  тынг  уарзтой,  иу
хæдзар,  иу бинонтау цардысты. Фæлæ сæ дыууæ дæр æнæзæнæг  уыдысты
æмæ  уый  тыххæй  кæддæриддæр хъыг кодтой. «Нæ ис,  нæ  бон  кæмæн
зайдзæн»,—  дзырдтой.  Бибойы  ус  Томиан  уыди,  Бобайы   ус   та
Хъаныхъон. Томиан æмæ Хъаныхъон иу рæстæгыл басывæрджын сты æмæ-иу
дыууæ  усы  кæрæдзийæн  дзырдтой:  «Кæд  нын  лæппутæ  райгуыра  —
æфсымæртæ  сæ скæнæм, кæд нын чызджытæ райгуыра — хотæ сæ  скæнæм,
кæд  иуæн  лæппу райгуыра, иннæмæн — чызг,— ус æмæ лæг уыдзысты»,—
уый тыххæй кæрæдзийæн æцæгдзинады дзырд лæвæрдтой.
     Раст Ногбон æхсæвы Томианæн лæппу райгуырд, Хъаныхъонæн та  —
чызг.  Бибо  куывдæн гал аргæвста, адæмы 'рхуыдта; Тогъузаты  стыр
хæдзары  арт  фæйлауæнтæ кодта, физонæджы тæф ирдгæ дардмæ  хаста,
адæм дыууæ 'фсæйрагæй бадтысты. Иукъорд гаджидæутты фæстæ лæппуйыл
ном сæвæрæм загътой. Нæмттæ равзæрстой æмæ лæппуйы мад Томианмæ йæ
къухылхæцæджы барвыстой, цæмæй æгъдаумæ гæсгæ нæмттæй равзара  æмæ
лæппуйыл йæ мады ’взæрст ном сæвæрой. Томиан йæ къухылхæцæгæн афтæ
зæгъы:
     —  Цы  дæ  фæнды,  уый  йыл сæвæр, дæ нывонд  фон,  фæлæ  мæм
Таймураз дзæбæхдæр ном кæсы,— загъта.
     Томианы  къухылхæцæг хистæр лæгтæн радзырдта Томианы  æвзæрст
ном.  Хистæр  лæгтæ  лæппуйыл  ном  сæвæрдтой  «Таймураз»  æмæ  йæ
цæрæнбоны  тыххæй  гаджидау  банызтой.  Адæм  фæминас  кодтой  æмæ
ацыдысты.
     Иубон  Томиан æмæ Хъаныхъон дондæттæны баиу сты  æмæ  ныхæстæ
кодтой.
     Хъаныхъон афтæ зæгъы:
     — Дæ нывонд фæуа мæ сæр, кæд дæ сывæллон æхсæв кæуаг нæу?
     —  Нæу,  дæ фæхъхъау фон, нæу, ахæм дзуар сывæллон никуы  ис,
æхсæв кæм хуыссы, уый ничи базондзæн.
     —  Дæ-дæ-дæй,  мæнæн  мæ чызг цы кæуаг у,  дæллагон-дæллагон,
æхсæв-бонмæ мын цæстыцъынд нæ дæтты.
     — Дæ нывонд фон, æмæ дæм кæд Тутыры конд дзуар нæй?
     — Уый та цы у, де 'фсымæрыстæн?
     —  Уый  та  уый  у, æмæ Тутыры æртыццæджы куырд райсом  раджы
сысты, йæхи цæхсы, æххормагæй, æнæдзургæйæ дзуæрттæ скæны æмæ уыцы
дзуæрттæй кæмæ уа, уымæн цæст тых нæ кæны, стæй йын дæллагонæй тас
дæр нæу.
     — Мæ къонайыл, уæдæ уый æз куы нæ зыдтон. Бын бауой уастæн нæ
Тæгиатæ, кæд æрмæст бæхы фыд хæрынн йедтæмæ ницы зонынц, уæд.
     —  Мæнмæ  ма  дзы  кæмдæр иу дзуар ис æмæ дын  æй  ратдзынæн,
уæддæр мæ чындзаг у,— загъта Томиан æмæ бахудти.
     — Хорз, дæ нывонд фон, хорз, нæ фæндтæ нын лæгтыдзуар сæххæст
кæнæд.
     Дыууæ усы ныхæстæгæйгæ æрцыдысты æмæ алчи йæ хæдзармæ бацыд.
     Иубон  Хъаныхъон устыты æрхуыдта, хорз сæ федта, æмæ  йын  йæ
чызгыл ном сæвæрдтой «Азау».
     Таймураз æмæ Азау сæ къахыл уайын куы байдыдтой, уæд сæ  фæнд
куыд  уыд, уымæ гæсгæ сæ нал хицæн кодтой дыууæ сывæллоны,  куы-иу
Бобатæм уыдысты, куы Биботæм, афтæмæй цардысты.
     Иубон  Томиан æмæ Хъаныхъон бæндæйнаг тама тонынæй æрцыдысты.
Таймураз æмæ Азау Биботы кæрты хъæбыс-хъæбыс бафынæй сты, сæ  уæлæ
стыр  сау  калм цæхгæрмæ хуыссыд. Томиан æмæ Хъаныхъон  калмы  куы
ауыдтой,  уæд  сцъæхахст кодтой, сывæллæттæн  фæтарстысты,  устыты
хъæрæй  калм  фæтарст æмæ хæмпæлы смидæг. Таймураз  æмæ  Азау  дæр
фехъал  сты  æмæ сæ мадæлтæм фæлмæн бахудтысты. Сыдæллæтты  рауын-
бауын  акодтой, фæлæ сын калмы хабар не схъæр кодтой. Æмæ сын  куы
ницы  уыд,  уæд банцадысты, фæлæ калмы цæстæнгасæй цыдæр  æнамонды
хъуыддаг сæ зæрдæйы сау æндæрг адардта.
     Афонтæ  цыдысты, рæстæг хатти. Дыууæ уарзоны дзæнæтон бæласау
рæзыдысты: æнæ сæ иу се 'ннæ минут нæ лæууыд. Таймураз æмæ  Азауыл
ацыд  фæйнæ  ссæдз азы, фæлæ уæддæр Боба æмæ Бибо нæ тагъд  кодтой
хъуыддаджы  кæрон  сæххæст  кæныны тыххæй,  цæвиттон,  чындзæхсæвы
тыххæй.
     Иу  уалдзæг  Бибо  йæ фос хизынмæ атардта хохмæ;  иу  рæсугъд
лæнчы  фосдарæн  скодта æмæ уырдыгæй йæ фос хызта.  Раст  Атынæгæй
Кæхцгæнæны  астæу  мит  уарын байдыдта.  Æхсæв-бонмæ  лæгбæрц  мит
ныууарыд, бæстæй сауы къуыбыр нал фæзынд, бæрзонд хохæй мит  разæй
кодта,  æмæ Бибойы æд фос, æд рæгъау зæй фæласта. Нарæг комы  зæйы
бын  ныххæрджитæ сты. Дыккаг бон адæм афæдис кодтой,  фæлæ  Бибойы
уæтæрæй змæлæг нал уыд, æрмæст ма комы нарæджы мæрдты смагмæ  зæйы
уæлæ сынтытæ ратæх-батæх кодтой.
     Уалдзыгон  хур æркаст, æрæнтæф, æртыккаг бон мит дон  фестад,
æрнæг  та  цъæх  адардта, Бибойы мард зæйы бынæй скъахтой  æмæ  йæ
сынтыл  йæ  хæдзармæ æрхастой, фос, хъомæй иу  дæр  нал  фервæзт,—
сырдты,  сынтыты  хæлæттаг  фесты. Томианы  хъарджытæй,  Таймуразы
кæуьинæй  хох  змæлыд, быдыр æнкъуыст. Адæм æрæмбырд  сты  æмæ  йæ
баныгæдтой,  «рухсаг у, рухсаг» загътой æмæ ацыдысты. Бибойы  бирæ
фæллойæ хæрнæгæн хистаг нал баззад.
     Мæгуырæй  адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг  нæ  цæуы.
Боба  Таймуразмæ уазал цæстæнгас дарын райдыдта.  Хæстæг  сæм  нал
цыд,  Азауы  дæр  хъахъхъæнын байдыдтой, Таймуразимæ  сын  сдзырд,
сныхасы  бар  нал  уыд.  Хъаныхъон фестырзæрдæ,  Томианимæ  уарзон
ныхæстæ  нал  кодта.  Томиан-иу  Хъаныхъонæн  сæ  фыццагон   царды
ныхæстæй  исты куы загъта, уæд-иу 'нæрвæосоны худт бакодта  æмæ-иу
аздæхти.  Таймураз  æмæ  Азау  та  кæрæдзийы  уарзондзинады  артæй
сыгъдысты,  пиллон уагътой. Боба та йæ чызгæн æндæр мой  агуырдта,
Таймуразыл  нал  æрвæссыд, фæмæгуыр сты, æмæ йын Азауы  аккаг  нал
кодта.
     Иубон  Азаумæ курæг æрцыдысты Биганатæ, тынг хъæздыг  хæдзар,
æмæ  Бобаимæ  ныхæстæ  кодтой  хæдзары  тыргъы.  Боба  æргом  ницы
сдзырдта, фæлæ йын æхсызгон уыд, ахæм хъæздыг хæдзар ын йæ  чызджы
кæй  куры.  Бирæ  радзур-бадзуры фæстæ дæс  æмæ  æртиссæдз  хъуджы
ирæдыл   бафидыдтой.  Азау  сæм  фæсдуарæй  хъуыста  æмæ  сын   сæ
бафидауыны хабар куы базыдта, уæд йæ зæрдæ мæстæй ссыгъд, атыппыр,
адæнгæл, риу рацæйтыдта, ныццух-мухтæ кодта æмæ афтæ зæгъы:  «Уæдæ
ма  мæ  раттæд!» йæ цæстысыгтæ асæрфта, æмæ цæстытæ  цыдæр  диссаг
хъæбатыр  цæстæнгас равдыстой, æмæ та афтæ зæгъы:  «Раттæд  ма  мæ
уæдæ!»
     Азау кæугæ хæдзармæ бауад æмæ йæ мадæн афтæ зæгъы:
     —  Нæ бирæгъ мæ дæлæ иу арсæн куы радта, уæд ды та цы зæгъыс,
нана? — æмæ та скуыдта.
     —  Нана дæ фæхъхъау фæуа, мæгуырæй адæм дардмæ лидзынц, ды та
йæм  хæстæг цæуыс, цæмæй дæ дардзæн, цы дын ссардзæн, амонд æрмæст
хъæздыгады кæй ис, уый базон æмæ иудадзыг дæ зæрдæйы фæндыл ма цу.
     — Нал æй зоныс, нана, цытæ мын-иу дзырдтай?
     —  Зонын, нана дæ нывонд фæуа, зонын, фæлæ ныр фæмæгуыр  сты,
ницыуал сæм ис; царв æмæ мын мыдыл куы не 'рвæссыс, уæд Тогъузатæм
цы хæрдзынæ?
     — Адæм иудадзыг гуыбыны тыххæй нæ цæрынц,— æмæ та скуыдта.
     —  Хорз, дæ сæрыл мæ 'рхæссой, хорз, зæгъдзынæн дæ фыдæн, æмæ
дæ нал ратдзæн.
     Фæлæ  уыцы  ныхæстæ уыдысты былдау дзырдтæ æмæ хъуыддаг  куыд
уыд, афтæмæй баззад.
     Бакайыс  кодтой  Бигантимæ. Азау мæллæг  кæнын  райдыдта,  йæ
цæсгом мæстæй ныффæлурс, цæстытæ мæстыгæр цæстæнгас лæвæрдтсй.  Йæ
рæсугъд мæлгъæвзаг мæй иуныхас нал кодта. Иудзырдæй, йæ мад æмæ йæ
фыдмæ сырды хуызæн каст. Боба æмæ Хъаныхъон та афтæ хъуыды кодтой:
Азау  Биганы-фырти-мæ куы баиу уа, уæд æй бауарздзæн, зæгъгæ. Фæлæ
Азау  йæ зæрдæйы фæйнæгыл цы Таймуразы хуыз ныффыста, уый скъахын,
уый  сæппарын никæй бон уыд, уый бурæмæдз ахорæнæй зæрдæйы  фахсыл
ныххæцыд, ньиффидар æмæ халын нæ куымдта.
     Иубон  Таймураз  куыстæй  æрцæйцыд,  Азау  хуымонтæн  кæрдзын
схаста,  æмæ фæндагыл баиу сты. Фыццаг кæрæдзимæ фемдзаст сты,  иу
дæр сæ дзурын нал сфæрæзта, сæ зæрдæтæ уарзондзинадæй атыппыр сты,
хурхуадындзтæ  адымстысты,  цæстытæ  батартæ  сты;  цыдæр   диссаг
æнахуыр хъуыдыты аныгъуылдысты.
     Æрæджиау Таймураз афтæ зæгъы:
     — Чызгай, дæ амонд дын хуыцау хорз фæкæнæд, хорз мой скодтай.
     Азау  йæ  цæсгом фæсырх кодта, йæ цæстытæ доны  разылдта  æмæ
афтæ зæгъы:
     —  Мæ  амонд  цы  уыд,  уый баци, фæлæ дæу  хуыцау  амондджын
фæкæнæд.
     Таймураз йæ рихи аздыхта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Мæ  фыд  Бибойыстæн,  æз дæу хæссын  никæмæн  ауадздзынæн,
цалынмæ æгас уон, уалынмæ.
     —  Хуыцауы  тыххæй, ферох мæ кæн, мауал мæ  уарз,  адæмæн  мæ
æрдхæрæн æмбисонд ма фæкæн.
     —  Нæй,  нæй,  Азау, дунетæ куы сыстой, уæддæр мын  дæу  ничи
байсдзæн, ме 'ррадзинады раз ничи фæлæудзæн.
     —  Ма  кæн, Таймураз, дæхи ма саф, дæу мардæй куы фенон,  уæд
мæрдты  авд  марды  кæндзынæн, фæлтау мæ  ферох  кæн,  сис  мæ  дæ
зæрдæйæ,  аппар  мæ  фаджысмæ, батутæ мыл кæн, дыууæ  мыггаджы  ма
фæцæгъдын кæн.
     —  Уый  куыннæ зоныс, уарзондзинадæй лæг æрра кæны.  Мæ  зонд
фæдзæгъæл, мæ зæрдæ басыгъд дæ уарзондзинадæй. Зæгъ мын  цæхгæрæй,
мæн дæ æви нæ?
     Азау ницыуал сдзырдта. Йæ хъуыдытæ дардыл ахаттысты. «Дæу  нæ
дæн»  загътаид,  æмæ  Таймуразы уарзондзинады  рæхыстæ  аскъуынын,
атонын йæ бон нæ уыд. «Дæу дæн» загътаид, æмæ æргомæй зыдта,  стыр
бæллæхтæ  сæм  кæй æрцыдаид, уый æмæ йæ кæлмæрзæны  хаутæ  схъаугæ
æнцад  лæууыди. Кæй зæгъын æй хъæуы, Азауыл уарзондзинад тых кæнын
райдыдта,   зæрдæйы  уадындзтæ  сæры  магъзыл  сæхи   цавтой   æмæ
уарзондзинады  цæхæртæй зонды фæндагыл арт æфтыдтой. Æппынæрæджиау
афтæ зæгъы:
     —  Ирон лæджы ус байсын дæм куыд æнцон кæсы? Таймураз хъамайы
фындзæй зæхх сзылдта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ард  дын  хæрын  ацы зæххæй, сомы дын кæнын  бæрзонд  цъæх
арвæй, куыд æз æмæ дæу ацы сыджыты йедтæмæ ничи ахицæн кæндзæни.
     —  Зонын,  Таймураз,  зонын, æнæ фыдбылыз  нæ  баззайдзыстæм.
Ферох мæ кæн!
     Таймураз  фондзыссæдз ныхмæлæууæг лæджы раз йæ сæр не  'ркъул
кодтаид, не 'ртасыдаид, нæ басастаид. Фæлæ ныр Азауы уарзондзинады
раз зæххы æмхуызон йæхи æруагъта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Чызгай!—  æмæ  та дзурын нал сфæрæзта.— Ды  амондджын  дæ,
ссардтай  дæхицæн къай, фæлæ мæнæн та дæ къухæй мæлæт  ма  бахæлæг
кæн!—дамбаца фелвæста æмæ йæм æй дæтты.
     —   Цæв  мыл  æй,  нæ  мын  фæрисдзæн.  Ма  тæрс,  ма  тæрс,—
зырзыргæнгæ ма сдзырдта.
     Азауæн  ма  уыцы  иунæг  ныхас  хъуыд  йæ  зæрдæ  басæттынæн.
Ныггуыпп   ласта  уарзондзинады  арт  зæрдæйы  æмæ   сæры   магъзы
стъæлфæнтæ  акалдта,  йæхи  нал  баурæдта  æмæ  Таммуразы  æфцæджы
ныттыхсти.  Дыууæ  дзыхы кæрæдзийыл андæгъдысты, иудзæвгар  сахаты
фæстæ  сгæллады хуызæн кæрдæгыл æрбадтысты æмæ сæ уынæр нал  ссыд.
Æрмæст  ма  сæ баты гæзæмæ змæлын æврагъы æнкъуысын кодта.  Хуыцау
зоны,  кæдмæ фæбадтаиккой, къæвда сын сæ рæстæг куы нæ фехæлдтаид,
уæд. Арв ныннæрыд, æмæ фæйнæрдæм ацыдысты.
     Уыцы бонæй фæстæмæ Азау æмæ Таймураз æхсæв фыны иумæ уыдысты,
бон — хицæнтæ.
     Томиан хистытæ фæкодта, хæдзары ма цы мурзгъæл уыд, адæмæн сæ
бахæрын  кодта,  фæлæ ма йæ ноджыдæр сауисæны хист хъуыд.  Уалдзæг
уыд  æмæ  Томиан  уæрыччытæ  балхæдта, хист  сцæттæ  кодта,  адæмы
æрхуыдта.  Адæм  хист  бахордтой,  «рухсаг  уæд,  рухсаг»,—   арфæ
ракодтой æмæ ацыдысты. Æрмæст ма хæдзары баззад Таймуразимæ  фондз
лæппуйы,  йе  'мгæрттæ,  кæстæриуæг  чи  кодта,  уыдон:  Бимболат,
Хъамболат, Хазби, Турбег æмæ Чермен. Уаты та 'рбадтысты  æхсæвæрыл
æмæ  ныхас кæнын райдыдтой. Бирæ царды фæндтæ фæкодтой Таймуразæн,
бирæ  митæй  мæсгуытæ йын фæцамадтой. Фæстагмæ йын ус курыны  фæнд
скодтой.  Фæлæ  ирон  лæг  æнæ ирæд йæ чызг  кæм  дæтты,  ирæд  цы
раттаид, уый та Таймуразмæ нæ уыд, æмæ уæд скъæфыны фæнд скодтой.
     Хъуыддаг  афтæ уыд æмæ Таймураз хъуамæ Азауæн фехъусын  кæна,
дыккаг  æхсæвмæ  цæттæ куыд уа, афтæ. Скъæфджытæ дæр  сæхи  сцæттæ
кæной æмæ йæ куыд аскъæфой, афтæ.
     Таймураз  дыууæизæрастæу Бобатæм фæсдуар бамбæхст æмæ  Азауæн
бамбарын  кодта. Фæлæ Азау нæ разы кодта, уый тыххæй æмæ  Боба  йæ
чызджы  Таймуразы хуызæн мæгуырæн нал раттаид, нал саккаг кодтаид,
кæд  фыццаг,  Бибойы хъæздыг рæстæджы, сæ фæнд иу  уыд,  Азау  æмæ
Таймуразы  уарзондзинад  сæ дыууæйæн дæр  æргом  æмæ  фæндон  уыд,
уæддæр.  Ныр Таймураз фæмæгуыр, йæ хæдзары цылпæркъахыг  гæды  нал
уыд,  æмæ  Боба  йæ  тых æмæ йæ хъару Азау æмæ Таймуразы  фæхицæны
тыххæй батайын кодтаид, бахуыссын кодтаид, не сразы уыдаид. Дыккаг
та,  Битанатæ  дæр  тыхджын  мыггаг  уæвгæйæ  сæ  усы  айстыл   не
'рæвдадаиккой, хæцыдаиккой. Æмæ уый тыххæй Азау цæхгæр зыдта,  куы
йæ  аскъæфой,  уæд  стыр  бæллæхтæ  кæй  æрцыдаид,  уый.  Фæлæ  йæ
Таймуразы  уарзондзинад дæр размæ тардта. Йæ  зæрдæ,  йæ  хъуыдытæ
иууыл  Таймуразы уар-зондзинады хызы стыхстысты, æмæ æртæ мыггаджы
хæрзæбон  бахъахъхъæныныл уæлахиз кодта æмæ  йæ  Таймуразы  фæндыл
размæ тардта. Æмæ афтæ зæгъы:
     —  Иу  æнаккаг сылы тыххæй дæхи сафыс, фæлæ бар  дæу.  Дыккаг
æхсæвмæ  Азау  дзырд  радта Таймуразæн  æмæ  ацыди.  Дыккаг  æхсæв
Биботæм  хисты  уæлдæйттæ сцæттæ кодтой, зæронд  лæгты  æрхуыдтой.
Чермены Бобамæ хонæг арвыстой, æмæ йын афтæ зæгъы:
     —  Уæлæ  дæм  Томиан  хонæг æрæрвыста,  хисты  уæлдæйттæй  ма
цыдæртæ аззад, зæронд лæгтæ дæр уым сты æмæ дæумæ кæсынц.
     Боба арфæ ракодта, араст Черменимæ æмæ Биботæм ссыдысты.
     Хъуыддаг  афтæ уыд, æмæ Боба фынгыл куы 'рбадт,  уæд  фондзæй
скъæфджытæ, æхсæзæм Таймураз Азауы скъæфынмæ ацыдысты. Скъæфджытæй
иу, Хъамболат, зæгъгæ, Бобатæн сæ хъан уыд æмæ хæдзармæ бæрæггæнæг
бауад.  Хæдзары  куы  ничи уыд, Азау æмæ Хъаныхъоны  йедтæмæ,  уæд
Азауæн амбарын кодта. Азау дуармæ рауад, бæхыл æй авæрдтой æмæ  йæ
аскъæфтой.
     Бæстæ   цъæхахст,   хъæр  сси,  Хъаныхъон  фæдисхъæр   кодта,
Сачъынатæ æмæ Биганатæ рафæдис кодтой. Боба дæр фынгæй фестад  æмæ
фæдисы  ауади.  Фиотæг  фæндагыл  скъæфджыты  разæй  фесты,   раст
Къæйджыны   уæлвæз  баиу  сты  скъæфджытимæ.  Бæстæ   гæрах   сси,
дыууæрдыгæй  топпы  цæхæр кæфойæ калæгау калд, нæмгуытæ  ихуарæгау
кодтой.  Æхсæв  уыд æмæ иргъæвæг адæм нæ уыди. Фондзæй  скъæфджытæ
мард  фесты, фондз та фæдисонтæй фæмарди. Таймураз цæфтæй  аирвæзт
æмæ  Урстуалты йæ мадырвадæлтæм алыгъд. Азау хуыры астæу дурты бын
бамбæхст.  Сачъынатæ æмæ Битанатæ Бибойы хæдзар  ныххæлиу  кодтой,
Томиан дæр йæ сыхæгтæм бамбæхст.
     Дыккаг бон адæм æрæмбырд сты, бæстæ сызмæлыд, алырдыгæй фæдис
уадысты.   Мыггæгты  кæрæдзимæ  лæбурын  нал  бауагътой   хъуыддаг
фæсабыр,  знæгты 'хсæн фидар лæгтæ æрæвæрдтой. Хъуыддаг  равзарыны
тыххæй  фæстаг хуыцаубонмæ сæмгъуыд кодтой. Мæрдты баныгæдтой  æмæ
ацыдысты.
     Хуыцаубон  æрцыд,  æмæ адæм æрæмбырд сты  дзуары  фæзы,  фæлæ
Рубайты  Мистала  нæма 'рцыд, æмæ йæм æнхъæлмæ  кастысты.  Уалынмæ
разынд,  лæдзæг йæ къухы, урс-урсид зачъетæ цыллæйы хуызæн сæвджын
риуыл ирдгæ фæйлыдта. Æрхæццæ æмæ адæмæн арфæ ракодта:
     — Уæ бонтæ хорз уæд æмæ фарн уæ ныхасы!
     —  Фæрнджын  у,  Мистала, æмæ нæм æгас цу! —  адæм  дæр  арфæ
ракодтой.   Æрбадтысты  æмæ  тæрхон  кæнын   рамдыдтой,   хъуыддаг
равзарыны фæстæ загътой:
     —  Таймураз зылын уый тыххæй у, æмæ Биганаты куырд усы  сæрра
кодта  æмæ  йæ  аскъæфта; Азау уый тыххæй зылын у,  æмæ  куырд  ус
уæвгæйæ Тайммуразы фæндыл сразы ис, æмæ уыдон тыххæй стыр бæллæхтæ
'рцыд,  фæсивæды  хуыздæртæ мард фесты, мыггæгтæ кæрæдзимæ  сызнаг
сты,  адæмы иумæйаг царды уарзондзинад бахъыгдардтой. Боба та  уый
тыххæй  зылын  у  æмæ  йæ чызджы æвæндонæй моймæ  кæй  радта.  Ацы
аххостæм: гæсгæ æртæ дæр зылын сты,— загътой.
     Адæмы  æмбырд æртае дихы фесты, иутæ загътой: «Дурты  бын  сæ
хъуамæ  фæкæнæм»(Зылын лæгыл-иу адæм фæйнæ  дуры  ныццавтой.
(Авторы  фиппаинаг  )),  иннæтæ загътой:  «Амарæм  сæ».  Æртыккаг,
фылдæр къорд загътой: «Хъоды сыл бакæнæм».
     Афтæмæй  сæ  дзырд  кæрæдзийыл нал  бадт  æмæ  нал  фидыдтой.
Æрæджиау Мистала сыстад æмæ афтæ зæгъы:
     —  Фарн  уæм  байхъусæд, хорз адæм! Адæм фæсабыр сты,  фæхъус
сты,  се 'хсæн бындз куы атахтаид, уæд уый базыры хъæр дæр хъуыстæ
уыдаид.
     —  Мах  иу  адæм, иу бинонтæ, дæ къухы æнгуылдзтæй  кæцыфæнды
алыг  кæнай,— рисдзæн дын, цардæн куыд хицау не стæм, мæлæтæн  дæр
афтæ,  дыууæ  дæр хуыцауы бар сты, мæлæты тæрхонæй хуыцауы  æгъдау
халæм, нæ бинонтæй та дыууæ уды сафæм. Хъоды, мæ хæдзæрттæ,  хъоды
сыл бакæнæм, Бобайæн та йæ галтæй иу аргæвдæм æмæ нæ хид кæнинаг у
æмæ йæ саразæм,— загъта æмæ йæ цæстысыгтæ асæрфта.
     Мисталайы кæрдаг ныхас æмæ цæстысыджы æртах адæмы зæрдæ  афтæ
сфæлмæн кодтой, æмæ æмхуызонæй «разы стæм» загътой.
     Мистала дзуаргæсырдæм баздæхт æмæ афтæ зæгъы:
     —  Угард,  дзуары  угард  ныккæнæм, мæ  хæдзæрттæ.  Азау  æмæ
Таймуразыл  адæм хъоды бакодтой: йæ хæдзармæ сæ чи  бауадза,  дон,
кæрдзын  сын чи радта, сæ фос сын йæ фосимæ чи ауадза, уый  Ломисы
дзуары фыдæх уæд, загътой.
     Дзуарыгæс  хъуытæзтæ  ныццагъта, дзуары угард  ныккодтой  æмæ
угæрдтæ дзуары хуылфы сæвæрдтой. Бобайæн йæ гал аргæвстой  æмæ  сæ
хид сарæзтой. Туджджынтæй дзырд райстой, цалынмæ хъуыддат æвзарой,
уалынмæ  кæрæдзийы куыд нæ бахъыгдарой, уый тыххæй сын  сæ  рихийы
хъуынтæй  райстой  æмæ  сæ дзуары хуылфы дæвæрдтой  æмæ  фæйнæрдæм
ацыдысты.
     Азау  дуры  бын  æххормаг, дойныйæ  куы  сфæлмазцыд,  уæд  иу
фæсахсæвæр тальинджы рацыд æмæ, Ганисы хъæугæрон иу дзæгъæл æнæмой
ус  цард,  Дыса,  зæгъгæ, уымæ æрæыд. Азау Дысамæ  дуары  хуынкъæй
бакаст, æмæ Дыса йæ разы кæрдзын æрæвæрдта æмæ скуывта:
     —  Хуыцау,  адæмæн  бирæ ратт, æз дæр  сыдæй  куыннæ  амæлон.
Хуыцау, кæд ма искуы мæ хуызæн мæгуыр ис, уый дæр фервæзын кæн.
     Кæрдзын   æрсаста  æмæ  хæрыныл  æрбадт.  Азау  уыцы  зæрдиаг
куывдтытæ куы фехъуыста, уæд фæныфсджын æмæ дуарыл бахæцыд.  Дуары
хъæрмæ Дыса рауад æмæ афтæ зæгъы:
     — Чи дæ, чи?
     Азау дуары къæсæрæй бахызт æмæ афтæ бакодта:
     — Сс-с... Æз дæн, æз.
     —  Мæ  къонайыл Азау дæ, цы? Æмæ дыл адæм хъоды куы бакодтой,
уæд дыи цы кæнон? — æмæ æнæбарыгомау йæ разæй бараст.
     Артдзæсты къæцæлы муртæ фæрухс-фæмынæг кодтой, Азау æмæ  Дыса
арты  фарсмæ  иу ран æрбадтысты, Дыса Азауæн кæрдзыны къæбæртæ  йæ
разы авæрдта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хуыцау мын æй ныббарæд, хъоды дзырд халын, фæлæ тыхст удæн
радтын  кæд тæригъæд нæ уаид, ахæр-ма, ахæр, дæ фæхъхъау  фон,  дæ
цæсгом куы ныцъцъæх.
     Азауæн  йæ  фидауцджын  сау цæстытæ ма  арф  кæцæйдæр,  цæсты
къæлæттæй сау æндæрг хастой, йæ фидауцджын тæнæг былтæ ныххус сты,
дзæгъæл  змæлд кодтой, йе 'взаг басур, комы нал хатти, йæ  уадултæ
цъити хъæпæнау ныффæлурс сты æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цы  хæдзармæ уадзинаг дæн, цы, дæ нывонд фон, бæсты  бинаг
къæй  фæдæн,  зарæджы  сæйраг,—  æмæ  йæ  кæлмæрзæны  къабазæй  йæ
цæстысыгтæ асæрфта.
     Дыса  та  йын  кæрдзыны къæбæртæ йæ размæ  бакодта  æмæ  афтæ
зæгъы:
     —  Ахæр-ма  дзы,  ахæр, акомдзаг дзы кæн, дæ  дзыхы  гам  дын
айсдзæн æмæ дæ зæрдæ фæлæудзæни.
     Азау   кæрдзыны  мур  йæ  дзыхы  бакодта,  фæлæ  йе   'фсæртæ
ныууадысты,  ласæггаг ныссур, аныхъуырын йæ бон  нал  уыд  æмæ  йæ
фæстæмæ  йæ  къухмæ рату кодта. Дысайæн йæ зæронд хус уадултыл  йæ
цæстысыг æркалд æмæ афтæ зæгъы:
     —  Уæд та дон ахуыпп кæн, дæ сæрыл мæ 'рхæссой, дон,— æмæ йын
къусы мидæг дон авæрдта.
     Азау дон анызта æмæ афтæ зæгъы:
     — Цымæ цы фæци уый?
     —  Таймуразы  фæрсыс, бецау, Таймуразы? Азау йæ сæр  батылдта
æмæ та йæ цæстысыгтæ асæрфта. Дыса дæр кæуынхъæлæсæй афтæ зæгъы:
     —  Урстуалты  йæ  мадырвадæлтæм  рынчын  у,  йæ  цæфтæй  нæма
сдзæбæх, фæлæ, дам, йæ удæн тас нæу, зæгъынц.
     Уалынмæ дуарæй æрбадзырдæуыд:
     — Дыса, уæ Дыса, уым дæ, цы?
     —  Дыса  фестад æмæ дуармæ ауад, Азау къутуйы фæстæ амбæхсти.
Дысайæн сыхæгтæй чидæр æрвитæггаг æрбахаста,— къусы мидæг бас  æмæ
фыды хæйттæ. Дыса къус райста æмæ йын арфæ ракодта. лæппу фæстазмæ
аздæхт. Дыса дуар ахгæдта æмæ хæдзармæ бацыд æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цы  фæдæ, цы, Азау, дæ фæхъхъау фон? Азау фæскъутуйæ раæыд
æмæ афтæ зæгъы:
     —  Æрбацæуæгæй фæтарстæн æмæ амбæхстæн. Дыса йын къус йæ разы
авæрдта æмæ та афтæ зæгъы:
     —  Ай  та  нын  хуьцауы  лæвар, уый йедтæмæ  дын  цы  бахæрын
кодтаин,— æмæ йын йæ разы фьидтæ æркарста.
     — Ахæр-ма, ахæр, дзидзайы мур дын дæ зæрдæ фæлæууын кæндзæн.
     Азау фыды комдзаг йæ дзыхы бакодта, фæлæ хæрын йæ бон нал уыд
æмæ  та  йæ фæстæмæ райста. Дыса та йын басы къус йæ къухы авæрдта
æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ахуыпп-ма  дзы кæн, ахуыпп, бецау, дæ зæрдæ  дын  фæлæууын
кæндзæн.
     Азау  бас  ахуыппытæ  кодта, æмæ гæзæмæ  туджы  уадындзгæ  йæ
уадултыл ахъазыд.
     Цы дардыл дзурын, æхсæвæр бахордтой æмæ йын Дыса афтæ зæгъы:
     —  Ахсæв дæ бауромин, фæлæ дæ райсом исчи куы фена, адæм  дыл
хъоды  бакодтой æмæ нæ дыууæйæн дæр хорз нæ уыдзæн,  фæлæ  æмбæхст
кæм дæ, уый мын зæгъ, æмæ дын кæрдзын хæсдзынæн.
     Азау  уырдыг сыстад, йæ нарæг астæу ныкъкъæс-къæс  кодта  æмæ
афтæ зæгъы:
     —  Ды мын ныййарæг мадæй адджындæр мад, мæ хæрзæбонæй æнæхай,
мæ фыдбылызæй хайджын. Макæмæн мæ схъæр кæн.
     — Нæ, мæ зæйласт Дзанаспийыстæн, нæ, никæмæн зæгъдзынæн.
     —  Фидары къæдзæхы раз, дуры бын, лæгæты, йæ дуарыл ын  цилтæ
бамбæрзтон æмæ уым дæн,— загъта.
     Азау  æмæ  Дыса кæрæдзийыл скуыдтой. Дыса йæ хæдзары  баззад,
Азау та йæ бынатмæ ацыд.
     Уыцы  æхсæвæй  фæстæмæ Дыса алыбон дæр Азауæн кæрдзын  хаста:
куы  мæнæргъы  æфсон, куы хъæлæрдзы тонын æфсон. Азауы  цыма  зæхх
аныхъуырдта, адæмæй йæ иу зонæг нæ уыди, Дысайы йедтæмæ.
     Æрæгвæззæг  æрцыд,  хур адард и, уазал кæнын  райдыдта,  хохы
цыргъытыл  зымæг йæ урс кæрц æрæмбæрзта, Азауæн уыцы ран  фæлæууæн
нал  уыд, зæймиты бын фæцадаид, зымæджы йын уым цæрæн нæ уыд.  Æнæ
уый  дæр  æй Таймуразы уарзондзинад æнцой нæ уагъта: йæ зæрдæ  йын
йæхирдæм рæхыстæй ласта.
     Иуæхсæв  мæйрухс арвыл тыбар-тыбур кодта, стъалытæ  кæрæдзимæ
худтысты,  дымгæйы  зызын  фæлмæн хъырныдта,  гоби  къæдзæхтæ  сау
æндæрг хастой. Азау Таймуразмæ лидзын æрымысыд.
     Раст  æхсæвæрафон  йæ къабайы зæронд йæ  астæуыл  атыхта  æмæ
аæыди. Æхсæв боны хуызæн мæйрухс уыд, фæлæ Хъелы æдзæрæг хохмæ куы
схæццæ,  уæд  бæстæ  ныммæйдар, митæмхæццæ  зæгъ  уарын  байдыдта,
цæгатварсы  тымыгъ  хохæй  хохмæ  сау  мигъы  тымбылтæ   аппæрста,
уадтымыгъы  æхситт кæмттæ араудта, митфæлдзæгъдæн  уылæнтæй  Азауы
сæвджын  риуыл  тымыгъ  цавта æмæ йын йæ урс  дæллагхъуыр  хуылыдз
кодта;  иудзырдæй,  фыдæхсæвтæй  иу  уыд;  Азау  хъазуатæй   размæ
тьгндзыдта.
     Раст  Саудзуары фæхæрдгæнæнмæ куы бахæццæ, уæд уым Гудан  æмæ
Хиуы  фиййæуттæ  сæ фос рацæйтардтой. Азауыл куитæ  срæйдтой,  æмæ
дуры  фæстæ  амбæхсти. Хиуаг фиййау Гугуа куиты фæдыл  бауад  æмае
дуры 'нцой лæугæ Азауы федта æмæ æрдæг иронау афтæ зæгъы:
     — Цом, кæрдзын бахæр.
     Азау  бамбæрста,  кæфхъуындары хъæлæсмæ кæй  фæцæуы  æмæ  дзы
æхсары йедтæмæ хос кæй нал ис, уый æмæ афтæ зæгъы:
     —   Бирæ  ма  дзур,  ме  'мбæлттæм  кæсын,  фæстейæ  ссæуынц,
Урстуалтæм цæуæм æмæ уыдонмæ лæууын.
     Уыцы  сахат  Азауы сæры фондзыссæдз хъуыдыйы аленчытæ  кодта,
фæндыди йæ, мыст куы фестадаид æмæ искуы зæххы бын куы амбæхстаид.
Йе  цæргæс  куы  фестадаид æмæ арвы дæргъдзинады куы 'рбайсæфтаид.
Уæд  та  йын  дымгæ Таймуразмæ фæдис хъæргæнæг куы фæцадаид.  Фæлæ
ницы;  кæфхъуындары  дзых йæ разы хæлиуæй лæууыд  æмæ  йæ  минутæй
.минутмæ   аныхъуырынмæ  хъавыд.  Уалынмæ   иннæ   фиййæуттæ   дæр
базгъордтой  æмæ Азауы сæхимæ бакодтой æмæ йæ арты  фарсмæ  абадын
кодтой нымæты бын; цасдæр æй фиййæуттæ тавтой, рæвдыдтой, уыйас та
Азау   мæсты  кодта  æмæ  фиййæуттæн  алывыд  дзырдта.   Фиййæуттæ
гуырдзиагау  цыдæр  ныхас  кодтой. «Гугуас  цоли  ла-мазиа»
(«Гугуаиы  ус рæсугъд у») дзырдтой. Тагъд-тагъд сæ уæргътæ бастой,
цæмæй  сын  сæ  фос  мит  не 'рцахстаид. Азау  уырдыг  фестад  æмæ
скуыдта, сдзынæзта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ауадзут мæ, мæхи амардзынæн, мæнæн мæ уарзон æндæр  у,  æз
сымахæн нæ бæззын.
     Цы  дардыл  дзурын, фос фезмæлын кодтой, Гугуа  бæхыл  абадт,
Азауы  йын  йæ  фæсарц  авæрдтой, æмæ йæ басылыхъхъæй  йæ  астæумæ
абаста, æмæ æхсæвы мæйдары аныгъуылд.
     Дыккаг   бон  хур  скаст,  хохæй-хохмæ  тын  анывæста,   хохы
бæрзæндтæ митæй урс адардтой, комы рæбынтæ сауæндæрг хастой.  Дыса
Азауæн  кæрдзын  схаста, фæлæ Азау уым нал уыди.  Фæцагуырдта  йæ,
фæхъæр  æм  кодта,  Азауы нал ссардта æмæ кæугæ фæстæмæ  раздæхти.
Уыцы  бонæй фæстæмæ Дыса дæр нал базыдта, Азау цы фæци  æмæ  кæдæм
ацыд, уый.
     Азауы  хиуаг йæхицæн ус скодта, залиаг калмы хъæбысы  зындоны
артæй сыгъд. Азаумæ бон минуты бæрц каст, æхсæв та йын афæдз  уыд.
Хиуаджы  цур хуыссынæй мæрдтæм цыд, йæ зæрдæ тъæппытæ  хаудта,  иу
ныхас,   иу   дзырд  йæ  дзыхæй  нæ  цыд,  æхсæв  æй  хуыссæг   нæ
ахста—боныцъæхмæ æнхъæлмæ каст, боныцъæхæй та хурыкастмæ тындзыдта
æмæ  Таймуразы уарзон мондæгтæ хуры тынтæй иста, йæхи сæ рæвдыдта.
Æмæ-иу уæд йæ салд ихзæрдæ Таймуразы мондæгтæй батæфсти, бахъарм и
æмæ-иу  йæхинымæры  загъта: «Чи зоны, уæлæуыл  куы  нæ  баиу  уæм,
мæрдты уæддæр кæрæдзийы фендзыстæм».
     Ахæм хъуыдытæй Азауыл бон изæр кодта. Хиуаджы цæстæнгас Азауы
зæрдæйы  джебогътæ  тъыста, кæуынхъæлæсæй,  цæстысыг  калгæ  æхсæв
уатмæ  цыд.  Азау лидзынвæнд дæр бирæ хатт скодта,  фæлæ  фæндаджы
бæрæгæн ницы зыдта æмæ та-иу баззади.
     Азауæн  дыууæ  лæппуйы райгуырд, уыдон  дæр  сæ  фыды  хуызæн
фыдуаг, фыдæгъдау, Азау уыдонмæ дæр зæнæджы цæстæй нæ каст,  уыдон
дæр  ын  зæнæджы  ад  нæ  кодтой. Йæ хъуыдытæ  иууылдæр  Таймуразы
уарзондзинады хызы мидæг стыхстысты; алырдæм фæндаг агуырдта, фæлæ
æрдуйы  бæрц  дæр  Таймуразы бæрæгæн ничердыгæй  ницы  зыдта,  æмæ
афтæмæй рæстæгæй-рæстæгмæ æнхъæлмæ касти.
     Таймураз  кæд уæззау цæфтæ уыд, уæддæр йæ тугæфсæст буар  æмæ
йе  'ндон  стæг  тагъд сдзæбæх и æмæ Урстуалты  йæ  мадыфсымæртимæ
цард,  фиййау  цыди.  Æхсæв-иу фосы цур дарæны мæйрухсимæ  ныхæстæ
кодта:  «Уæлæ мæйрухс,—загъта,— кæд искуы Азауы сау цæстытæ  дæумæ
мæнау  дзыназынц, уæлæ Бонвæрон стъалы, кæд Азау  дæ  уындæй  йæхи
рæвдауы,  уæ  зæххы Барастыр, кæд искуы йæ урс фæлмæн риу  сыджыты
æмбийы».
     Ахæм  сагъæстимæ  Таймуразыл æхсæв  бон  кодта.  Дыууæ  хатты
Таймураз  Азауы  агурынмæ дæр ацыди, фæлæ никуы ницы  ссардта  æмæ
фæстæмæ  афтидæй  æрцыд.  Таймуразæн йæ  мадыфсымæртæ  ус  курыныл
ныллæууыдысты, бирæ чызджытæ йын амыдтой, бирæ чызджы зæрдæ хæлдта
Таймуразы бæллиццаг уынд. Фæлæ Таймураз не сразы, уынгæ дæр  никæй
кодта, йæ зæрдæмæ дæр ничи цыд.
     Уарзондзинады  æфхæрд низæй низдæр у, Таймураз  мæллæг  кæнын
райдыдта,  мæг æмæ мæт адæймаджы æнафоны мæрдтæм кæнынц,  Таймураз
æррынчын, æруатон и æмæ йæ мадыфсымæртæм басидт æмæ сын загъта:
     —  Æз мæлын, мæ куыст уын хæлар уæд, фæлæ куы амæлон уæд  мын
мæ мард ахæссут æмæ мæ Ганисы уæлмæрды мæ фыды цур баныгæнут.
     Уый  тыххæй йæ мадыфсымæртæй æцæгдзинады дзырд райста.  Амард
Таймураз, рухсаг уæд, æмæ йæ ахастой йæ мадыфсымæртæ æмæ йæ Ганисы
уæлмæрды  йæ  фыд  Бибойы цур баныгæдтой. Сывылдз  хъæдæй  йын  йæ
нывæрзæн  цырт ныссагътой. Уыцы цырт схæцыд æмæ сбæлас,  абон  дæр
цæры Ганисы уæлмæрды стыр сывылдз бæлас.
     Афонтæ  цыдысты,  рæстæг ивта; Уырыс Кавказы  бæстæ  райстой,
адæм  æрсабыр  сты,  фæндæгтæ суæгъд сты, адæмтæ  кæрæдзимæ  цæуын
байдыдтой.  Азау  дæр базыдта йæ фыдыбæстæ, фæлæ  Таймуразы  царды
бæрæгæн ницыма зыдта æмæ Ганисы хъæумæ цæуыны фæнд скодта. Уалдзæг
уыд  æмæ бæстæ зынг фестад, хурыскæсайы дымгæ фаг улæфыд,  æмæ  йæ
бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой, æрнæджытæ дидинæгæй сæхи сфæлыстой, алы
хъулон хуыз æвдыстой, бæстæ цард сси, алчи йæ къаимæ баиу — бамбал
и:  мæргътæ, бындзытæ, кæфтæ, кæсæгтæ царды уалдзæджы цин  кодтой.
Фæлæ  Азауы салд зæрдæ нæ батæфст, нæ бахъарм. Æнæ къайæ, иунæгæй,
зыбыты иунæгæй арвыхъæды бын хъеллау кодта. Таймуразы уарзондзинад
ын йæ зæрдæ рапапар-баппар кодта, иу ран нал лæууыд.
     Иубон Азау йæ хиуагæн афтæ зæгъы:
     —  Ауал  азы дæ хæдзары фæкуыстон, базæронд дæн, мæ райгуырæн
бæстæ  никуы  федтон,  мæ  мад,  мæ  фыды  уæлмæрд  нæ  зонын,  мæ
хæстæджытæй ферох дæн. Афтæмæй куы амæлон — тæригъæд дын  уыдзæни,
курын дæ, æмæ мын мæ мад, мæ фыды уæлмæрд фенын кæн,— загъта.
     Хиуаг дæр уæлдай ницыуал сдзырдта æмæ сразы ис.
     Азау   раст  Зæрдæвæрæн  бонмæ  йæхи  сцæттæ  кодта:  арахъхъ
рауагъта,  гъомелийы  тæнджытæ сфыхта,  иу  фыс  балхæдта,  уæрдон
сифтыгътой  æмæ  йæ фырттæй иуимæ ацыд. Азауæн фæндагыл  йæ  зæрдæ
схъæлдзæг, йæ зæронд хус уадултыл туджы уадындзтæ ахъазыд, йæ  сау
цæстытæ  худæн  цæстæнгас  лæвæрдтой, йæ  зæрдæ  цыдæр  хæрзæбонмæ
тындзыдта;  Таймуразы  сурæт  йæ  зæрдæйы,  цæстытыл  уади,   фæлæ
хъуыддаг афтæ не 'рцыд.
     Раст хурныгуылд афон Ганисы хъæумæ бахæццæ сты. Хъæугæрон  сæ
размæ  рауад  иу ус, Магда, зæгъгæ. Азауы базыдта æмæ йыл  фæцинтæ
кодта, Магдайы Азау йемæ акодта æмæ йæ фыды хæдзармæ бацыд. Азауыл
йе  'фсымæртæ  фæцин кодтой, лæппуйы хæдзармæ бакодтой.  Азау  æмæ
Магда  тыргъы  æрбадтысты.  Хур  йæ  фæстаг  тынтæй  хæхтæн  салам
лæвæрдта,   Ганисы  къæдзæхтæ  сызгъæринау  æрттывтой.   Таймуразы
цыртбæлас ингæныл аууоны сау æмбæрзæн айтыдта. Азау Магдайæн  афтæ
зæгъы:
     — Дæ фæхъхъау фон, Таймураз цы фæци, Таймураз?
     Магда ныуулæфыд æмæ афтæ зæгъы:
     — Раджы куы амард, дæ нывонд фон, Урстуалты йæ мадырвадæлтæм,
ардæм æй æрхастой æмæ йæ Бибойы цур баныгæдтой, йæ фыды фарсмæ.
     Азауæн   йæ   зæрдæ   атыппыр,  адæнгæл,  цæсгом   ацъæх   и,
хурхуадындзтæ  адымстысты, цæстытæ батартæ  сты,  сæры  магъз  ихы
къæртт фестад æмæ афтæ зæгъы:
     — Цом-ма, дæ нывонд фон, йæ ингæн мын фенын кæн.
     Азау   Магдайы  фæстæ  цух-мухтæгæнгæ  араст  æмæ   уæлмæрдмæ
ссыдысты.  Магда  Азауæн Таймуразы ингæн бацамыдта.  Азау  ингæныл
адæлгом,  йæ  дзыхы  дзаг  сыджыт фелвæста  æмæ  базыр-зыр  кодта,
æрбатымбыл, стæй адæргъ ингæны уæлæ æмæ йæ уд систа. Магда  адæммæ
фæдис  фæци,  адæм  сызгъордтой æмæ Азауы  Таймуразы  ингæны  уæлæ
дæлгоммæ мардæй ссардтой.
     Адæм  æрæмбырд  сты.  Азауы уæлмæрдæй  хъæумæ  нал  æрхастой.
Зæронд адæмтæ радзур-бадзур фæкодтой, æнæраст тæрхон сæм хорз  нал
фæкаст,  фæсивæдæн  Аэау æмæ Таймуразы хабæрттæ  фæдзырдтой,  фæлæ
æгæр  ферæджы, дыууæ уарзоны кæрæдзийы нал федтой, æрмæст ма  Азау
йæ зæронд, фæлмдзыд стджытæ Таймуразы цур ингæны ныккалдта. Азауæн
Таймуразы  фарсмæ  ингæн скъахтой æмæ йæ баныгæдтой;  «Рухсаг  ут,
рухсаг»  загътой  æмæ раздæхтысты. йæ фысæй йын хист  скодтой  æмæ
ацыдысты.
     Таймураз  æмæ  Азауы  ингæныл стыр  сывылдз  бæлас  абон  дæр
дзыназы Ганисы уæлмæрды.




    ДЫСА

     Ганисы  хъæуы  цард  фондз мыггаджы:  Тогъуызатæ,  Сачъынатæ,
Гæдиатæ,   Дзыгойтæ  æмæ  Дзестелтæ.  Кусæг  адæм,  хор,  фосджын,
хъæздыг,  иу хæдзар, иу бинонтау, уарзонæй цардысты. Уыцы рæстæджы
мæгуыртæ сæ цурмæ лыгъдысты æмæ сæ уыдон дæр сæхимæ истой. Сæ  ис,
сæ  фæллойæ сын хай кодтой, лæгуарзондзинад сæм бирæ уыд. Сæ зæрдæ
сæ кæрæдзийæн куыд уарзта, афтæ æцæгæлон адæмы дæр рæвдыдтой.
     Гуырдзыстон  Уырысимæ баиу кæныны рæстæджы Ганисмæ  æрцыд  иу
мæгуыр  ус  æмæ  лæг—Дзанаспи æмæ Дыса. Хъæугæрон сын  иу  кæркдон
къуым радтой, æмæ уым цардысты. Дыса — мигæнаг ус, Дзанаспи  та  —
кадæггæнаг, адæм сæ бирæ уарзтой.
     Кæй зæгъын æй хъæуы, Гуырдзыстон Уырысимæ куы баиу ис, уæд се
'фсæдтæ  Гуырдзыстонмæ æрвитын систой, алы бæсты хицæуттæ скодтой.
Фæндæгтæ арæзтой. Фæндæгтæ аразынмæ бегара кæнын райдыдтой.
     Иу  зымæг  пинертæ* (* Уыцы рæстæджы уарыссаг  бегарагæнджыты
пинертæ хуыдтой. (автор).) Ганисы хъæумæ бацыдысты æмæ сæ хæдзарæн
лæгæй  бегарайы  акодтой æфцæджы фæндаг кæнынмæ.  Дзанаспи  дæр  —
семæ.
     Раст  Гордзылейы тæссæртты Дзанаспийы зæй фæласта. Дæлæ  комы
нарæджы сау къæдзæхы бын ныппырх.
     Æхсæвы  та  мит  уарын  байдыдта.  Цæгат  фарсы  тымыгъ  миты
хъæпæнтæ   æрхытæм  калдта.  Зæйты  гуыр-гуырæй  хæхтæ   араудтой.
Дзанаспи комы нарæджы зæйты бын ныцци.
     Æртыккаг бон хурскастæй бæстæ, урс цикъæйау, сæрттывта. Мигъы
скъуыддзæгтæ  нарæг  мæсчъыты,  урс цагъд  бæмбæгау,  ныббадтысты.
Хæххон хæдзæрттæ алы къуыбырæй гæзæмæ сау æндæрг хастой.
     Дыса  хæдзары  дуармæ лæууыд æмæ йæ дыууæ сау  цæсты  æфцæджы
'рдæм  ныуурс  сты,  Дзанаспимæ æнхъæлмæ каст. Фыдуацхæссæг  халон
фаджысы  рагъæй  Дысайы  'рдæм уасыд, хъæр кодта.  Дыса  бакатайтæ
кодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Дæ-дæ-дæй, мæ хæдзар байхæлд, мæ лæгыл мацы æрцæуа!
     Уалынмæ   фæдис  хъæргæнæг  æрхæццæ,  Дзанаспийы,  дам,   зæй
фæласта.  Бæстæ хъарæг сси. Дысайы кæуынæй къæдзæх  бадон  уыдаид,
цæстысыг фестадаид. Фæлæ къæдзæхтæ дæр нал зындысты миты хъæпæнæй.
Адæм  фæдис  ацыдысты,  æртæ боны йæ фæцагуырдтой,  зæйтæ  ракъах-
бакъах кодтой, фæлæ Дзанаспийы не ссардтой, æмæ уалдзæгмæ зæйы бын
баззад, Дыса алыбон дæр агурынмæ цыд, фæлæ йæ къухы ницы æфтыд, нæ
йæ ардта.
     Бон  фæдаргъ.  Зæхх  йе 'ргом фæзылдта.  Бæстæ  сулæфыд,  хур
хъармдæр тавын байдыдта. Зæйтæ тайын систой. Уалдзæг æрцыд. Иу бон
Дзанаспийы мард зæйы бынæй скъахтой. Дысамæ фосæй ницы  уыд,  хæрз
мæгуыр,  тæригъæддагæй  цард. Дзанаспийы адæм  баныгæдтой,  æхсæны
хист  ын скодтой. «Рухсаг у, рухсаг» загътой, æмæ ацыдысты. Æрмæст
ма Дзанаспийы хæдзарæй хъуыст Дысайы хъарджытæ,
     Дыса  фист къуымбилы тынæй дæрзæг хæдон скодта æмæ  йæ  мойыл
сау дарын райдыдта. Афæдзы бонмæ фыд, урсаг нæ бахордта. Йæ афæдзы
боны  хорз  адæмты  руаджы сауисæны хист скодта æмæ  кæркдонкъуымы
мæгуырæй  цард. Дысайыл цыдаид æртиссæдз азы, фæлæ  уыцы  рæстæджы
адæммæ  гæсгæ йæ цæсгом тынг зæронд хуыз нæ лæвæрдта. Дысайы  бирæ
уыд курджытæ, фæлæ никæмæн куымдта, мой нал кодта.
     Раст  уыцы  рæстæджы  Косеты хицаумæ иу бæхтæрæг  —  Мырыкаты
Мацкъа  цард.  Чиныджы  цыдæртæ базыдта, уырыссагау  салтай-балтай
сахуыр  ис  æмæ  адæмы  сæрты  акаст.  Бахъуаг  сахат-иу  Мацкъайы
агуырдтой  хицаумæ  минæвар. Æнæ Мацкъайы чи уæндыд  хицаумæ  исты
гæртам бадæттын. Иудзырдæй, Мацкъа сси хицауы рахиз цонг. Фæлæ йыл
уæддæр уæлдай ном сывæрдтой — «Лисиц» æмæ йæм-иу куы фæхъæр кодтой
йæ номæй, уæд-иу сæ разы цъилау ныззылд.
     Мацкъа арæх цыд Ганисмæ. Дзуарыбонты, бæрæгбонты æцæг рувасау
гуыбындзуан рацу-бацу кодта æмæ-иу рæбынæй сбадт. Чысыл цыбыр лæг,
стыр  гуыбыр фындз, арф цъæх цæстытæ, фæлдæхт хъуынджын  æрфгуытæ,
сау   цыргъ  уадултæ,  хъуынджын  рихитæ,  —  иудзырдæй,  хæйрæджы
цæстæнгас лæвæрдта.
     Мацкъайæн Дыса йæ зæрдæмæ фæцыд æмæ йæ ракурыны фæнд  скодта.
Арæхдæр  цæуын  байдыдта Ганисмæ, цæмæй Дысаимæ искуыдтæй  балымæн
уыдаид, фæлæ Дыса Мацкъайæн иу ныхасæн дæр йæ къухы не 'фтыди, уый
тыххæй æмæ Дыса раздæр бамбæрста Мацкъайы фæнд æмæ дзы йæхи хызта.
Мацкъа   рагæй  æнæус  уыд,  хицæутты  дæлбазыр  фæлхæрттæ   хæргæ
ныззæронд,  фæлæ  ма зæронды 'рдæм ускурын цæмæн æрæмысыд,  хуыцау
зыдта.
     Иу  сæрд  стыр хицæуттæй дзырд рацыд, адæмы хыгъд  ныффыссын.
Мацкъа  æмæ  дианбег Ганисмæ бацыдысты. Фæндагыл Мацкъа  дианбегæн
афтæ зæгъы:
     —  Ганисы  иу  идæдз  усы бауарзтон, æмæ  мын  уый  ракурынæн
баххуыс кæн.
     Дианбег бæрзæндты акаст æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ныры закъонтæм гæсгæ ускурыны бартæ фæндонæй сты. Кæд  усы
дæр фæнды, уæд æнцон хъуыддаг у.
     —  Усы,  куыд бамбæрстон, афтæмæй нæ фæнды, фæлæ  йæ  ды  куы
фæтæрсын кæнай, уæд уæлдай нæ зæгъдзæн.
     — Хорз, фендзыстæм, — загъта дианбег.
     Уалынмæ  Ганисмæ  бахæццæ сты æмæ сауджынмæ  бафысым  кодтой.
Сауджын  æмæ  йæ  ус сæ размæ рауадысты æмæ сæ хæдзармæ  бакодтой.
Дианбег  —  æнæ ус лæппулæг, йæ сау зачъетæ фæйнæрдæм айдзæг  сты,
хæрзиуджытæ  йæ сæвджын риуыл тыбар-тыбур кодтой, — стъолы  фарсмæ
фæстæдзæг бадт æмæ цыдæр хъуына чингуытæ рафæлдах-бафæлдах  кодта.
Иннæ  'рдыгæй  сауджын — хъуынджын, уызыны  хуызæн  —  уыджы  бадт
кодта,  æнкъардгомау  боннымайæн  фæрдгуытæ  раууил-баууил  кодта.
Сауджыны  ус  хæдзары къуымты цъил фестад, хæринæгтæ цæттæ  кодта,
куы-иу  сауджыны цур дианбеджы ныхмæ абадт, куы-иу  фестад,  цыдæр
тæвд  æфсæйнаг ын йæ зæрдæ сыгъта, йæ хуыз рафæлив-бафæлив  кодта,
дианбеджы цæстæнгасæй цыдæр мондæгтæ иста.
     Мацкъа, зæронд хæйрæджы хуызæн, сæ разы уырдыг лæууыд  æмæ-иу
диакбег  кæмæ  фæсидт,  уымæ-иу  фæдзырдта.  Адæмьг  хыгъд  фыссын
райдыдтой.
     Дианбег бандоныл фæстæдзæг абадт æмæ афтæ зæгъы:
     —Да...  Уыцы  идæдз  усмæ  ма бадзур!  Мацкъа  ауад  æмæ  усы
'ркодта.
     Дыса дуаргæрон къæмдзæстыггомау балæууыд æмæ йын дианбег афтæ
зæгъы:
     —  Мæнæ  ма  сауджынимæ аныхæстæ кæнут.  Сауджын  сыстад  æмæ
Дысаимæ æддаг тыргъмæ ацыдысты æмæ йын сауджын афтæ зæгъы:
     —  Дыса,  дæ амонд æрцыд. Ныронг цардæй ницы федтай. Ныр  дæм
хуыцау æркаст. Цыдæр зæддуаг дын æххуыс кæны. Мацкъа дæ куры.
     —  Уалынмæ фæкæуа дæ уды ралгъитæг, цалынмæ æз мой не скæнон.
Мæрдтæм куы фæхæстæг дæн. Цæй мой афон ма мын у?
     —  Макæ,  Дыса,  дæ зæрдæйы фæндыл ма цу! Царды  денджыз  дæм
раздæхти  æмæ дзы дардмæ ма лидз. Ныры дуджы амонд æрмæст хицæутты
къухы  ис. Уыдон цы фæнда, уымæй дарддæр змæлæн нæй. Мацкъа та  сæ
фырты хуызæн у, бирæ йæ уарзынц. Æхца дæр æм бирæ ис.
     —  Нæй, нæй, сауджын цæра, уый кой мын ма кæн! Йе 'хца дæр ын
фæрнæй уæд. Хицæуттæ та мæ удмæ цы бар дарынц?
     —  Цы бар дарынц та цы хоныс? Хуыцау бахизæд, куы дæм фæхæрам
уой, æмбойны дæ æрбайсафдзысты, дæ хъæр, дæ цъист нал фæзындзæн.
     —  Мæ къонайыл, æмæ афтæ бирæгътæ сты, æмæ раст адæймаджы дæр
сафынц?
     —  Бирæгътæ не сты, фæлæ адæм сæ къухы сты, цы сæ фæнда,  уый
сын кæнынц.
     Дыса зæхмæ ныккаст æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цы  фæнды кæнæнт. Калм дæр æнæрастæй нæ хæцы.  Æз  мой  нæ
кæнын.
     —Æз  дын зæгъын, мæ чызджы хуызæн, ма фæрæди! Уый йедтæмæ бар
дæу.
     — Табуафси, дæ чызджы хурæй бафсæд, фæлæ мой нæ кæнын.
     Сауджын дианбегмæ бацыд æмæ йын Дысайы хабар загъта, мой куыд
нæ кæны, куыд нæ комы, уыдæттæ. Дыса йæ хæдзармæ фæцæйцыд, фæлæ йæ
дианбег раздахын кодта.
     Дыса  дуаргæрон  лæууыд æмæ, йæ кæлмæрзæны  хаутæ  схъаугæйæ,
цыдæр хъуыдытæ кодта.
     Дианбег ын афтæ зæгъы:
     — Билет дæм ис?
     — Цæй билет?
     — Цæрыны бары гæххæтт.
     —  Æмæ  мæнæ сауджын нæ зоны, кæдæй нырмæ ам цæрын, ме  'мбай
хъæддур куы нæ уал ис?
     —  Сауджыны  хъуыддаг хицæн у, мæ хъуыддаг —  хицæн.  Æз  ацы
зылды  хицау  дæн æмæ хъуамæ, закъон цы амоны, уый  æххæст  кæнон.
Билет кæмæ нæй, уыдон ахсгæ кæнын.
     —  Æмæ  уæд  ахъæуы  иумæ дæр билет нæй  æмæ  се  'ппæты  дæр
æрцахсдзынæ?
     —  Уый  дæр  дæ  хъуыддаг нæу. Дæумæ билет нæй  æмæ  уал  дæу
æрцахсдзынæн... Акæнут æй ахæстонмæ! — загъта æмæ Дысайы иу скъæты
бакодтой  æмæ йыл дуар сæхгæдтой. Æмæ цалынмæ дианбег адæмы  хыгъд
фыста,  уæдмæ æртæ боны ахæстоны уыд. Æртыккаг бон дианбег  Дысамæ
басидт æмæ йын афтæ аæгъы:
     —  Хъусыс, билет кæдмæ æрхæсдзынæ дæ фыды бæстæй? Билет кæцæй
æрхæссон?   Ерыстаутæ   мæнæн   билет   ратдзысты,   уыдонæй   куы
ралыгъдыстæм, уæд?
     — Уый та хуыздæр, уæдæ абырæг дæ?
     —Абырæг нæ дæн, фæлæ мæ мæ сæры хицауимæ не 'лдар уæй  кодта,
æмæ уымæй ралыгъдыстæм.
     —  Цы  хъауджыдæр ис, де 'лдары фос дæ, æмæ йæ коммæ  куы  нæ
кæсай,  уый  дæр абырæг. Ныр дын æппын дæр æнæрцахсгæ нæй  æмæ  дæ
хъуамæ  Ерыстау-æлдармæ арвитон... Сбæттут ын йæ къухтæ! — дианбег
загъта.
     Æмæ  Дысайæн йæ къухтæ синагæй абастой, иу гызири1  йын  йемæ
бафтыдтой  æмæ дианбег Ерыстау-æлдармæ ныффыста: Фервитын  дын  дæ
лидзæггаг  цагъартæй иу ус — Дысайы, æмæ йæ дардмæ ма  фесаф,  мах
бахъæудзæн, мах дын æй балхæндзыстæм».
     Æмæ Дысайы Ерыстау-æлдармæ бакодтой.
     Адæмы хыгъд фыст фæци дианбег æмæ ацыдысты.
     Иу  бон  дианбег Мацкъайæн гæххæтт радта Ерыстау æлдармæ  æмæ
Мацкъа  ацыд Дысайы æлхæнынмæ. Мацкъа Ерыстау æлдарæн фондз туманы
æхца радта æмæ Дысайы йæхицæн балхæдта усæн.
     Дыса æмæ Мацкъа куыдз æмæ лæдзæджы цард кодтой. Иу иннæмæн нæ
барста.  Мацкъа  афтæ æнхъæлдта, æмæ Дысайæн йæхи  тыхæй  бауарзын
кæндзæн.  Алыбон  æй  надта, хоста, Дыса та йæ  уарзгæ  нæ  кодта,
æввахс — æмгæрон æм нæ цыд, хъарм улæфт, ныхас йæ дзыхæй нæ  хауд.
Афтæмæй  Косеты  цардысты. Мацкъа — бæхтæрæг, Дыса  та  —  æлдарæн
гæрзтæхсæг. Кæрæдзи хъуынхъис хордтой.
     Иу  бон  дины хицæуттæй дзырд рацыд—æнæаргъуыд ус  кæмæн  ис,
уыдон  сæ устытимæ куыд саргъауой, афтæ. Чи нæ саргъауа, уымæн  æй
куыд арвитой, афтæ. Мацкъа æмæ Дыса дæр æнæаргъуыд уыдысты æмæ сыл
аргъауын  хъуыд.  Сауджынтæ бæстæ сызмæлын  кодтой,  кæмæн  йæ  ус
æрвитын кодтой, кæуыл аргъуыдтой. Дысайы дæр Ганисмæ баластой  æмæ
йæ  дианбег, ссыдтытæгæнгæ, йæ аргъуанмæ бакодта. Мацкъа  сауджыны
къухы аргъауæггаг фондз сомы ассыдта æмæ сыл ацаргъуыдта.
     — Цæугæут ныр! — загъта.
     Æмæ ацыдысты.
     Афонтæ  цыдысты, рæстæг ивта. Мацкъайы уарзон хицæут  тæ  ивд
æрцыдысты. Мацкъайæн Косеты цæрæнбынат нал уыд æмæ Ганисы — Дысайы
кæркдон  къуымхæдзары  æрцардысты. Фæлæ  хъуыддаг  афтæ  уыд,  æмæ
Мацкъа  Косеты  æлдæртты фынгыл цы уыдта, Дысайы хæдзары  дæр  уый
агуырдта.  Æмæ  Дыса  кæм ссардтаид, кæцæй  æрхастаид  ахæм  цыбæл
хæринæгтæ? Æмæ-иу æй уæд Мацкъа надта, ратæр-батæр æй кодта.  Дыса
бирæ  хæттыты  динамонджыты  судмæ бахъаст  кодта,  фæлæ  дзуаппæн
уыцыиу  дзырд иста: «Хуыцау цы сиу кæна, уый лæг ма ахицæн кæнæд»,
зæгъгæ. Æмæ та-иу Дыса фæстæмæ кæугæ раздæхт.
     Мацкъа  дзуарыбонтыл, хистытыл зылд. Иу бон расыгæй  æрцæйцыд
æмæ къæдзæхæй рахаудта. Адæм афæдис кодтой, Мацкъайы мард æрхастой
æмæ йæ баныгæдтой æмæ алчи йæ хæдзармæ ацыд. Дыса уыйфæстæ иукъорд
азты æнæ маст, мæгуыр æмæ сæрибарæй ацард, стæй уый дæр амарди.




    САФИАТ

     Гуырдзыстон  Уырысимæ  куы  баиу  сты  æмæ  Георги   XII   йæ
æнæхъарудзинады тыххæй йæ паддзахад куы ныууагъта, уæд  Уырыс  алы
бæсты   се   'гъдæуттæ   æрæвæрдтой.  Адæмы  æмбырд,   тæрхондæттæ
фехæлдысты. Уырысы хицæуттæ уынаффæ кæнын райдыдтой. Адæм сæм сæхи
хæстæг ласын систой æмæ цард уырысы æгъдæуттæй зилын райдыдта.
     Раст уыцы рæстæджы Уæлладжыры комы, Нузалы цард мæгуыр ус æмæ
лæг  Сауаты  Саукуыдз  æмæ  йæ ус Сæниат.  Саукуыдз  æмæ  йæ  усæн
райдианы  зæнæг  нæ уыд, стæй иукъорд азты фæстæ  ус  басывæрджын.
Саукуыдз — зæнæгмæ цыбæл адæймаг—лæппу райгуырынмæ æнхъæлмæ  каст,
фæлæ хъуыддаг афтæ не 'рцыди.
     Иу  зымæгон  фыдæхсæв  цæгат фарсы тымыгъ  риуыгътытæ  систа.
Уадтымыгъы  æхситт кæмттæ арыдта. Мит фæлдзæгъдæн хæдзары  къултыл
халас  æвæрдта.  Хæдзары астæу артдзæсты мæхъийы сæттæнтæй  гæзæмæ
арт  фæрухс-фæмынæг кодта. Саукуыдз йæ кæрцы зæронды  арты  фарсмæ
бандоныл  фæлдæхтæй  лæууыд. Хæдзары къуымы  фæсдуар  хъæмпы  уæлæ
хуыссыд Сæниат, хьæрзыдта, йæ арын афон æрцыд æмæ йæ гуыбын  рыст,
катæйттæ  кодта.  Сыхаг устытæ йæ цуры бадтысты  æмæ  йын  ныфсытæ
æвæрдтой.  Уалынмæ фервæзтис — чызг ныййардта. Устытæ фæхъус  сты,
чызг кæй райгуырд, уый тыххæй. Æрæджиау иу зæронд ус афтæ зæгъы:
     —Æппыннæйы бæсты чызг дæр хорз у. Сæниат ныхъæрзыдта æмæ афтæ
зæгъы:
     —  Чызгæн йæ гуырæнбон дæр сау æмæ йæ мæлæнбон дæр. Чызгæн йæ
райгуырдыл авд боны рацыд, афтæ йын йæ мад авдæнбæттæн скодта,  йæ
сыхаг устытæм дæр бадзырдтой æмæ йыл ном сывæрдтой Сафиат.
     Æнæзæнæг ус æмæ лæг—Саукуыдз æмæ Сæниат сæ иунæг чызджы  тынг
буц  хæссын  байдыдтой, дарæс, хæрдхъуаг æй нæ уагътой.  Кæд  чызг
уыд, уæддæр дзы лæппуйы мондагæн сæхи рæвдыдтой. Чызгыл æвддæс азы
ацыд,  чындздзон, алцæмæй æххæст. Йæ рæсугъддзинады кой  айхъуыст,
Йæ  сау  цæстытæ,  дзедыры  нæмыгау, сау  æндæрг  хастой.  Йæ  сау
æрфгуытæ  лæгъз  фæтæн  ныхыл кæрæдзимæ сæ ных  сарæзтой.  Йæ  сау
дзыккутæ,  сынты  базырау, рæтæны стæвдæн, зæвæттæ  æмбæрзтой.  Йæ
фидауцджын тæнæг былтæй æнгом дæндæгтæ, миты хъæпæнау, урс æрттывд
кодтой.  Йæ  нарæг  астæу, сæвджын фæтæн риу  лæджы  зæрдæ  йæхимæ
скъæфта, иудзырдæй, уыцы рæстæджы рæсугъддæртæй рæсугъддæр уыд.
     Сафиатмæ  алы  бæстæй курджытæ цыдис, фæлæ  никæмæн  куымдта.
Бирæ саг лæппу уый тыххæй хæхты дзæгъæл цыд, æррайы хуызæн. йæ фыд
дæр  æй  никæмæн лæвæрдта. Чызджы рæсугъддзинадæй йæ зæрдæ  схъал,
сбæрзонд ис, арвы милтыл йæхи асæрфта æмæ йæ чызджы никæмæн  аккаг
кодта. Æвæццæгæн, æнамонды цæлхдур йæ разы хъен лæууыд æмæ йын  йæ
фæндаг æхгæдта.
     «Зæрæстон  хуым,  загътой, дурæппарæн,  идæдз  усы  хæдзар  —
адæмæн  æмбис».  Æрыдоны цард иу зæронд ус Айсæт, зæгъгæ.  Айсæтæн
уыд  иунæг  лæппу Гæди. Айсæтмæ уырысы хицæуттæ, сæудæджертæ  арæх
цыдысты,  йæхимæ  сæ  хæстæг дардта, цæмæй йын  йæ  иунæг  лæппуйы
сахуыр  кæной сæудæджеры куыстыл, хицæутты хъуыддагыл. Æцæг  Гæди,
лæппулæг уæвгæйæ, уырыссагау тагъд базыдта, хицæуттимæ дæр  слымæн
æмæ сæудæжер кæнын райдыдта.
     Уарзондзинад адæймаджы хаттæй-хатт сафгæ дæр фæкæны, рæстагыл
арæзт куы нæ фæуа, уæд. Уæлладжыры хохы цард Тулатæй Бибо, зæгъгæ,
хорз  барæг,  хæтæг  лæг. Бирæ лымæнтæ йын уыд  кæсæгæй,  цæцæнæй,
мæхъæлæй.   Тулатæ  уыдысты  рагон  туджджын  Сауатæй,   Саукуыдзы
мыггагæй.  Бибо æмæ Саукуыдзы чызг та кæрæдзи тынг  бирæ  уарзтой,
фæлæ  туджджын кæм уыдысты, уым сæ уарзондзинад уыдис сусæг уарзт.
Бибо  Сафиаты  ракурыныл ысдзурын адæмæй нæ уæндыд, æфсæрмы  кодта
Сауатæй,  туджджын  кæй уыдысты, уый тыххæй  æмæ  сæ  уарзондзинад
Сафиатимæ адæмы 'хсæн æргом нæ уыд.
     Рæстæг  уыцы  иухуызон хаста. Уырысы хицæуттæ  стыхджын  сты.
Айсæт йæ фырт Гæдийы хицæуттæн афтæ бауарзын кодта, æмæ æнæ Гæдийы
къахдзæф  дæр никæдæмуал кодтой. Иу бон Гæди пъырыстыфимæ  Нузалмæ
бацыд æмæ хъазты 'хсæн Сафиаты федта æмæ йæ тынг бауарзта. Гæдийæн
уарзондзинады цæхæрæй йæ зæрдæ ссыгъд, хурхы уадындзтæ адымстысты,
иу  дзырд дæр йæ бон нал уыд æмæ хъазты астæу, цавддурау,  лæууыд.
Сафиат-иу хъазты лæгъзы, тæхгæ пакъуыйау, куы атахт, уæд-иу Гæдийы
цæхæр   цæстытæ  йæ  фæстæ  дзагъырæй  аззадысты.  Сафиаты  уарзон
цæстæнгас,  хъазгæ  мидбылтыхудт бирæ саглæппуйы  зæрдæ  басыгъта,
фæлæ дзы йæхи ничи бафсæста, ничи барæвдыдта. Дыккаг бон Гæди  æмæ
пъырыстыф фæстæмæ Æрыдонмæ æрцыдысты.
     Гæдийыл сау æндæрг хуыз ахæцыд. Сафиаты уарзондзинады  мæстæй
нал  куыста.  Йæ  хъуыдытæ  иууыл дæр Сафиаты  уарзондзинады  хызы
стыхстысты  æмæ-иу  куыстмæ  дæр йæ зæрдæ  нал  ради.  Гæдийы  мад
Айсæт—фæлтæрд зæронд ус, Гæдийы хабар сбæрæг кодта. Хæххон  мæгуыр
чызджы  кæй  бауарзта, уый куы базыдта, уæд ын  ныры  дуджы  царды
ныхæстæ радзырдта:
     æрмæст  амонд хъæздыгдзинады кæй ис, уый, æндæр амонд  агурын
никæцæй  хъæуы,  зæгъгæ, йын загъта. Мады ныхæстæ  тынг  фæцыдысты
Гæдийы  зæрдæмæ  æмæ  зæрдиагæй ныллæууыд сæудæджеры  куыстыл  æмæ
хицæуттимæ лымæн кæныныл.
     Раст  уыцы  рæстæджы Нузалы цард иу гæды лæг, Кукус,  зæгъгæ.
Уыцы  гæды лæг базыдта, Гæди Сафиаты кæй бауарзта, уый, æмæ сæм-иу
гуыбын æнхъæл арæх дзырдтæ хаста, æхсызгон ныхæстæ Сафиаты тыххæй,
æмæ  кæддæриддæр  Кукусæн Гæдийы хæдзары  дуар  гом  уыд.  Афтæмæй
рæстæг хатти.
     Иу  хатт  та  Гæди пъырыстыфимæ Нузалмæ бацыд. Фæндагыл  Гæди
пъырыстыфæн  радзырдта, Сафиаты ракурын  йæ  зæрды  кæй  ис,  уый.
Пъырыстыфæн дæр æхсызгон уыд йæ уарзон лæджы ускуырд, æмæ йын ныфс
дæр  сæвæрдта,  хъуыддаджы  уый дæр  кæй  бацæудзæн,  уый  тыххæй.
Нузалмæ  куы  бацыдысты,  уæд уым пъырыстыф  хъазт  скæнын  кодта.
Æрæмбырд  сты  хъæуы чызджытæ, фæлæ Сафиат нæма  æрцыд,  æмæ  цыма
хъазт  цыдæр хъуаг уыд, нæ фидыдта. Уалынмæ Сафиат хæдзары фисынæй
разынд,  йæ дыстæ фæйлаугæ, хъазты чызджыты астæу балæууыд.  Хъазт
стæвд.  Фæндыры  хъæр  къæдзæхтæ  араудта.  Æмдзæгъды  тъæпп-тъæпп
дардмæ   хъуысти.  Уалынмæ  Бибо  дæр  хъазтмæ  ссыд  йæ  мæхъæлон
уазджытимæ.  Кукус  та хъазты уынаффæгæнæг уыд—дежурнæ.  Сафиат-иу
куы  ракафыд, уæд-иу ын Гæдийы йемæ скафын кодта. Иу хатт куы уыд,
уæд  Бибо йæ уазæджы Сафиатимæ скафынмæ ракодта. Кукус ыл  фæстæмæ
ахæцыд. Бибо уый мæстæй Кукусы хъазтæй раппæрста.
     Хъазт ахæлиу, ацыдысты. Ныхасы адæм хынджылæг кодтой Кукусæй,
хъазтæй  дæ  ратардта, зæгъгæ. Уый мæстæй Кукус  бартхъирæн  кодта
Бибомæ,  æз  дын ацы æфхæрд нæ ныууадздзынæн, зæгъгæ.  Кукус  æцæг
сæххæст кодта гæдыдзырдтæй йæ хъуыддаг, фæлæ фæстагмæ йæхицæн  дæр
хорз нæ уыд.
     Пъырыстыф куы ныццыд фæстæмæ, уæд Саукуыдзмæ басидт, æмæ  йын
радзырдта, Гæди йын йæ чызджы кæй куры, æмæ уый хорз хъуыддаг  кæй
у,  Гæди  хицæуттимæ  лымæн  кæй у, æмæ  йын  æххуыс  кæй  уыдзæн,
уыдæттæ.  Кæй зæгъын æй хъæуы, уыцы рæстæджы хицæутты дзырд,  арвы
цæфау,  тыхджын  уыд. Саукуыдз пъырыстыфы дзырдыл  уæлдай  ницыуал
загъта, фæлæ ма афтæ бакодта:
     — Уый чызджы фæндон дæр у, æмæ...
     Кукусы Бибо хъазтæй кæй раппæрста, уыцы хæрамæн Кукус бабадти
дондæдтæны,  Сафиат дон кæцæй хаста, уым, æмæ  Сафиат  æмæ  Бибойы
ныхæстæм хъуыста. Йæ фыд æй Гæдийæн куыд дæтты. Гæди дзæгъæлдзæуаг
куыд у, ахæм æвзæр дзырдтæ Бибо Гæдийæ фæкодта Сафиатæн.
     Кукус  Æрыдонмæ æрцыд æмæ радзырдта Айсæт æмæ  Гæдийæн,  Бибо
æмæ  Сафиатæй цыдæриддæр фехъуыста, уый. Айсæт Кукусы йæ  хæдзармæ
бахуыдта,  хорз æй федта æмæ йын фæдзырдта, йæ лæппуйы  хуызæн  æй
кæй  уарзы, æмæ Бибойæ Кукусы маст кæй райсын кæндзæн, уый. Æрмæст
хъуамæ  Кукус  мæнг  æвдисæн  ныллæууа,  цыдæриддæр  Гæди  Бибийыл
гæдыдзырдтæ равдиса хицæутты раз, ууыл. Кукус дæр сразы ис.
     Айсæт Гæдийæн загъта:
     —Усы  байст  уды  айст  у,  æмæ йын йе  'хсыры  цъыртт  хæрам
скæндзæн, Бибойы хицæуттæм хорз куы нæ банымудза æмæ дзы  йæ  маст
куы нæ сиса, уæд.
     Гæди сразы ис æмæ йæ мадæн дзырд радта.
     Уыцы  изæр  Кукус Гæдийы æххуырстимæ — Мæхæмæтимæ фæхыл,  æмæ
Мæхæмæт Бибомæ арвыста, хицæуттæн æй кæй ахсын кæнынц, уый.
     Бибо фæтарст æмæ абырæг алыгъд.
     Дыккаг   бон   пъырыстыфмæ  Гæди  æвзæр  банымыгъта   Бибойы:
мæхъæлимæ  бæхтæ  давы, лæгтæ мары, ахæм дзырдтæ  фæкодта.  Æцæджы
тыххæй  та  æвдисæн ныллæууыд Кукус. Пъырыстыф хъазахъхъы  арвыста
Бибойы ахсынмæ, фæлæ Бибойы не 'ссардтой, æмæ афтидæй æрцыдысты.
     Иу  бон  Саукуыдз  Дзæуджыхъæуæй раздæхт æмæ  Æрыдоны  Гæдима
бафысым  кодта.  Кæй зæгъын æй хъæуы, Саукуыдзы Гæди  хорз  федта,
цыбæл  хæринæгтæ, нуазинæгтæ йын фенын кодта. Дыккаг бон  Саукуыдз
Нузалмæ куы бацыд, уæд фæрынчын æмæ йæ чызгæн лæгъстæ кодта, цæмæй
Гæдийæн  бакома, Гæдийы ус куы уа, уæд амондджын кæй  уыдзæн,  уый
йын  дзырдта.  Фæлæ чызг не сразы, ницы амæлттæй æмæ  йæм  йæ  фыд
схæрам, æлгъыста йæ.
     Иу  къуырийы фæстæ Саукуыдз амард æмæ йæ бавæрдтой. Фæлæ уыцы
рæстæгмæ  гæсгæ йæ ингæн æртæ 'хсæвы хъахъхъæнæг уыд, æмæ  хæдзары
нæлгоймаг нал уыд, чи йæ бахъахъхъæдтаид, æмæ Сафиат ацыд йæ  фыды
ингæн  хъахъхъæнынмæ. Фæндагыл халæттæ йæ сæрмæ тахтысты, фыдæхсæв
скодта,  ныммæйдар.  Сафиат йæ фыды ингæн  хъахъхъæдта.  Æвиппайды
федта йæ фыды аууон. Аууон æй ралгъыста æмæ Сафиат сæрра.
     Дыккаг бон Нузал хъæугуывд кодтой æмæ дзуары бын Æрæмбырд сты
æмæ  ныхас кодтой. Зæронд лæг Тасолтан нæма æрцыд, бафæстиат,  æмæ
йæм  æнхъæлмæ  кастысты. Куы 'рцыд, уæд сын хабар  радзырдта,  цæй
тыххæй бафæстиат, уый, æмæ загъта:
     — Уæлæ Æрхы Сафиат сæрра, æмæ йæ дзуармæ кæнын хъæуы, зæгъгæ.
     Фæсивæд  ацыдысты  æмæ  йæ дзуармæ æркодтой  æмæ  дзуары  цур
басур, фæлæ йæ дзуарæн куы бафæдзæхстой, уæд æрчъицыдта æмæ адæмæй
хицæн слæууыд.
     Уыцы  рæстæджы хъæдæй сау нымæтджын, сау лæг, хъуынджын  худы
рацыд æмæ Сафиатæн загъта:
     — Цом, Къасарайы базондзынæ дæ амонд.
     Сафиат æмæ саунымæтджын ацыдысты Къасарамæ. Саунымæтджын  уыд
Бибо,  Бибо  афтæ  хъавыд,  æмæ  Къасарайы  къæдзæхæй  сæхи   куыд
аппæрстаиккой, — фыццаг Сафиаты, стæй та йæхи. Бибо Сафиаты раздæр
къæдзæхæй  аппæрста,  стæг  дзы  стæгыл  нал  фæхæцыд.  Бибо  йæхи
къæдзæхæй  аппарынмæ куы хъавыд, уæд ахъуыды кодта, æмæ йын  Кукус
æмæ  Гæди  маринаг кæй уыдысты, уый тыххæй йæхи  фæурæдта  æмæ  йе
'мбæлттæм æрцыд.
     Радзырдта сын йæ зæрдæйы мæстытæ æмæ загъта;
     — Кукус æмæ мын Гæди маринаг сты æмæ сæ агурын хъæуы, зæгъгæ.
     Æрыдоны Гæдийæн йæ мад амард æмæ иунæгæй баззад. Гæди Сафиаты
мард  куы  фехъуыста, уæд ыл æртæфстысты, уый тыххæй цы хинтæ  æмæ
æвзæр  митæ фæкодта, уыдон. Иу бон ыл æрбафтыд Кукус æмæ йын  Гæди
афтæ зæгъы:
     —  Ацу,  мæ цæст дæ куыд нæ уына, афтæ. Атæппæт бæллæхтæ  дæу
тыххæй æрцыд. Кукус ын загъта:
     — Нæ дыууæ дæр зылын стæм, æмæ нæ фыдуагдзинæдтæ адæмæн мауал
хъæр кæн. Гæди загъта:
     —  Хорз,  мæ  хæдзар,  мæнæ дын уат æмæ  схуысс.  Кукус  уаты
схуыссыд,   фæлæ   Гæдийы  цæстæнгасы  цыдæр  фыдбылызы   хъуыддаг
равзæрста,  æмæ  йæхи  бæсты  йæ  уаты  Гæдийы  æххуырст  Мæхæмæты
схуыссын кодта. Гæди бацыд æмæ Кукусы æфсон Мæхæмæты амардта.
     Кукус алыгъд æмæ Бибомæ ссыди, цæмæй Гæдийы банымудза Бибомæ,
фæлæ Бибо Кукусы куы федта, уæд æй рацахста æмæ йæ бæласыл сбаста.
Кукус  ын лæгъстæ кодта, ма мæ амар, зæгъгæ, фæлæ йæ бирæ  радзур-
бадзуры  фæстæ  кардæй æркъуыхтæ кодта. Бибо  уырдыгæй  ацыд,  æмæ
Æрыдоны Гæдиимæ кæрæдзи амардтой.
     Сафиаты  сау дзыккутæ Къасарайы къæдзæхыл ауыгъдæй бирæ  азты
хъеллау фæкодтой!




    САДУЛЛÆ ÆМÆ МАНИДЗÆ

     Кавказы  хохы  сынæгыл, зымæг хур кæдæм  нæ  фæкæсы,  сæрд  —
мæйрухс, иу ахæм нарæг комы, Хъелы хохрæбын царди ус æмæ лæг.  Лæг
хуынди  Куыцыкк,  ус  та  Фатмæ. Ис, фæллой  сæм  бирæ  уыд,  фæлæ
æнæзæнæг  уыдысты. Дыууæ дæр зæронд — усыл цыдаид  æртиссæдз  азмæ
хæстæг,  лæгыл  та  уымæй фылдæр. Адæм сæ бирæ уарзтой  сæ  рæдау,
кæрдзындæттоны тыххæй. Хъæздыгæй, мæгуырæй, кæмæдæриддæр  æмхуызон
цæстæй кастысты, кæмæндæриддæр æмхуызон фысым уыдысты æмæ сын  уый
тыххæй адæм бирæ фæкуывтой хуыцаумæ, Майрæммæ зæнæджы тыххæй.
     Адæмы  куывд  иууыл æнæахъазæй нæ баззад. Фатмæ  басывæрджын,
фæлæ  йын  зæнæг кæй никуы уыд, æмæ сывæрджыны бæрджытæн кæй  ницы
зыдта, стæй зæронд кæй уыдис æмæ йын зæнæг кæныны афон дæр кæй нал
уыд, уый тыххæй йæхи низджын схуыдта. Фæнизджын дæн, зæгъгæ-иу  йе
'мгæрттæн дзырдта. Æхсæз мæйы фæстæ йæ сывæрджындзинад сæргом  ис.
Сæ  хæлæрттæ,  сæ  хæстæджытæ фæцин кодтой: «О, хуыцау,  Куыцыккæн
лæппу радт, зæгъгæ, куывтой.
     Царддæттæг  сæрд  аивгъуыдта.  Бæстæ  бафынæй.  Зымæг  æрцыд.
Цæгатварсы тымыгъ нарæг коммæ миты хъæпæнтæ уылæнтæй калдта.  Хуры
цæст дард хæхты астæуæй туйы бæрцæн фæзынфæтары кодта.
     Бæрзондгомау  зæронд  ус  Фатмæ йæ  урс  дадалитæ  йæ  фæлурс
уадултыл,  урс цыллæ тынау, фæйлыдта. Йæ цола даргъ  лыстæг  къухы
æнгуылдзтæ,  денджызы  хъазау,  зыр-зыр  кодтой.  Хæдзары  фæсдуар
хъæмпы уæлæ бинаг цъæх нымæтыл катайтæ кодта, хъæрзыдта: йæ  арыны
афон  æрцыд  æмæ  йын сывæллон гуырди. Куыцыкк — къæсхуыр,  нарæг,
бæрзонд   лæг,  йæ  урсхæццæ  мыдгъуыз  рихитæ  уазалæй  фæдзæлттæ
ныссалдысты.  Артыл  архайдта, мæхъийы сæттæнтæ  артыл  æндзæрста,
хæдзар  хъарм  кодта,  фæлæ  цы  схъарм  уыдаид?  Сисы  хуынчъытæй
хæдзармæ  миты хъæпæнтæ тымыгъ хаста. Хæдзары цар халас  сæвæрдта.
Уад, тымыгъ дзы зылд.
     Хур   аныгуылд,  баталынг,  афтæ  Куыцыкк  йæ  сыхаг  устытæм
бадзырдта   æмæ   æрбацыдысты.  Фатмæйы   ратул-батул   байдыдтой,
зынæвгъæд  уыд  æмæ,  куы  йæ бæндæныл  ауыгътой,  цæмæй  тагъддæр
ныййардтаид, уый тыххæй. Раст æмбисæхсæвы Фатмæйæн лæппу райгуырд.
Дыккаг  райсом адæм æрæмбырд сты Куыцыккæн арфæтæ кæнынмæ. Куыцыкк
нозт  балхæдта,  нæл фыс аргæвста, куывд скодта. Адæм  æрбадтысты,
гаджидаутæ  кæнын райдыдтой — цæрæнбон, дзуæртты тыххæй.  Æрæджиау
лæппуйыл  ном  æвæрын  æрæмысыдысты.  Бирæ  радзур-бадзуры   фæстæ
лæппуйыл ном сæвæрдтой Садуллæ, зæгъгæ. Фæминас кодтой æмæ алчи йæ
хæдзармæ ацыд.
     Афонтæ цыдысты. Рæстæг хатти. Садуллæйыл æртæ азы ацыд,  афтæ
йын  йæ  фыд ус ракуырдта иу идæдз усы чызг, стдæс азы кæуыл  цыд,
ахæм,  Цæмæхъуыд,  зæгъгæ,  йæ  ном.  Чызг—  чындздзон,  лæппу   —
сывæллон, кæрæдзийæн къæйттæ-æмбæлттæ куыд уыдаиккой? Чызг разы нæ
уыд сывæллонмæ усæн ацæуын, фæлæ йæ йæ мад тыхæй радта. Чызгæн  йæ
уарзондзинад,   йæ  хъуыдытæ  æндæримæ  уыдысты,   æндæр   лæппуйы
уарзондзинадæй йæ зæрдæ сыгъд, æндæр лæппуйы цæстæнгас ын йæ зæрдæ
æууылдта. Фæлæ йæ йæ мады æхсар ингæнмæ тардта, зындонмæ æппæрста.
     Куыцыкк ирæд бафыста дæс æмæ ссæдз хъуджы. Фæззæг дæр  æрцыд.
Адæм  куыстгонд  фесты.  джиуæргуыба  æрхæццæ  æмæ  Садуллæйæн  ус
æрхастой.   Чызг   лæппуйы   уарзондзинадæй   цы   уыдта?    Ницы.
Уарзондзинадæй  йе  стонг  нæ уагъта, йæ зæрдæ  йын  уарзондзинады
æртæх  нæ  уымæл  кодта. Мæстæй сыгъд, пиллон уагъта.  Афтæмæй  йæ
бонтæ кæугæ, дзыназгæ æрвыста. Йæ фыды хæдзармæ лидзын йæ мадæй нæ
уæндыд,  æндæр  бæстæм  алидзын йæ ныфс нæ  хаста.  Бон  сауизæрмæ
сæргуыбырæй, уæнтæхъилæй рацу-бацу кодта. Сагъæссаг хъуыдытæ,  сау
мигъы  тымбылтау, йæ зæрдæйыл тыхст. Лæппумæ-иу куы фæкаст, уæд-иу
ныссагъæс кодта:
     —  Ай  куы слæг уа, — æз та зæронд бауыдзынæн. Мæ бон æркæнæд
мæ радтæг мадыл!
     Цæмæхъуыд  джиуæргуыбайæ уалдзæгмæ уыцы зындоны  арты  судзгæ
фæцард.  Уалдзæг  уыд  æмæ Куыцыкк куырой арæзта.  Садуллæ  уынджы
лæппутимæ  хъазыд. Фатмæ сыхæгтæм цыдæр ад курæг  ацыд.  Цæмæхъуыд
ракæс-бакæс акодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Адæймаджы  адæмæй  иуы бар ис, мæн уый  дæр  нæ  фæцис.  Ацы
цардæй мæлæт хуыздæр.
     Цæмæхъуыд  рагъæнæй  бæндæн райста æмæ  йæ  хæдзары  уæладзæн
хъæдыл фидар абаста æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цард  æви мæлæт? — чысыл ахъуыды кодта, стæй дыууæ бандоны
кæрæдзийыл авæрдта æмæ сæ уæлæ слæууыд, иу хатт ма бæстыл йæ  цæст
ахаста  æмæ  бæндæн  йæ  хурхыл æрвæдзæг  авæрдта.  Бандонæй  йæхи
раппæрста   æмæ  ауыгъдæй  аззад.  Иу  дыууæ  хатты  ма   бæндæнмæ
фæлæбурдта, фæлæ йæхи иргъæвын нал бафæрæзта, æмæ йæ сырх  уадултæ
цъæхæй  аззадысты. Цард адджын у, æвæццæгæн, æй нал бафæндыд  йæхи
марын,  фæлæ æгæр ферæджы. Æртæ хатты ма йæхи стымбыл кодта,  стæй
йæ уд систа æмæ адаргъи.
     Фатмæ  сыхæгтæй  æрæгмæ æрбацыд—зæронд ус ныхæстыл  афæстиат.
Æрæджиау æрбацыд æмæ хæдзары астæу Цæмæхъуыды ауыгъдæй куы  федта,
уæд  скуыдта, сæрдиаг кодта. Йæ хъæрмæ сыхæгтæ амбырд сты,  бæндæн
айхæлдтой,  фæлæ æгæр ферæджы, амард. Æрмæст ма бæндæны феуæгъдимæ
йæ  сау  цæстытæ  фæирд кодта. Куыцыкк дæр йæ куыст  фæуагъта  æмæ
базгъордта. Садуллæ йе 'мгæрттимæ хъазыд.
     Адæм   æрæмбырд   сты.   Хицæуттæ  æрцыдысты,   рафæрс-бафæрс
фæкодтой,  аххосджыны агуырдтой, фæлæ зылыны  никæй  ссардтой  æмæ
ацыдысты. Адæм Цæмæхъуыды баныгæдтой, «рухсаг у, рухсаг»  загътой,
æмæ раздæхтысты.
     Куыцыкк  базæронд,  кусын  нал  фæрæзта.  Фатмæйæн  йæ   фарс
бахуыскъ,   уæлæмæ   нал  стад.  Садуллæ  кусынхъом   нæма   уыди.
Хæрзмæгуырмæ æрцыдысты. Æрмæст ма сæм уыд иу хуым, иу уыгæрдæн æмæ
сæ  фыдæлты  хæзна—тигъджын  хъримаг  топп.  Фатмæ  раздæр  амард.
Куыцыкк дæр йæ хæд фæстæ. Садуллæ чысылæй сидзæр баззад, æмбырдтæ,
хистытыл зылд. йе рвадæлтæ йæ радгай хастой æмæ слæг ис.
     Мæгуырæй  адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг  нæ  цæуы.
Садуллæйæн  чызг  дæр  чи  радтаид усæн, ахæм  мæгуырæн?  Иунæгæй,
хæрззыбыты   иунæгæй  цард.  Садуллæ  царды  фæрæзæн  цуан   кæнын
æрæмысыд,  йæ  фыдæлты  хъримаг топпæй гæрæхтæ  райдыдта  æмæ  йын
рæстмæ  дæр  фæци.  Сырдтæ йæ размæ хæлæф  кодтой.  Бон  дыгæйттæ,
æртыгæйттæ   мардта.   Кавказы  хохбæрзæндтæй   йæ   топпы   хъæр,
æрвнæрæгау,  хъуыст. Адæм дæр æй бирæ уарзтой. Хæлар,  уарзонзæрдæ
лæппу уыд.
     Иу  æрæгвæззæг  та цуаны ацыд Сырхыты хохмæ,  изæрæй  ,  стыр
сычъи  цæу  амардта, къæдзæх рæбынмæ йæ баласта, арт скодта,  бæрз
уæхстыл нард физонджытæ ныссагъта. Арт фæйлауæнтæ кæны. Физонджытæ
фыцынц.  Мæйрухс  арвы астæу тыбар-тыбур кодта, сыгъзæринау.  Стыр
бæрзонд къæдзæхтæ гобийæ бадынц, цыма истæмæ ныхъхъус сты, сыбыртт
никæцæй  уал хъуыст. Æрмæст ма искæдæй-искæдмæ хохы рындзæй  уыджы
уасын  ком араудта. Уалынмæ физонджытæ сцæттæ сты, фынгæн йæ  разы
къæйдур авæрдта, Æфсатимæ скуывта:
     —  Табу  дæуæн,  Æфсати! Хъæздыгæн дæр дæдтыс,  мæгуырты  дæр
æфсадыс. Радт дæ фосæй æнæвгъау!
     Кæрдзын æрсаста, физонæг æркарста, минас фæкодта, йæ топп  йæ
хъæбысы, афтæмæй йæ пæлæзы бын лæгæты схуыссыд.
     Раст  æмбисæхсæв  арв  хъулæттæ кæнын райдыдта.  Цæгат  фарсы
тымыгъ  риуыгътытæ систа. сау мигъы тымбылтæ хохæй-хохмæ æппæрста,
мит  уарын байдыдта. Боныцъæхмæ лæджы æмбæрц мит ныууарыд. Садуллæ
фестад,  йæ  пæлæз ацагъта, сырд хæссæн гæрзæй йæ сырд абаста,  йе
'ккой йæ скодта æмæ хохмæ хæстæгдæр иу хъæумæ æрцыд. Садуллæйæн йæ
размæ  хъæуы фæсивæд рауадысты, фæцин ыл кодтой. Цæвиттон,  зæйуат
уыд  æмæ  дзæбæх  кæй  фервæзт,  уый  тыххæй  йын  арфæтæ  кодтой.
Садуллæйы иу хæдзар сæхимæ бахуыдтой, йæ сырды мард ын айстой  æмæ
æрбадтысты. Садуллæ йæ сырды фысымæн ралæвар кодта æмæ афтæ зæгъы:
     — Сфыцут нын сырды фыд æмæ минас фæкæнæм Æфсатийы дæттинагæй.
Фысым дæр йæ рады арфæ ракодта, æмæ афтæ зæгъы:
     —  Дæ  цæрæнбон  бирæ, дæ хуызæн уазджытæ нæм хуыцау  уадзæд!
Æфсати дын æнæвгъау дæттæд!
     Сырды  мард  адæм цæфтыдтой. Æфсин уæлибыхтæ кæнын  райдыдта.
Арт  фæйлауæнтæ  кæны.  Уæларт  нард  сырды  фыд  фыцы.  Дзаджджын
уæлибыхтæ артæй иугай дыгай исынц. Стыр цъæх дурыны арахъхъ  хъарм
кæнынц.   Сихор  сцæттæ.  Сыхæгты  дæр  æрхуыдтой.  Стыр   хæдзары
уырындыхъ  бандоныл рабадтысты. Фысым уæлейæ—даст,  схъæлрихи  лæг
Сосе, цардæй йæ зæрдæ рухс кæмæн кодта, ахæм.
     Фысымы  чызг  Манидзæ  —  æхсæрдæс  аздзыд,  чындздзон  чызг:
ныллæггомау, нарæгастæу, тымбылдзæсгом, сырхуадул, сау  цæст,  сау
æрфыг.  Ставд  сау  дыууæ  дзыккуйы быды  зæвæттыл  æнцадысты.  Йæ
сæвджын  риу  лæджы  зæрдæ  йæхимæ скъæфта.  Устыты  кæрон  уырдыг
лæууыд,  æдзух  Садуллæмæ касти. Йæ зæрдæ йын цыма  тæвд  æфсæйнаг
æрбалвæста,  уарзондзинады  артæй сыгъд.  Йæ  цæсгом  ныссырх.  Йæ
къухты  æнгуылдзтæ зыр-зыр кодтой. Уыцы сахат бындз куы  фестадаид
æмæ Садуллæйы къуыбыр рихитæн куы апъа кодтаид, уый дæр æй фæндыд.
Фæлæ  йын ирон æгъдæутты рæхысбæттæнтæ бар нæ лæвæрдтой æмæ устыты
кæрон, цæджындзы хуызæн, сагъдæй лæууыд.
     Садуллæ  дæр, бæрзондгомау, нарæгастæу, нæуæг хъуынтæ  уадзæг
лæппулæг,  йе  'мгæрттимæ  бадт. Уый дæр Манидзæйы  уарзондзинадæй
артау  сыгъд, мыдадзау тад. Фæлæ иу аххос уый уыд, æмæ  Садуллæ  —
хæрзмæгуыр лæг — ирæд цы радтаид, уый йæм нæ уыд, æмæ йæ  хъуыдытæ
дзæгъæлы сæфтысты. Куыд мæгуыр лæг, йæхицæн æй æнхъæл нæ уыд.
     Уалынмæ  фынг æрæвæрдтой—дзаджджын чъиритæ, нард  сырды  фыд,
карз  цъæх арахъхъ,—минас фæкодтой æмæ алчи йæ хæдзармæ ацыд.  Бон
изæрæрдæм уыд æмæ Садуллæйы йæ хæдзармæ нал ауагътой æмæ æхсæвы йæ
фысымтæм баззад.
     Хур  аныгуылд. Æризæр ис. Бинонтæй чи хъуццытæ дуцынмæ  ацыд,
чи  фосæн  холлаг  æвæрдта. Хæдзары æрмæст Садуллæ  æмæ  Манидзæйы
йедтæмæ ничиуал аззад. Садуллæйæн йæ къæхтæ басыдысты æмæ сæ артмæ
тавта, йæ сæрдæндонæй хъазы фиу систа æмæ сæ уымæй сæрста. Манидзæ
йæ цуры уырдыг лæууыд æмæ афтæ зæгъы:
     —  Мæ  уд  дын  уый куы фестид, æмæ нырттæккæ дæ  къæхтæ  куы
адзæбæх уаиккой.
     Садуллæ хæрдмæ скаст æмæ афтæ зæгъы:
     —Хорз амонд дæ хай, мæ хур. Куыдз къуылыхæй нæ мæлы. Ницы  та
мын уыдзæн.
     Чызг бандоныл йæ цуры абадт æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цы  дзæбæх  фидауæм.  Тæхуды  искуы  нæ  афтæ  куы  абадын
кæниккой!*  (*  Хуссар  Ир чындзы æмæ сиахсы фынгыл  чындзхæсджыты
астæу  бадын  кæнынц,  æмæ  уый тыххæй  афтæ  загъта  Манидзæ  дæр
(автор).) Садуллæ фæхудт æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хуыцауы  бафæндæд, мæ зæрдæйы рухс! — æмæ йын пъа  кæнынмæ
хъавыд, фæлæ Манидзæ йæхи аскъæфта æмæ та уырдыг слæууыд.
     Уалынмæ устытæ æрбацыдысты æмæ Манидзæйæн афтæ зæгъынц:
     —  Фæхъæуай, цы чызг дæ, иннæ изæрты хъауджыдæр хъуццытæм дæр
нал фæкастæ.
     Чызг цыдæртæ адзырдта æмæ дуармæ ацыд.
     Æхсæвы  Манидзæйы хуыссæг нал ахста, Садуллæйы  уарзондзинады
хызы  стыхст.  Йæ  зæрдæ хъæрмттæ кодта, цæмæдæр бæллыд,  цæмæйдæр
тыхсти. Йæ гæзæмæ фыны Садуллæ йæ цæстытыл уад. Уыцы сахат Манидзæ
Садуллæимæ  арты  судзынмæ  дæр цæттæ  уыд,  фæлæ  йæ  сылгоймаджы
æфсæрмдзинады рæхысбæттæнтæ урæдтой. Иуæй йæ фыдæй тарст,  иннæмæй
та  йын ирон æгъдæуттæ бар нæ лæвæрдтой æнæ ирæдæй Садуллæйы фæдыл
ацæуынæн  æмæ фондзæссæдз хъуыдыйы йæ сæры магъзы уылæнтæ  кодтой.
Садуллæ  дæр  афтæ: Манидзæйы уарзондзинадæй йæ  хуыссæг  фæлыгъд,
ратул-батул  кодта. Мæгуырдзинад ын йæ уæнгтæ саста,  йæ  ныфс  ын
иста.  Ирæд  цы  радтаид, уый йæм нæ уыд æмæ йын йæ  хъуыдытæ  уый
хæлдта.  Уыцы  сахат йæ уд уый куы фестадаид,  ирæды  фаг  фос  цы
ссардтаид, Манидзæйы йæхицæн усæн цы 'рхастаид, уый дæр æй фæндыд.
Фæлæ мæгуырæй адæм дардмæ лидзынц, амонд та йæм хæстæг нæ цæуы.
     Дыккаг  бон  хур  скаст,  хохæй-хохмæ  тын  анывæзта.  Бæстæ,
урсцагъд  бæмбæгау, сæрттывта. Адæм уæлхæдзæрттæм  рацыдысты.  Алы
къуыбыртæй хъæутæ гæзæмæ сау æндæрг хастой.
     Физонæг  ацæттæ, Садуллæ æмæ фысым хæрдыл æрбадтысты. Манидзæ
сын  уырдыг лæууыд, арахъхъ сын лæвæрдта. Фæстаг хатт ын хуры уынд
йæ  зæрдæмæ  хуры  тынтæ æппæрста. Йæ лыстæг урс даргъ  æнгуылдзтæ
арахъхъы  сякъайы  уæлæ зыр-зыр кодтой. Уарзондзинады  арт  ын  йæ
уæнгтæ змæлын кодта. Садуллæ дæр уый хуызæн: арахъхъæй нал æфсæст.
Зæрдæ  уарзондзинадæй æфсис нал зыдта. Хæрд фесты. Садуллæ фысымæн
хæрзбон загъта æмæ ацыд.
     Садуллæйæн йæ сыхаг чызг уыцы хъæуккаг ус уыд Магда,. зæгъгæ.
Уыимæ  хъæугæрон  фæндагыл  баиу  сты,  кæрæдзийæн  салам  радтой,
кæрæдзийы  афарстой,  аныхæстæ кодтой  сæ  хæстæджыты  тыххæй,  сæ
хæлæртты  тыххæй æмæ иуран æрбадтысты. Садуллæ уыцы усæн Манидзæйы
тыххæй  сæ  уарзондзинады хабар сæргом кодта æмæ йын  хъуыддаг  йе
'вджид бакодта, цæмæй йæ хъус бадара, чызгæн æмбарын кæна. Фæлæ та
хъуыддаг ирæдыл æрынцад æмæ йын Магда афтæ зæгъы:
     —  Мæ  къонайыл,  æмæ  дын  йæ  чызджы  æнæирæд  чи  ратдзæн,
цыппæркъахыгæй дæм гæды дæр куы нæй, уæд.
     Садуллæ йæ къуыбыррихи аздыхта, æмæ афтæ зæгъы:
     —  Цæй, уæддæр-иу дæ хъус бадар — чизоны «мæгуыр уæрццæн  уад
æрхæссы».
     Кæрæдзийæн  хæрзбон  загътой, æмæ ахицæнтæ  сты.  Иу  райсомы
дондæттæны Манидзæ æмæ Магда баиу сты, æмæ йын Магда афтæ зæгъы:
     —  Æ,  гæды, гæды, базыдтон дын дæ хабар. Манидзæ йæхи фæсырх
кодта, æмæ афтæ зæгъы:
     — Цы хабар? Цавæр у? Магда бахудт фæлмæнгомау.
     — Мæнæй та йæ цы 'мбæхсыс?
     Манидзæйæн йæ хуыз ауад æмæ тызмæггомау афтæ:
     — Цы дын схъæр кæнон? Цы мæм ис æмбæхсинаг? Магда та бахудти.
     — Мæхæдæг æй зонын, цы дæм ис æмбæхсинаг, уый. Садуллæ мын æй
йæхæдæг дзырдта.
     Манидзæйæн  йæ уадултыл туджы уадындзтæ ахъазыд. Йæ  хуыз  йæ
бынаты  æрцыд.  Афтæ æнхъæлдта Магда æндæр исты хъуыддаджы  тыххæй
дзуры.  Мидбылты  бахудт,  йæ дзыккуйы кæрон  асхьаудта  æмæ  афтæ
зæгъы:
     — Уæд дын де 'фсымæртæ амæлæнт — макæмæн мацы зæгъ!
     Магда йæ дзыккуйы таг фæстæмæ аппæрста, æмæ афтæ:
     — Уæд дын дæ иунæг æфсымæр, амæлæт, Садуллæйы бирæ уарзыс?
     Манидзæ къæмдзæстыгæй афтæ зæгъы:
     — Бæрзондыл бадæг мæ уыйас бауарза!
     Магда æмбаргæ ныхасæй:
     —   Мæ  мадыстæн,  нæ  хъæубæсты  уымæй  хуыздæр  лæппу  нæй,
хъаруджын, сабыр, мæлдзыг йæ къахы бын нæ фæкæндзæн.
     Манидзæ æнкъардгомау:
     — Мæгуыр, дам, куы у, зæгъынц, мæгуыр.
     Магда къæртайы дон систа, æмæ афтæ зæгъы:
     —  Иунæг у, дæ фæхъхъау фæуон. Чысылæй сидзæр фæци. Йæ  фыдæй
йын  ницы  баззад  æмæ цы кæна. Нырма лæппу у, йæ хъаруйы  'руаджы
цыдæриддæр ссардзæн.
     Манидзæ дæр дон систа æмæ афтæ зæгъы:
     — Атъæпп мын уа искæй хъæздыгад! Æз ирæды тыххæй загътон, уый
йедтæмæ  адæймаг  кæм куса, уым фæллой æнцон ссарæн  у.  Чызг  куы
бæзза, уæд йæ къаимæ хохы сæр дæр фæцæрдзæн.
     —  Мæ  мæрдтыстæн, Садуллæйæн йæхи хуызæн ус  куы  фæуа,  уæд
дыууæ азмæ фос рæгъæуттæ скæндзæн.
     Манидзæйы ма ныхас кæнын фæндыд, фæлæ Магдайæ æфсæрмы  кодта,
æмæ афтæ зæгъы:
     — Ныббар мын, Магда, мæ мады хуызæн дæ уарзын. Мæ ныхæстæ мын
къæйныхдзинадыл ма банымай, чызгæн ахæм ныхæстæ не 'мбæлы, фæлæ...
æвзæртæ  бахæрæд, мæрдты дзыназæд, ацы ирæд чи æрæмысыд. Кæимæ  дæ
фæнда, уыимæ цæрын дæ бон ма уæд, фосы тыххæй нæ хъомты хуызæн уæй
кæнынц. Цы лæгмæ йæ фæнда чызджы, уымæ йæхи фæндæй ацæуид, æмæ йыл
уæд  та  йæ  мад æмæ йæ фыд æвдисæн кæнынц. Стæй ма нæм  иу  æвзæр
æгъдау  ис,  æнæ  ирæдæй моймæ фæцæуын, дам,  худинаг  у,  афтæмæй
хъусын,  æмæ уырыс дæр æмæ гуырдзы дæр, дам, ирæд нæ исынц чызгæй.
Гъеныр  мæгуыр лæг цы кæна, кæм ссара дыууиссæдз, æртиссæдз хъуджы
ирæд?
     —  Уастæн,  йæ æрымысæг удæнцой ма фена, — Магда сдзырдта,  —
уæртæ  нæ лæппу Гарсойыл ныр дæс æмæ ссæдз азы цæуы, æмæ æнæ  усæй
бады  ирæды  тыххæй. Дыууæ галы зæронды нæм ис, æмæ сæ  ирæды  куы
радтæм,  уæд  ма  нæхæдæг  та цæмæй цæрдзыстæм?  Алыбон  рахъуыды-
бахъуыды  кæнæм нæ зæронд лæджимæ, фæлæ ирæды фаг фосæн ницы  амал
арæм, æмæ нæ лæппу æнæусæй лæууы.
     —  Магда, де 'фсымæрыстæн, адæймагæн уд ис, уд, æмæ йæ уд  йæ
бар  цæуылнæ у? Мæ уд у, æмæ мæ кæмæн фæнды, уымæн мæ  радтæнт  мæ
мад æмæ мæ фыд, æндæр ма цы?
     —  йе...  е...  е... дæ нывонд фон, Манидзæ,  нырма  дæ  фыды
бафæрс,  кæддæра дæ æртиссæдз хъугæй къаддæр искæмæн  радтид.  Ныр
уæртæ  нæ сыхæгтæ кæдæй дзурынц Турамы чызгыл, æмæ сын æй дæс  æмæ
æртиссæдз  хъугæй  къаддæрыл нæ дæтты.  Æнкъæл  дæн,  æмæ  йæ  ныр
уадзынмæ  хъавынц,  цы кæной мæгуырæг, сæ бон нæу  уый  бæрц  ирæд
бафидын. Фæлæ, дам, чызг æндæр никæмæн комы, йæхи, дам, мары. Афтæ
хъусын,  йæ  фыд, дам, æй хъæздыг Быгъдайты æвзæр Хъазийæн  дæтты.
Бабын  уа,  уастæн! Бабале мын ибон куыройы хъаст кодта,  мæ  фыд,
дам,  мæ æвзæр омдзæгхор, расыггæнаг Хъазийæн дæтты æмæ, дам, мæхи
амардзынæн, æндæр хос мын нæй.
     Ацы  ныхæстæ кæнгæйæ хъæумæ бахæццæ сты æмæ алчи йæ  хæдзармæ
бацыд.
     Цард  йе 'гъдауыл хатти. Ирон æгъдæутты рæхысбæттæнтæ  сæттын
нæ комынц. Зыддзинад хъуырмæ схæццæ, цæстырухс баталынг кодта, нал
уынынц. Фосмæ бæлгæйæ, ирон лæджы зæрдæ ферох кодта зæрдиаг зæнæг,
уарзондзинад.  Хуыцауы стыр лæвар — зæнæг  уæй  кæнын  æфсæрмы  нæ
кæнынц.
     Иу бон Хъази Вабалемæ курæг бацыд йæ мады 'фсымæр Дзаххотимæ.
Бабалейы фыд Турам дуармæ бадт æмæ лулæ дымдта. Турам Дзаххот  æмæ
Хъазийы  куы  федта, уæд ын æхсызтон уыд, æмæ  йæм  цалынмæ  хæццæ
кодтой,   уалынмæ  раздæр  уырдыг  фестад  æмæ  сæ  размæ   рауад.
Кæрæдзийæн  салам  радтой, кæрæдзийæн арфæ ракодтой,  æмæ  хæдзары
тыргъы æрбадтысты æмæ ныхас кæнын райдыдтой фосы тыххæй, хор, хосы
тыххæй.  Бабале  сæ цуры тын уæфта, æмæ Дзаххот  æмæ  Хъазийы  куы
федта, уæд фестад æмæ сæ сыхæгтæм балыгъд.
     Турам йæ усмæ бадзырдта, уазджытæн сихор цæттæ хъæуы, зæгъгæ.
Йæхæдæг лæппуйæн загъта, æмæ сын кусарт акодтой. Сихор сцæттæ, нæл
фысы  фыд, хæбизджынтæ, арахъхъ, бæгæны — хуыцау кæй радта, фынгтæ
уæз  кодтой. Скуывтой æмæ гаджидаутæ кæнын райдыдтой. Фынгыл фондз
лæджы  бадт:  Турам,  Дзаххот æмæ Турамы æртæ  сыхаджы  —  æвдисæн
лæгтæ.  Хъази сæ разы уырдыг лæууыд æмæ сын нуæзт лæвæрдта. Дзæбæх
куы  бануæзтджын  сты, уæд ирæдыл дзурын райдыдтой.  Бирæ  радзур-
бадзу нæ фæкодтон.
     Турам загъта:
     —  Мæ  ирæд, мæ сæры аргъ у дæс æмæ æртиссæдз хъуджы æмæ мады
бæх.
     Турам  хорз  зыдта, Быгъдайтæ, фысы дымæгау æнцон кæрдæн  кæй
сты, уый, æмæ сæ размæ дæр уымæн хъæлдзæгæй рауад, кадджын уазæджы
фынгтæ   сын   уымæн   æрцарæзта.  Уый   йедтæмæ   Турам   уазæгмæ
æлхынцъæрфыгæй кæсаг уыд.
     Дзаххот йæ зачъе адаудта, æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ноджыдæр  ма  дын дæ сæрæн кад ыскæндзыстæм  фаты  бæхæй1.
Быгьдайтæм бирæ ис, хуыцау сын раттæд. Фæлæ чызгæн дæр  фæндон  у?
Бафарстат чызджы дæр?
     Турам йæ рихи аздыхта æмæ афтæ зæгъы:
     —Нырма  мæ  хæдзары сылгоймаджы фæнд не 'рцыд. Мæхи  фæндонæй
дарддæр никæй хъуыддаг у. Фæлæ чызджы дæр цæуылнæ фæнды!.. Къорийы
хуызæн тымбыл лæппу! — æмæ Хъазимæ ыскаст.
     Хъази дæр йæ мидбылты бахудти.
     Бафидыдтой  ирæдыл. Дзаххот йæ дамбаца нысангарз ратта.  Ирæд
исыны тыххæй Турамæн æмгъуыд скодтой, иу къуырийы фæстæ Турам ирæд
исынмæ куыд ацыдаид, афтæ. Æхсæвы хорз фæминас кодтой. Дыккаг  бон
Дзаххот æмæ Хъази сæ хæдзармæ ацыдысты. Сæ фæнд куыд уыд, афтæ  сæ
хъуыддаг  дæр скодтой: къуырийы фæстæ Турам ирæд райста,  дæс  æмæ
æртиссæдз хъуджы, мады бæх æмæ фаты бæх.
     Уалдзæг  уыд  æмæ  бæстæ зынг фестад. Хур  арвы  астæу  хæтын
систа. Зæхх йæ риу уæлгоммæ фæзылдта. Бæстæ кæрдæгæй цъæх адардта.
Алы  цæрæг  удгоймаг  райгас. Мæргътæ зарыдысты.  Дзæбидыртæ  хохы
фидæрттæм  ссыдысты,  бæрæгбон  кодтой.  Бæлæстæ  сыфтæртæй   сæхи
сфæлыстой. Хурыскæсæны дымгæ фаг улæфыд æмæ йын фæлмæн хъырныдтой.
Адæм  быдырмæ  'рцыдысты, уалдзæджы куыст  кодтой.  Алы  къуыбырæй
фиййæутты  зарæг кæмттæ араудта. Иудзырдæй, зæхх йæ тарф хуыссæгæй
сæхъал.  Адæм хъæлдзæг уыдысты, фæлæ Бабале сау тар,  сау  мылазон
æнкъардæй дуармæ бадт, бадт æмæ куыдта. Сæдæ сагъæссаг хъуыдыйы йæ
сæры магъзы минут фондзыссæдз фæлтæры кодта. Зæрдæмæ рухсы цъыртт,
хъæлдзæгдзинад нæ цыд. Йæ сырх уадултæ ныффæлурс сты, цæстытæ доны
азылдта.  Мæрдон сау хуыз ыл бафтыд. Иудзырдæй мæлæтмæ  тындзыдта,
æмæ-иу йæхинымæры дзырдта:
     — Уалынмæ мацы фенæд, цалынмæ Хъазийы мæхицæн мой не скæнон!
     Турам  йæ  чызджы  æнкъарддзинад æрдумæ нæ дардта,  ирæды  цы
галтæ,  хъуццытæ  райста, уыдоныл цинæй  мард,  фæлæ  фæстæдæр  цы
уыдаид, æмæ цы уыдзæн, уый нæ зыдта. Йæ хæстæджытæй чысыл исты  чи
æмбæрста,  уый  йын-иу  афтæ  куы  загьта:  «Дæ  чызджы  тæригъæды
бацыдтæ,  зæгъгæ, æвæндонæй йæ Хъазийæн кæй радтай,  уый  тыххæй»,
уæд-иу Турам бахудт, æмæ-иу афтæ:
     — Нывæрзæн здахаг у, балымæн уыдзысты, — худгæйæ дзырдта.
     Сæрд  фæци, аивгъуыдта. Кавказы талынг кæмттæм ма хур  гæзæмæ
рухс  æндæрг  хаста. Бæрзонд сау хæхтæ сæ уæлæ урс кæрц  æркодтой,
бафынæй   сты.  Хæхтæй  хъыпп-сыпп  нал  хъуыст  кæуын   цæстæнгас
ралæвæрдтой. джиуæргуыба æрцыд, æмæ Бабалемæ чындзхæсджытæ  бацыд.
Хъæубæстæ  змæлæг  сси.  Турамы хæдзары  хъæлдзæгдзинад  паддзахад
кодта.  Хæрд,  нуæзт денджыз фестад, бæркад фынгтæ фæхсынты  уæзæй
тасыдысты.  Чындзхæсджытæ фарны зарæг кодтой. Дзæбидыры  сыйæ  сау
бæгæны  гаджидау  рæнхъытæ уагътой. Фæлæ Бабале  та  йæ  æнæ  аипп
чызгон сыгъдæг уд æнæмæлгæ уæларвон сиахсæн цæттæ кодта.
     Раст  æмбисæхсæв Бабале йе 'мгар чызджыты, йæ цуры  чи  бадт,
уыдон сæ хæдзæрттæм арвыста, зæгъгæ, æз дæр хуысгæ кæнын æмæ сымах
дæр  ысхуыссут.  Чызджытæ  ацыдысты  сæ  хæдзæрттæм.  Бабале  уаты
иунæгæй баззад. Бирæ рахъуыды-бахъуыдыйы фæстæ йæ чындздзон  дарæс
йæ  уæлæ акодта æмæ æхсæвы мæйдары аныгъуылд, хуыцау зыдта,  кæдæм
ацыди.  Райсом боныцъæхмæ Бабалейы ничи базыдта. Куы сбон ис,  уæд
æй  агурын  байдыдтой  доны  былтыл,  къæдзæх  рæбынты,  хæдзæртты
къуымты,  кæд  искуы  йæхи  амардта, зæгъгæ,  йæ  агуырдтой,  фæлæ
Бабалейы нал ссардтой. Зæхх æй аныхъуырдта, æви йæ æврагъ фæхаста,
нал  сбæрæг ис. Фыццаг æй чи куырдта, уыцы сыхаг лæппуйыл дæр  дау
кодтой, фæлæ йæм зылынæй ницы ссардтой, æмæ банцадысты. Дыууæ боны
фæстæ  чындзхæсджытæ сæ хæдзæрттæм ацыдысты. Ирæд фæстæмæ æнæистæй
ныууагътой, цалынмæ Бабалейы хабарæй бæрæг базоной, уалынмæ.
     Уыцы  хуызæн Бабалейы хъæрцъист никуыуал фæзынд, дæлзæх  фæци
æви  уæларв, уымæй бæрæг нал сси. Турамæн йæ хъæлдзæгдзинадыл  сау
тар  мигъ æрбадти. Алæрдæм хъуыдытæ кодта, Бабалейы чи ахаста,  цы
фæци,  уымæй  бæрæг  нæ  зыдта. Иуæй йæ чызг  фесæфт,  иннæмæй  йæ
фæстæмæ  ирæд фидын хъуыд, чызг куы нæ фæзына, уæд. Ахæм  хъуыдытæ
Турамæн йæ цард цыбыр кодтой, хæдзарæй æддæмæ нал цыд.
     Уалдзæг æрцыд, фæлæ Бабалейы хабарæй æрдуйыбæрц дæр ничи ницы
базыдта. Бирæ фæцагуырдтой, бирæ фæзылдысты алы бæсты, алы  хæхты,
фæлæ  Бабале нæртон сæфт фæкодта, не сбæрæг. Чи загъта, доны  йæхи
баппæрста  æмæ йæ дон арф хуыдымы цæфсæрста. Чи загъта,  искуы  йæ
бирæгътæ  бахордтой. Чи загъта, йæ чындздзон  дарæс  йæ  уæлæ  кæй
ахаста,  уый тыххæй хъуыдыйаг у — дард бæстаг лæджимæ алыгъд,  æмæ
йæ зонæг нæма ис. Ахæм дзырдтæ цыд адæмы 'хсæн.
     Раст   Зæрдæвæрæны  размæ  къуырисæр  боны  уыцы  хъæуæн   сæ
дзуарыбон  вæййы.  Комы  астæу бæрзонд къæдзæх  хохы  сæр,.  раджы
кæддæр,  беридон монастир кæм уыд, ахæм. Аргъуанты æрдæг хæлдтытæ,
ныккæнд  пъадвалтæ. Æрмæст иу раныл иу къахвæндаг æм ис,  иннæ  йæ
алыварс  карст  айнæг къæдзæх. Фыццагон фидар сыгъдæгдзинæдтæй  иу
æвдисы. Æнæ йæ боны уыцы бæрзондмæ йæ фæдон адæмæй иу дæр нæ цæуы.
Уыцы  дзуарыбон  уыди, æмæ адæм æрæмбырд сты  уыцы  къæдзæхы  сæр,
скуывтой,   кувæндоны  нысайнæгтæ  цæвæрдтой  æмæ  хæрд,   нуæзтыл
æрбадтысты.  Æмбисхæрд нæма фесты, афтæ уарын ныккалдта.  Арв  æмæ
зæхх кæрæдзи хостой. Заеххы бын дзы æмбæхст аргъуан ис, æвæццæгæн,
знаджы  рæстæджы  кæй скодтой, ахæм. Кувддон,  адæм  уарынæй  уыцы
аргъуанмæ балыгъдысты æмæ Бабалейы уым мардæй ссардтой —  аргъуаны
астæу  уæлгоммæ лæууыд, йæ къухтæ йæ риуыл æвæрд, мæрдон цæстæнгас
лæвæрдта. Иууыл бæрзонд æппæт уынæг хуыцау зоны, Бабале йæ  мæлæты
агъоммæ   цы   ми  кодта  уыцы  ныккæнд  аргъуаны.  Адæм   исдугмæ
фæтарстысты  диссаг уынинаг марды тыххæй, стæй йын  йæ  фыдмæ  лæг
арвыстой  æмæ  æрцыд.  Бабалейы йæ фыд Турамы  хæдзармæ  бахастой.
Дыккаг  бон Быгъдайтæ дæр æрцыдысты æмæ йæ баныгæдтой. «Рухсаг  у,
рухсаг»,- загьтой æмæ раздæхтысты. Иу къуырийы фæстæ Быгъдайтæ  сæ
ирæд фæстæмæ айстой дæс æмæ æртиссæдз хъуджы æмæ дыууæ бæхы.
     Манидзæмæ  алы бæстæй алы хорз адæм курæг цыд,  фæлæ  никæмæн
куымдта,  йæ  мад  æмæ  йæ фыдмæ йæхи скъæйных  кодта.  Бирæ  хорз
хъæздыг  лæгтæн  æй лæвæрдтой йæ мад æмæ йæ фыд,  фæлæ  Манидзæйæн
Садуллæйы уарзондзинад йе 'фсарм афтæ бамынæг кодта, æмæ йæ  мадæн
æмæ  йæ  фыдæн иу дзырд, иу ныхас нал барста. Адæм ма йыл къæйныхы
ном   дæр  сæвæрдтой,  æвзæр,  фыдуаг,  налат  у  дзырдтой.   Фæлæ
уарзондзинад афтæ у, æмæ уарзондзинадæй стыр зондджынтæ дæр хаттæй-
хатт фæсонт вæййынц. Бирæ хатт уарзондзинад лæгæн йæ зонд баталынг
кæны, æмæ нал фæзоны, цы ми кæны, уый. Нал фæзоны хистæры, кад æмæ
æфсæрмдзинад. Афтæ уыд Манидзæ дæр. Садуллæйы уарзондзинад  ын  йæ
зæрдæ  сыгъта,  йе  'фсæрмдзинад ын кæдæмдæр сырдта.  Ферох  кодта
хæххон чызджы сылæгдзинад æмæ хъазуат ралæууыд йæ фыды раз.
     Иу  бон  Садуллæ цуанæй æрцыд, æмæ йæ сæ сыхæгтæ бахуыдтой  —
дзуарыбон сын уыд æмæ сæм бирæ адæм хуынд уыд. Уыцы хуынды сомихаг
Гиго  дæр фæци. Иукъорд гаджидауты фæстæ ныхас фæтынгдæр, æмæ Гиго
афтæ зæгъы:
     —   Цæй   хæснаг  скæнæм,  чи  базона,  хæзна  цы  у,   уымæн
къухтыкæлмæрзæн ратдзынæн.
     Адæмæй чи загъта «хорз зæхх», чи — «хъримаг топп», чи —  хорз
кард» чи цы; чи цы загъта. Æрæджиау сомихаг афтæ зæгъы:
     — Уыдонæй иу дæр хæзна нæу, ауæйгæнæн кæмæн нæ уа;
     ахæм хæзна. Лæг куы фæмæгуыр уа, уæд уыдон се 'ппæты дæр ауæй
кæндзæн, фæлæ хæзна у лæгæн йæ ус, ауæйгæнæн кæмæн нæй.
     Иууылдæр  адæм  ууыл  сразы сты. Æцæг, загътой,  лæг  цыфæнды
фæмæгуыр  уа,  уæддæр йæ усы нæ ауæй кæндзæн. Фæминас  кодтой  æмæ
алчи йæ хæдзармæ ацыд.
     Садуллæ æхсæвы рахъуыды-бахъуыды райдыдта, уæдæ, загъта,  кæд
ус  зæххæй  хæзнадæр у, уæд мæ зæххытæ Сосейæн  ирæды  радтон  æмæ
Манидзæйы   мæхицæн  усæн  æрхæссон.  Фæлæ  раздæр  ме   'рвадæлты
бафæрсон, кæд мын ирæд фидой, уæд мæ зæххыты бар уыдон у, загъта.
     Дыккаг  райсом  раджы  цуаны ацыд æмæ  нæ  изæры  сырды  мард
æрхаста.  Æрхуыдта йе 'рвадæлты, хорз сæ федта,  йæ  хъуыддаг,  йæ
хабар  сын радзырдта. Садуллæйы æрвадæлтæ фынддæс хæдзары —  фæйнæ
лæгæй  уым  уыдысты.  Кæрæдзимæ  бакастысты,  кæрæдзийы  цæстæнгас
бамбæрстой æмæ æрвадæлты хистæр Хъырым афтæ зæгъы:
     —  Садуллæ,  не  'фсымæр.  Дæу тыххæй  ирæд  фæйнæ  галы  куы
бафидæм,  уæд  нæ фесæфдзыстæм. Нæ бинонтæй иу дæ, æмæ  хъуамæ  не
'хсæн цæрай. Дæ фесæфтæй нæ мыггаг цыбырдæр кæны, иу хæдзар сафæм.
Дæ зæххытæ дæр дæхи. Æвзæр куы уаис, уæд дын ницы бафидиккам, фæлæ
бæззыс,  æмæ бæззонæн фæндаг ис. Райсом демæ цæуын, ус кæм  курыс,
уырдæм. Ирæд мах бар уæд! — загъта мыггаджы хистæр Хъырым.
     Дыккаг  бон  раджы Садуллæ æмæ Хъырым араст  сты  æмæ  Сосемæ
бацыдысты. Хур фæцæйныгуылд, афтæ Сосейы хæдзармæ бахæццæ сты  æмæ
салам  радтой хæдзары хицауæн. Сосе дæр сыл гæзæмæ цинтæ  бакодта,
фæлæ  Хъырым  — æвзаджджын, дзырдарæхст лæг, ныхæстæй  йæ  арæгъæд
кодта  æмæ хæдзармæ бацыдысты. Æхсæвы сæ бауазæг кодта. Сосе  хорз
зыдта,  Садуллæмæ  бирæ хъуын æлвынинаг кæй нæ уыд,  уый  æмæ  сæм
уазал  цæстæнгасæй  каст.  Æхсæвæры  фæстæ  Хъырым  Сосеимæ  ныхас
райдыдта бакаис кæныны тыххæй æмæ загъта:
     — Æнхъæл дæн, дæ чызг æмæ ме 'рвад кæрæдзи уарзынц æмæ сын сæ
уарзондзинад ма фехал. Мах дæр дын хæстæгæн бæздзыстæм.
     —  Мæнмæ  ахæм  чызг нæй, — загъта Сосе, —  æмæ  иунæг  лæджы
хæдзар  чи фæдара. Нырма цардæй не схъыг. Курджытæ йæ бирæ ис  æнæ
сымах дæр, фæлæ йæ никæмæн дæттын. Уадз, æмæ уал мемæ цæрæд,
     —  Демæ нæ фæцæрдзæн, Сосе, нæ фæцæрдзæн, — загъта Хъырым.  —
Хуыцау æмæ зæххыхъæд цы æгъдау скодта, уый ды нæ фехалдзынæ,  фæлæ
нын зæгъ, цас нæ агурыс ирæд æмæ бафидауæм!
     —  Комкоммæ  ирон лæгыл фау сæвæрын дæр бæллæх  у,  —  загъта
Сосе, æмæ æлхынцъæрфыгæй афтæ зæгъы:
     —  Нал  мæ уадзыс, Хъырым, æмæ дын мæ ирæд зæгъын —  дæс  æмæ
æртиссæдз хъуджы, йе фынддæс ифтыгъд галы.
     Хъырым  уæлдай ницыуал загъта, уый тыххæй, æмæ Сосе ирæд  нал
фæхъадæджындæр кодтаид, фæуæлдай кæныны йедтæмæ, æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хорз,  кæд æй нал фæкъаддæр кæндзынæ, уæд. Сосе ма  ирæдыл
бафтыдтаид, фæлæ йæ цæсгом нал схъæцыд æмæ афтæ зæгъы:
     — Уæддæр æгæр чысыл ирæд загътон.
     —  Æрбайхъус, мæ чысыл хур, Сосе, Хъырым загъта,  —  демæ  нæ
хæстæг фæнды. Садуллæ йæ удыхай хохы сæр дæр фæдардзæн. Цæстæй  цы
уындæуы,  уымæй  нæ  цардæуы.  Абон кæд  афтæ  мæгуыр  у,  уæддæр,
хуыцауæй  бузныг, йæ зонд æмæ йæ хъаруйы фæрцы йæ фаг  кæмдæриддæр
ссардзæн, фæлæ дæс æмæ æртиссæдз хъуджы æгæр бирæ сты.
     Цы дардыл дзурын, Сосе афтæ æнхъæлдта, æмæ Садуллæ дæс хъуджы
дæр не ссардзæн æмæ уымæй йæ хъуыддаг фехæлдзæн æмæ афтæ зæгъы:
     —  Дæс  хъуджы  дзы  дæу тыххæй хатыр, æртиссæдз  хъуджы,  йе
фынддæс  ивтыгъд галы, уымæй дæлæмæ афæдз куы фæдзурæм, уæддæр  нæ
уыдзæн.
     Аныхæстæ  ма  кодтой  æмæ фынддæс ифтыгъд  галыл  бадзырдтой.
Садуллæ  йæ  дамбаца  нысангарзæн ныууагъта. Хорз  сæ  федтой  æмæ
ацыдысты.
     Манидзæйы   зæрдæ  æрæнцад,  æрфæлмæн,  йæ   уадултыл   туджы
уадындзтæ ахъазыд. Садуллæ ма уæддæр ирæды мæт кодта.
     Адæм  кæрæдзи  руаджы  цæрынц, хорз адæмтæм  уæрст  ницы  ис.
Хъæздыг  мæгуыры  хъуагдзинæдтæ бæрæг дары  æмæ  мæгуыртæн  æххуыс
кæны, цæмæй царды фæндагыл уыдон дæр фæраст уой.
     Раст  джиуæргуыбайы Садуллæйы æрвадæлтæ сæхи сцæттæ кодтой  —
хæрд,   нуæзт,   цæдæджинæгты  бæгæны  бахсыстой,   тохъыл   фыстæ
аргæвстой,  Сосемæ  хонæг арвыстой, æмæ сæм фондз  æмбалимæ  æрцыд
ирæд исæг.
     Иу  къуыри  минас фæкодтой. Кæрæдзимæ сæ фæхуыдтой.  Къуырийы
фæстæ  Сосейæн фынддæс ифтыгъд галы — хæдзарæн гал —  ирæд  радтой
Садуллæйы  æрвадæлтæ.  Кæрæдзийæн  арфæ  ракодтой,  æмæ  Сосе   йæ
хæдзармæ ацыд.
     Нæ  зымæг — зындон, нæ кæмттæ — зæйуат. Ацæуæн, азмæлæн  хохы
кæм  вæййы.  Мит æртæ лæгбæрц ныууары. Садуллæйæн йæ ус  уалдзæгмæ
хæссинаг  баззад.  Уалдзæг æрцыд, æмæ раст  куадзæнты  Садуллæ  ус
æрхаста.
     Хæдзары цыппæркъахыг гæды дæр нæ уыд. Манидзæ хæдзары къуымты
ракæс-бакæс  кодта,  æмæ  дзы никуы ницы  уыд,  алырдыгæй  къуымтæ
уазалы смаг кодтой. Манидзæ иу бон йæ мады 'рвадæлтæм ацыд æмæ  сæ
цухъхъаваг уæргъуын къуымбилтæ æрхаста, æвзаргæ тынæй дзы  цухъхъа
скодта æмæ цухъхъайæ ефс бæх баивта. Дыккаг цухъхъа скодта æмæ дзы
хъуг  баивта. Ефс æмæ хъуг цæуæт кæнын райдыдтой. Æй-да-а,  хæдзар
фæхъæздыг.  Садуллæ цуан кæнын ныууагъта æмæ фосы куыст  райдыдта.
Хæдзар  йæ былтæй акалд. Манидзæйæн æртæ лæппуйы æмæ иунæг чызг  —
Сахар,  зæгъгæ, райгуырд. Цард сæм йæ мидбылты худт.  Æрхастой  сæ
фырттæн устытæ, федтой сæ цæуæты цæуæт æмæ амардысты.
     Садуллæ  æмæ  Манидзæйы  мæлæты  фæстæ  Сахары  йе  'фсымæртæ
Сачъынаты  Гус,  зæгъгæ,  уымæн  æвæндонæй,  æнæбары,  тыхæй  усæн
радтой.  Дæс æмæ æртиссæдз хъуджы дзы ирæд райстой. Гус æмæ  Сахар
сæ  райдианæй загъд кæнын райдыдтой. Гус фыдыздыхт лæг, йæ  раззаг
дæндæгтæ  дæр  дывæрццаг  уыдысты. Лæг амарын  æрдумæ  нæ  дардта,
фыдзонд,  фыдзæрдæ,  тæригъæдæй нæ тарсти, йæ  намыс  та  æппындæр
æфсæрмы  нæ кодта. Фыдуынд, стыр фындз, сау цæсгом, сырх  цæстытæ,
къуыпп ных, хæйрæджы цæстæнгас лæвæрдта. Сахар дæр Гусы нæ уарзта,
иу  дзырд,  иу  ныхас ын нæ барста. Иудзырдæй, куыдз æмæ  лæдзæджы
цард  кодтой.  Гус Сахары нæмгæ кодта, Сахар та йын дзыхæй  алывыд
дзырдта.
     Иу бон та Гус Сахары надта æмæ йын Сахар афтæ зæгъы:
     — Нæм мæ, нæм! Цы нымæт цæгъдай — хъуынджындæр. Афтæ æнхъæлыс
басæтдзынæ мæ?
     Гус  хъама фелвæста æмæ Сахарæн йæ хъустæ сæ рæбыныл  æрбалыг
кодта æмæ йын афтæ зæгъы:
     —  Цæугæ  ныр,  уæртдзæг рауадз, андиаг нымæтæй  хъуынджындæр
фест — æмæ йæ атардта.
     Сахар йе 'фсымæртæм бацыд туг калгæ.
     Сахары  'фсымæртæ  Сачъынатæй сæ хойы  хъусты  лыгмæ  иу  лæг
амардтой. Уый фæстæ кæрæдзи марын байдыдтой Сахары мыггаг Биганатæ
æмæ   Сачъынатæ.  Авд  лæджы  Сачъынатæй  фæмард,   фараст   лæджы
Биганатæй.  Уалынмæ Гуырдзыстон Уырысимæ баиу сты æмæ  сын  Уырысы
хицæуттæ  кæрæдзи  цæгъдын нал бауагътой. Гус Къуары  доны  фаллаг
фарсмæ алыгъд æмæ æндæр ус æрхаста.
     Ныр йæ байзæддаг уым цæрынц.




    ХО ÆМÆ ÆФСЫМÆР

     Кавказы  хохы  сынæгыл райдианæй нырмæ  бирæ  адæмы  мыггæгтæ
царди  æмæ цæры, фæлæ се 'хсæн иумæйаг хъуыддаг аразæн — тæрхондон
никуы  уыд. Иу адæм иннæйы нæ зыдта кæрæдзи нæ уарзтой,  кæрæдзимæ
лæбурдтой,  кæрæдзийы  фос  тыхæй  тардтой,  кæрæдзийæ  уацайрæгтæ
хастой, кæрæдзийы цагътой. Гуырдзыстоны паддзахад æныгуыс  —  æдых
уыди  æмæ сæ уромын нæ фæрæзта, афтæмæй кæрæдзийы цыбырæй-цыбырдæр
кодтой.
     Гуырдзыстон Уырысимæ баиукæныны агъоммæ, Чысаны доны хæд  сæр
иу къæдзæх сынæгыл царди иунæг хæдзар, Битæрты Ахмæт, зæгъгæ. Уыцы
рæстæджы  Гуырдзыстоны паддзахадæн йæ тых асастой Турк,  Перс  æмæ
Лекъ.  Уырыс  та  цæугæ  нæма  æркодтой  æмæ  адæм  кæрæдзи  мидæг
схылымылы сты. Иудзырдæй, тынг змæст рæстæг уыди.
     Ахмæтæн йæ кæстæртæ — дыууæ 'фсымæры, йæхицæн чызг æмæ  лæппу
—  Тамар  æмæ  Хъазара. Тынг хъæздыг царди:  фос,  хæзна—бирæ,  сæ
хъæздыгады кой—дардыл хъуыст.
     Иу   уалдзыгон  бон  хур  скаст,  хохæй-хохмæ  тын  анывæзта.
Фæскъæвда  хурбоны бæстæ цъæх адардта. Хурзæрин арвы астæу  тыбар-
тыбургæнгæ  фæцæйтахт. Хъазара сæрвæтæй фосы дзуг  сæухиз  дуцынмæ
æртардта.  Бинонтæ иууылдæр фос дуцыныл ныллæууыдысты, алкæмæн  йæ
къæрта  йæ  разы  æхсырæй урс танхъа хаста. Иннæ  'рдыгæй  дынджыр
цæхгæры æхсыр фæрсыгътой, тæсчъыйас цыхтытæ тæбæгъты ахстой.  Цард
сæм  йæ  мидбылты худти, гуылф-гуылф кодта. Фос дыгъд нæма  фесты,
афтæ хъæды къохæй фынддæс лæджы æрбазынди. Ахмæт сæм кæсæнцæстытæй
акасти æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хуыцау  нæ  фесæфта! Лекъ нæм æрцæуынц,  хæсдзысты  нæ!  —
Цалынмæ бинонтæ ракæ-бакæ кодтой, уалынмæ лекъ фосы алыварс амбырд
сты.  Бæстæ  гæрах  сси. Топпыхъæр кæмтты арыдта.  Ахмæт  фæцæфис,
былæй асхъиудта æмæ хæмпæлæй хъæр кодта:
     — Хæмпæлмæ, Хъазара, хæмпæлмæ! Фæлæ Хъазарайы лекъ рацахстой,
Тамарайы  дæр,  æмæ  сын  сæ къухтæ синагæй  фидар  абастой.  Иннæ
бинонтæ—сылгоймагæй, нæлгоймагæй хæмпæлы амбæхстысты. Лекъ  Ахмæты
хæдзары  цыдæриддæр ссардтой — фосæй, хæзнайæ, Тамар  æмæ  Хъазара
дæр семæ—Дагъистанмæ сæ афардæг кодтой:
     Ахмæт кæд уæэзау цæфтæ фæцис, уæддæр æндон стæг æмæ тугæфсæст
буар  тагъд  сдзæбæх ис, фæлæ цæмæй цардаид,  уый  йын  нал  уыди,
æрмæст  иунæг фысы йедтæмæ, уый дæр фосæй чи фæдзæгъæл  ис,  ахæм.
Фæлæ цард кусæг лæджы уæхскыл бады. Ахæм хорз кусæг лæг, хæдзар та
уайтагъд  йæ  былтæй  акалд фосæй, хæзнайæ,  æппæтдæр  бирæ.  Фæлæ
Ахмæты Тамар æмæ Хъазарайы маст домдта, йæ зæрдæ йын хордта.
     Тамар  æмæ  Хъазарайы  лекъ  акодтой  Дагъистанмæ.  Хъазарайы
Дагъистаны  иу  æнæзæнæг  Наиб балхæдта. Тамары  дарддæр  акодтой,
Авары  бæстæм  æмæ уый дæр уым ауæй кодтой. Хъазара — куыстуарзаг,
уынаффæджын,  коммæгæс лæппулæг. Исдуг йæ фыдыбæстæ,  йæ  мад,  йæ
фыды  мысыд, стæй Наибы хæдзарæн хицау сси. Æнæ Хъазарайы бафæрсгæ
Наиб  хæдзары хъуыддæгтæй иу дæр нал кодта, базыдта йын йæ  зæрдæ,
йæ хъару æмæ йæ йæхицæн лæппу скодта. Хъазара бирæ хæттыты лидзыны
фæнд дæр скодта, фæлæ та-иу æй Наибы уарзондзинад баурæдта. Сахуыр
ис  лекъагау, базыдта сын се гъдæуттæ æмæ йæ адæм бирæ  бауарзтой.
Иудзырдæй, Хъазарайæн Дагъистан дыккаг райгуырæп бæстæ сси.
     Тамар  йе  'фсымæры мысыди, Авары бæсты зыбыты  иунæгæй  йæхи
бынсæфтыл нымадта, æгоммæгæсаг, фыддзых, фыдуаг сси. Йæ  хицау  æй
фæстæмæ  дагъистайнагæн ауæй кодта. Уымæ дæр куыддæртæй фондз  азы
фæцарди,  стæй  та йæ уый дæр уæймæ ракодта æмæ  раст  Хъазара  цы
Наибмæ  уыди,  уый дуæртты æрцыд. Наиб дуармæ бандоныл  бадти,  йæ
кæрц йæ уæхсчытыл æмæ йын афтæ зæгъы:
     — Кæдæм кæныс уыцы чызджы?
     — Уæймæ.
     — Цас уыдзæн йæ аргъ?
     — Дыууадæс сыгъзæрины.
     Наиб чызгмæ бакасти æмæ афтæ зæгъы:
     — Хорз, зынаргъ нæу, кæд не 'фсины зæрдæмæ фæцæуа, уæд, — æмæ
йæ усмæ бадзырдта, ус рацыди æмæ йын Наиб афтæ зæгьы:
     —  Фенма, уыцы чызг Хъазарайæн усæн бæздзæн æви нæ? Ус чызджы
федта æмæ афтæ зæгъы:
     — Хорз, дзæбæх чызг у.
     Наиб  чызджы  хицауæн  дыууадæс сыгъзæрины  радта  æмæ  Тамар
уыдонмæ баззади.
     Хъазара  уым нæ уыдис, хуымкæрдынмæ уыдис. Изæры  куы  æрцыд,
уæд ын Наиб афтæ зæгьы:
     —Бакæс-ма,  Хъазара,  цы  ус  дын æрхастон!  Аварханы  чызджы
хуызæн! — Хъазарайæ хъазыд.
     Тамар  уырдыг  лæууыд  æмæ кæрæдзимæ бакæстытæ  кодтой,  фæлæ
кæрæдзи нал базыдтой. Тамарæн йæ чызгон хуыз сивта, цæсгом  гæзæмæ
æндæргсыд фæткъуыйау, сцъæхис, дыууæ æрфыджы астæу фæугард, æрмæст
ма   йæ   сæвджын   ныхыл   сау  æрфгуытæ   чызджы   рæсугъддзинад
хъахъхъæдтой.  Хъазара  дæр йæ хуыз аивта, йæ  зачъетæ  'рцыдысты,
цæсгом фæлæгхъуыз ис, йæ лæппудзинады нысæнттæй йæм ницыуал  уыдис
æмæ  Тамаримæ  кæрæдзийæн æнæзонгæ сысты. Æхсæвæр бахордтой,  Наиб
æмæ йæ усы схуыссын кодтой æмæ сæ уатмæ ацыдысты.
     Хъазара сынтæгыл æрбадт, Тамар йæ разы уырдыг лæууыд æмæ  йын
Хъазара афтæ зæгъы:
     — Раздæр базонæм кæрæдзи. Нæ дыууæ дæр кæцондæр, кæйдæр бæсты
баиу стæм, зæгъ мын, кæцон дæ, кæм бæстаг, кæй чызг дæ?
     Тамар йæ кæлмæрзæны хаутæ асхъаудта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Чысан  хуыйны  мæ  бæстæ, ирон адæмæй мæ  мыггаг,  Битæрты
Ахмæты чызг дæн, — æмæ йæ кæлмæрзæны къабазæй йæ цæстысыг асæрфта.
Æмæ та афтæ зæгъы:
     —  Куыдзы дæндаг бахæрæнт, лекъ нæ рахастой ме 'фсымæримæ. Ме
'фсымæры иу ран ауæй кодтой, мæн — иннæ ран. Нæ зонын, ме  'фсымæр
цы  фæци, æгас у, æви нæу, уый бæрæг нæ зонын. Батадтæн, бахус дæн
уый мæтæй. Мæ уд æрдуйæ нарæгдæр сси.
     Хъазара  иудзæвгар  ницыуал  сдзырдта,  хъуыдыты  аныгъуылди.
Сæрымагъз  уылæнтæ  кодта.  Зæрдæ  фырцинæй  анæрст,  фæцæйскъуыд.
Хурхыуадындзтæ адымстысты, цæстысыг æркалд. Иу дзырд  дæр  йæ  бон
нал уыдис. Стæй афтæ зæгъы:
     —  Ис аллах, æгайтма тæригъæд нæ ракодтам. Æз де 'фсымæр дæн,
Ахмæты фырт Хъазара.
     Тамар фырцинæй йæхи нал баурæдта æмæ Хъазарайы æфцæджы атыхст
æмæ йын ныпъатæ кодта.
     Уымæн  дæр цинæй йæ цæстысыг æркалд æмæ æнæдзургæйæ,  кæрæдзи
'фцæджы  тыхстæй бирæ, бирæ, тынг бирæ алæууыдысты. Стæй  сынтæгыл
æрбадтысты æмæ Тамар афтæ зæгъы:
     —  Мæ  уд дæ нывонд, мæ сæр дæ фæхъхъау, мæ зæрдæ мын  сæфтау
æмæ йæ ахæр, ацы хабар Наибæн ма зæгъ!
     — Цæуылнæ? — загъта Хъазара.
     — Цæуылнæ, уый дын зæгъдзынæн. Хицæутты зæрдæ афтæ у, хорзæй,
æвзæрæй  цы  сфæнд  кæнынц уый сæ фæндыл куы  нæ  цæуы,  уæд  уыцы
хъуыддаг  халаг  сты. Чизоны æмæ куы базона, мах  хо  æмæ  æфсымæр
стæм,  уый, уымæн та йæ фæнд æндæр уыди, куы фæмæсты уа, искæй  нæ
куы  ауæй  кæна, уæд та фæхицæн уыдзыстæм. Фæлтау  уадз  æмæ  афтæ
цæрæм. Чи сæ фæрсы? Кæй цы хъуыддаг ис?
     Хо  æмæ  æфсымæр кæрæдзи бавдыстой, цæмæй макæмæн  зæгъой  сæ
хабар.  Раст  æмбисæхсæвмæ фæныхæстæ кодтой,  сæ  зындзинæдтæ,  сæ
хасты  хабартæ,  сæ царды уынаффæтæ. Стæй хо æмæ  æфсымæр  хъæбыс-
хъæбысы фæлмæн лыстæн уатыл афынæй сты.
     Райсомæй  хур скасти, уаты рудзгуытæй хид авæрдта. Тамар  æмæ
Хъазара  фестадысты. Хъазара хуым кæрдынмæ ацыди, Тамар та хæдзары
зылд райдыдта.
     Афонтæ  цыдысты. Рæстæг хатти. Адæмæй афтæ, Тамар æмæ Хъазара
ус æмæ лæг сты, уыдон та — хо æмæ æфсымæр. Фондз азы сыл ацыди. Иу
бон Наиб йæ усæн афтæ зæгъы:
     — Хъазарайы усæн зæнæг нæ гуыры æмæ йын дыккаг ус æрхæссæм, —
загъта.
     Наибы  ус  дæр уæлдай ницы сдзырдта. Цæмæйдæриддæр, Хъазарайы
сæхи   фыртæй  дæр  фылдæр  уарзтой  æмæ  Хъазарайæн   дыккаг   ус
æрхастой—лекъаг чызг. Уыцы усæй Хъазарайæн дыууæ лæппуйы райгуырди
— Умар æмæ Ахмæт.
     Тамар  йæ  фыццаг  цæрæнбынæтты кæд фыдуаг,  фыдæгъдау  уыди,
уæддæр уый йæхи аххос нæ уыди, фæлæ йе 'фсымæры мæстæй, йæ мад, йæ
фыды мысынæй йæ зæрдæ сырды хуызæн сси, иу дзырд, иу ныхас никæмæн
барста, йæ цардæй йæм мæлæт хуыздæр касти æмæ бирæ уæйтæ дæр уымæн
фæци.  Ныр,  Наибы хæдзары'йе 'фсымæримæ куы баиу,  уæд  йæ  зæрдæ
схорз,  сфæлмæн, хæдзары зылдæй йын амонын ницы хъуыд,  æнæрынцойæ
куыста,  архайдта,  æмæ  йæ  уый тыххæй  Наиб  æмæ  йæ  ус  фылдæр
бауарзтой. Иудзырдæй йын хæдзары мидæг уынаффæ иууылдæр йæ  къухмæ
радтой.
     Адæмы аразгæ дæр уарзондзинад кæны, — сафгæ дæр.
     Хъазара  йæ  усы  уæлдай  бирæ уарзта. Цыдæриддæр  хъуыддагæй
сусæгдзинад  æм уыди, иууылдæр ын сæ-иу дзырдта, фæлæ Тамаримæ  хо
æмæ  æфсымæр  сты,  уый  йын  никуы  загъта,  никуы  схъæр  кодта.
Хъазарайы  ус та дис кодта Хъазара æмæ Тамары цардыл.  Уый  тыххæй
æмæ уыдонмæ ус æмæ лæджы 'гъдæуттæй ницы уыди.
     Иу  æхсæв сын цыдæр бæрæг æхсæв уыди, æмæ хъæлдзæг æхсæв адæм
хъæлдзæг ныхас фæкæнынц. Хъазарайæн йæ ус уатыл афтæ зæгъы:
     — Иунæг хуыцауы тыххæй, дæ устытæй кæй фылдæр уарзыс?
     — Дæу, æндæр кæй?
     — Хуыцауы тыххæй, раст зæгъ, дин Иманы тыххæй.
     —  Уæллæй,  Тамары фылдæр уарзын, уый хуызæн ус лæгæн  ссарæн
нæй.
     Айта,  ус дын загъд самадта, стæргай ис æмæ уаты къуымы уыджы
бадт скодта. Лæг æм дзуры:
     — Дæу фылдæр уарзын, рацу схуысс, — хъазы дзы.
     Нæй, нæ хуыссы, загъд кæны...
     Иннæ  уаты  æртæаздзыд  лæппу Тамары цур  хуыссыд,  уымæ  дæр
базгъордта  æмæ  йæ æрбаскъæфта. Æхсæвбонмæ загъд фæкодта.  Райсом
дæр  уый хуызæн. Сæ загъд сын Наиб дæр фехъуыста. Дыккаг æхсæв дæр
загъд райста: «Ахæм усæн дын ссарæн нæй?» — хъæр кодта. Куы нæ уал
уагъта Хъазарайы, уæд ын афтæ зæгъы:
     — Нæй, нæй йын ссарæн ахæм усæн, уый тыххæй æмæ мæ хо у.
     — Куыд дæ хо у? Ныры онг дæ ус уыд, ныр та дæ хо фестад?!
     —  Ныры онг дæр мæ хо уыди, ныр дæр, æмæ амæй фæстæмæ дæр  мæ
хо у.
     Тамар  дæр  сæм  æрбацыди иннæ уатæй сæ хъæрмæ æмæ  райдыдтой
усимæ  дзурын  суанг сæрæй: лекъ сæ куыд рахастой,  куыд  сæ  ауæй
кодтой,  Тамар кæмыты уыд, уыдæттæ йын фæдзырдтой æмæ йæ баууæндын
кодтой æмæ бафидыдтой. Æртыккаг бон Хъазарайы усы Наибы ус фарста:
цæуыл хыл кодтой, куыд бафидыдтой, уыдæттæй.
     Хъазарайы   ус  Наибы  усæн  Тамар  æмæ  Хъазарайы   хо   æмæ
æфсымæрдзинады хабар радзырдта, Наибы ус та сæ йæ мойæн фæдзырдта.
Наиб дæр дис фæкодта.
     Диссаг  хъуыддагыл  адæм  дис фæкæнынц.  Айхъуысти  дзыллæйыл
Тамар æмæ Хъазарайы хабар. Кæй уырныдта, кæй нæ. Иу бон Наиб Тамар
æмæ Хъазарамæ басидти æмæ сын афтæ зæгъы:
     —  Гормæттæ, цæуылнæ мын загътат, хо æмæ æфсымæр  стут,  уый.
Сымах дыууæ æнæаипп бæлоны дзæнæты дуар хъазуатæй бакодтат. Æз  та
зæрондæй тæригьæды хъуыддагæй хицæн нæ уыдтæн. Хуыцау уæ фæлвæрдта
æмæ  къæдзæхæй фидардæр разындыстут. Хæйрæджы хызы тыхст  уыдыстут
æмæ нæ бакуымдтат хæйрæгæн сайын. О, æнæсæтгæ хох, о, фидардзинады
къæдзæх! Цы уæ хъæуы мæнæй хæрзиуæг, зæгъут мын æй, абон мæ гуырæн
бон у!
     Тамар  æмæ  Хъазара Наибы раз дæлгоммæ æрхаудтой,  æрзоныгуыл
кодтой, зæххы онг ын бакуывтой æмæ загътой:
     —  Дæ уындæй хуыздæр хорз махæн дунейыл ницы ис, фæлæ ма  нын
фенын кæн иу хатт нæ ныййарджыты,—æмæ зæххыл дæлгоммæ æрхаудтой.
     Наиб сæм бавнæлдта, сыстын сæ кодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Домбайы  хъæвдын  хъæргæнгæ  агуры  йæ  фыдыбæстæ.   Сыххæст
кæндзынæн уæ курындзинад, — æмæ сын арфæ ракодта.
     Хорз лæгæн йæ кой нæ сæфы, йæ хъуыддæгтæ нæ мæлынц. Наиб йæхи
дард балцмæ цæттæ кæнын райдыдта æмæ сын загъта, æмбалæн йемæ куыд
ацæуой,  афтæ. Хорз лæджы фæстæмæргътæ дæр тæхынц. Иууылдæр  сразы
сты æмæ иу бонмæ æмгъуыд скодтой.
     Тамар æмæ Хъазарайæн лæвæрдтæ фæкодтой: хæзна, топпытæ, цæуаг
бæхтæ,  дарæсы хæрзтæ. Се 'мгъуыды бонмæ сбадтысты дæс  барæджимæ.
Наибы ус сæ фæстæ кæугæ рацыд. Наибы дæр кæлмæрзæнæй йæ цæстысыгтæ
асæрфта Хъазара Наибы усæн дзырд радта:
     —Мæ  фыды фендзынæн, кæд ма æгас уа, уæд, æмæ фæстæмæ Наибимæ
раздæхдзынæн, — зæгъгæ, ууыл ын ард бахордта,
     Умар  æмæ Ахмæт дæр сæ фыды фæдыл куыдтой, фæлæ Наиб йæ бæхæн
æртæ цæфы ныккодта æмæ дард фæндагыл араст сты. Раст цыппæрæм боны
Ахмæты  хæдзармæ  бахæццæ сты Чысаны доны сæр  æмæ  хæдзары  фæстæ
хуымы  фæзы  æрхызтысты.  Ахмæт фыццаг  афтæ  æнхъæлдта,  цыма  та
тыхгæнджытæ  сты,  йæ  топп йæ къухы, сæ  размæ  бацыд,  фæлæ  йын
Хъазара хæццæиронау куы радзырдта, йæхи куы бацамыдта, Тамары  йын
куы базонын кодта, йæ чызг æмæ йæ лæппу кæй сты, уый йын куы;
     загъта,  уæд  фырцинæй скуыдта, сбогъ-богъ кодта  æмæ  сæ  йæ
хъæбысы  ныккодта. Уый фæстæ Наибы къух райста æмæ  йын  йæ  къухы
уæлæрттæн  ныпъатæ  кодта,  зæххы онг  ын  бакуывта,  зыр-зыргæнгæ
сыстад æмæ афтæ зæгъы:
     —  Бузныг  дæ  дæн, æлдæртты æлдар, мæнæн мæ зæнæг  чи  фенын
кодта. Уый фæстæ бузныг дæн иунæг хуыцауæй, дæуæн ахæм хорздзинады
зæрдæ  чи скодта. Кад дæттын дæ райгуырæн бонæн, лæгъстæ кæнын  дæ
мæлæты  сахатæн.  Сомы  дын кæнын уарзондзинадæй,  ард  дын  хæрын
æцæгдзинадæй, куыд ацы хорздзинад фенынмæ æнхъæлмæ нал кастæн.—Æмæ
та йын йæ къухы уæлармæн ныпъатæ кодта.
     Наиб  дæр.æм  йæ  мидбылты худгæйæ касти. Уый фæстæ  хæдзармæ
бацыдысты æмæ æгъдауæй æрбадтысты.
     Æхсæвы  сын  Ахмæт  нæл  фыс аргæвста.  Æхсæвæр  цæттæ  кæнын
райдыдтой.  Фæлæ иу аххос уыди, æмæ Ахмæтмæ дзуринæгтæ  бирæ  уыди
æмæ  йын,  куыд  хъуыд, ахæм тæлмац нæ уыди —  Хъазара  æмæ  Тамар
иронау  хорз  нал  зыдтой æмæ-иу кæд Ахмæт бирæ фæдзырдта,  уæддæр
Наибæн  æрдæг дæр нæ фæрæзтой зæгъын. Фæлæ Наиб ахæм æвронг  зонды
хицау уыди æмæ Ахмæты ныхæстæ, хъуыдытæ дæр æмбæрста.
     Теуайы уаргъ, загътой, афтæ ма ныккæла, æмæ дзы бæхы уаргъ ма
равзæра. Ахмæт кæд уыцы хасты фæстæ фæцудыдта, фæмæгуыр, уæддæр та
йæм   фаг  фæллой  æрæмбырд,  мæгуыр  нал  уыди.  Æхсæвы  сæ  хорз
федта—хæрд,  нуæзт—минас фæкодтой æмæ схуыссыдысты. Ахмæт  дæр  йæ
чызг æмæ йæ лæппуйы 'хсæн хъæрмонæджы хуыст скодта, йæ цæнгтæ  сын
сæ  нывæрзæн  ауагъта  æмæ  сæ йæ хъæбысы  аныуæрд-аныуæрд  кодта,
фырцинæй йæ цæстысыг цъæх бинаг нымæтыл, хуырызгъæлæгау, .калди.
     Райсом  раджы фестадысты. Нæл фыс та сын аргæвстой.  Уазджытæ
дæр  сыстадысты, сæхи цæхсадтой, хуыцаумæ бакуывтой, аходæн сцæттæ
æмæ минас фæкодтой.
     Хæстæг  сыхаг  хъæутæ дæр фехъуыстой Ахмæты уазджыты  .хабар.
Уыдон дæр сæ суазæг кодтой. Чи сæ йæхимæ ахуыдта, чи уырдæм хуынтæ
хаста. Цыппар боны сæ нæ ауагътой.
     Цыппæрæм  бонмæ  Наиб  цæуын  æрæмысыди.  Ахмæт  Наибæн  æртæ
æстдæсы  аргъ  хæзна  топп  ралæвар кодта,  йе  'мбæлттæн  дæр  ын
фæлæвæрттæ  кодтой—уæды рæстæджы æгъдаумæ гæсгæ — чи  цухъхъа,  чи
куырæт, чи басылыхъхъ. Хорз сæ барæвдыдтой.
     Бæлвырд, æцæг, загъта апостолминæвар: «Лæг ныууадздзæн йæ мад
æмæ  йæ фыды æмæ баиу уыдзæн йæ усимæ». Хъазара кæд йæ зæронд  мад
æмæ  фыды  федта,  сæ уарзондзинадæй йæ зæрдæ срухс,  сцин  кодта,
уæддæр  æм йæ ус æмæ йæ зæнæджы уарзондзинад фæфылдæр æмæ æмбæрзæн
æвæрдта йæ мад æмæ йæ фыды 'хсæн æмæ афтæ зæгъы:
     —Æз  хуыцауы  раз  дзырд радтон Наибы усæн, мæ  кæнгæ  мадæн,
фæстæмæ  куыд  æрцæудзынæн, зæгъгæ, ууыл  ын  ард  бахордтон,  ард
фæсайын  зын хъуыддаг у, — загъта, — фæлæ æгас куы уон, уæд  дæуæй
дæр  хæс  дарын,  Наиб æмæ йæ усæй дæр. Хуыцауы  куы  фæнда,  дард
бæстæй хæстæг æскæндзыстæм, кæрæдзи алы аз дæр уындзыстæм,—æмæ  йæ
цæсты сыгтæ асæрфта.
     Ахмæт дæр скуыдта æмæ афтæ зæгъы:
     —Мæнгард  лæг уæлæуыл дæр сæфт æмæ мæрдты дæр. Ма  басæтт  дæ
ард, фæлæ мæн дæр ма ферох кæн, — загъта.
     Кæрæдзийæн ныхъхъæбыстæ кодтой æмæ кæрæдзийыл скуыдтой.  Наиб
дæр  йæ  цæсты  сыгтæ  асæрфта. Кæрæдзи  къухтæ  райстой,  фысымæн
«хæрзбон»  загътой æмæ дард фæндагыл араст сты.  Тамар  баззад  йæ
фыды хæдзары.
     Раст цыппæрæм бон Дагъистанмæ ныххæццæ сты æмæ та алчидæр  йæ
царды æгъдаумæ гæсгæ цæрын райдыдта.
     Хорз  адæймаг адæмæн царды хос хæссы, йæ кой та  мыггагмæ  нæ
сæфы.  Тамар  æмæ Хъазара Наибы руаджы хъуыддаг афтæ скодтой,  æмæ
фæсхох  иры  лекъ æппындæр нал хъыг дардтой, иу дзыллæ,  иу  адæмы
хуызæн  систы. Лекъ ирон адæмы 'хсæн базар кæнын райдыдтой, цыллæ,
зæлдаг  уæймæ  хастой. Фæсхохы ирон адæм дæр  æдасæй  сулæфыдысты.
Наиб  æмæ  Хъазара  алы аз дæр Ахмæт æмæ Тамармæ  хуынды  цыдысты,
лæвæрттæ сын хастой, лечъы хуыздæр адæмты иримæ лымæн кодтой. Афтæ
Ахмæт  æмæ  Тамар  дæр Наибмæ хуынды цыдысты, ирон  адæмы  лечъимæ
лымæн кодтой. Æмæ лекъæй иры 'хсæн иу тых, иу лæбурд дæр нал  цыд,
уарзонæй цардысты.
     Афонтæ  цыдысты, рæстæг ивта. Гуырдзыстон Уырысимæ баиу  сты.
Фæлæ ма Кавказы хохы адæмтæ змæлыдысты. Уырысæн сæхи нæ лæвæрдтой.
1830  азы  Абхадз хохы адæмты æрсабыр кодта, фæлæ ма Шамил  хæцыд.
Уыцы  змæст  рæстæджыты  кæрæдзи нал федтой  иукъорд  азты.  Ахмæт
хæрззæронд  баци,  фезмæлынæн  нал уыди,  фæлæ  Тамарæн  Хъазарайы
уындмæ  бæллын йæ зæрдæ сыгъта, уырыдта. Иу æрæгвæззæг Тамар  хуын
сцæттæ  кодта: хæрд, нуæзт, дарæстæ, хуынæн цы хъуыд —  æппæт.  йе
'рвадæлтæй æртæ лæджимæ сбадт æмæ Дагъистанмæ Хъазара'  æмæ  Наибы
уынынмæ фæцыд. Фæлæ хъуыддаг афтæ уыд, æмæ Наиб цы хъæуы цард, уый
æфсæдтæ  басыгътой. Наиб æмæ Хъазара йæ фыртимæ хæсты мард  фесты.
Наибы  ус  йæ  фыды хæдзармæ ацыд. Æрмæст ма Наибы хæдзары  къултæ
сыгъды  сау  æндæрг  хастой.  Тамар  фæкуыдта,  фæхъыг  кодта,  йе
'фсымæры ингæн дæр нал федта æмæ кæугæ фæстæмæ йæ хæдзармæ æрцыд.




    ХЪУДЫ ЦЫППУ

     Кавказы хохы сынæджы хуссарварс, Арагуийы доны сæр Хъуды  ком
хуыссы,  цыма  йæ зæххыхъæд хицæнæй фидары тыххæй скодта:  бæрзонд
къæдзæх   хæхтæ,  зынбацæуæн  лæгæттæ,  нарæг  бахизæн  кæмттæ   —
фидар.цæстæнгас дæтты.
     Раст   Арагуийы  доны  сæр  царди  Хъуды  Цыппу.  Гуырдзыстон
Уырысимæ баиу кæныны фæстæ, адæм куы 'рсабыр сты, куы æрæнцадысты,
уæд  Калачы  сæудæджертæ  Макарæй фос ласын  райдыдтой  Арвы  комы
фæндагыл.  Фæндаг  Дзæуджыхъæуæй Калакмæ æртæ  дихæй  уæрст  уыди.
Дзæуджыхъæуæй  чырæ  Къобы  онг быдыры ирон  адæм  ластой,  Къобæй
Косетмæ та хохы адæм, Косетæй Калакмæ—Гуырдзыстоны адæм.
     Иу  бон  Цыппу  Къобмæ чырæ ласынмæ ныццыди  фондз  æмбалимæ:
Сугъар,  Тотырадз, Цицо, Тайти æмæ Дударимæ. Къобмæ куы 'рцыдысты,
уæд  Цыппу  хицауæй сгæллады чырæтæ райста, чырæты  хицау  Цыппуйы
бафарста йæ ном æмæ йæ мыггагæй. Хицауæн Цыппу йæ цæрæн бæстæ раст
равдыста,  фæлæ  йæ  ном  æмæ йæ мыггаг  фæлывдæй  загъта  «Хафына
Къæрныхов», уыцы номыл чырæты хицау накладной гæххæтт ныффыста, иу
гæххæтт  Цыппумæ  радта,  иу  та йæхимæ  баурæдта.  Цыппу  æмæ  йе
'мбæлттæ  æхсæв  уæрдонæй  сгæллæдты  чырæ  раластой,  чырæты   сæ
.хæдзæрттæм сæхицæн нылластой æмæ сæ бавæрдтой.
     Бонтæ  ивгъуыдтой, рæстæг хатти, чырæты хицау Калачы  йæ  фос
куы  нæ  райста,  уæд хъуыддаг сдзырддаг кодта,  хицæуттæ  рафысс-
бафысс байдыдтой, Хъуды комы Хафына Къæрныхов агуырдтой, фæлæ ахæм
ном æмæ мыггаг Хъуды комы не ссардтой. Бирæ фæрафæрс-бафæрсы фæстæ
хицæуттæ  банцадысты æмæ сæудждæер дæр. Дыууæ азы фæстæ,  хъуыддаг
куы ферох, уæд Цыппу йе 'мбæлттимæ сгæллæдтæй базар кæнын байдыдта
алы хъæуы: Урстуалты, Дзимыры, Чысаны æдасæй сгæллæдтæ уæй кодтой.
     Уыцы   рæстæджы  Рубайты  Биби  Косеты  стыр  хицауæн   сусæг
дзырдхæссæг — комдзог уыд, хицау дæр æй рæвдыдта майдантæй йедтæй.
Кæй  зæгъын  æй хъæуы, æхца дæр ын-иу авæрдта, æмæ-иу Биби  рæстæй
дæр æнæхъуаджы йе 'мбæстон адæмыл комдзæуджытæ цыд.
     Бибийы   сгæллæдты  мæтæй  хуыссæг  нал  ахста,   хъахъхъæдта
Цыппуйы. Цыппу Чысаны сгæллæдтæ ауæй кодта æмæ фæстæмæ æрцыд. Биби
уый  куы  базыдта, уæд Цыппуйы фæдыл ацыд Чысанмæ  æмæ  сгæллæдтæй
дыууæ  топпы  балхæдта æмæ сæ Косеты хицаумæ ныххаста æмæ  хицауæн
загъта,  уыцы  сгæллæдтæ Цыппу фондз æмбалимæ  кæй  радавта,  уый.
Æцæджы  тыххæй та йæм радта, кæй балхæдта, уыцы сгæллæдтæ.  Косеты
хицау сгæллæдтæ Калакмæ арвыста сæ хицаумæ, ацы сгæллæдтæ дæу сты,
æви  нæ,  зæгъгæ,  йæ бафарста. Сомихаг йе сгæллæдтæ  базыдта  æмæ
Косеты хицаумæ ныффыста:
     —  Сгæллæдтæ  мæн сты, зæгъгæ, æмæ хуыснæджыты  куыд  ссарой,
афтæ.
     Косеты  хицау куыддæр уыцы гæххæтт райста Калачы сæудæджерæй,
афтæ  асаултæ  барвыста  æмæ  Цыппуйы  йæ  фондз  амбалимæ  йæхимæ
ныккæнын  кодта.  Хицау бирæ рафæрс-бафæрс, ракъах-бакъах  фæкодта
Цыппу  æмæ  йе  'мбæлтты,  фæлæ йын куы  нæ  басастысты,  уæд  сыл
хъадамантæ  сывæрын  кодта  æмæ сæ  ахæстонмæ  арвыста.  Цыппу  йе
'мбæлттимæ Косеты ахæстоны цыппар мæйы фæбадт, цалынмæ  йæ  аххосы
чингуытæ  цæттæ  кодтой,  стæй йæ Калачы тæрхондонмæ  арвыстой  сæ
аххосы чингуытимæ.
     Иу  бон ахæстоны дуары хъæр фæцыд æмæ.дуар фегом. Дæс салдаты
æд  топпытæ,  сæ разæй схъæлфындз цъæхдзаст хицау ахæстоны  смидæг
æмæ афтæ зæгъы:
     — Судмæ, судмæ, — сæ нæмттæ æмæ сын сæ мыггæгтæ анымадта.
     Цыппу  æмæ  йе фондз æмбалы салдæттæ сæ астæу стымбыл  кодтой
æмæ сæ иу стыр хæдзары смидæг кодтой.
     Суд  æгъдаумæ  гæсгæ бадт. Ахæстытæн цъæх  цинелтæ  сæ  уæлæ,
зылынты бандоныл бадтысты. Суд бирæ тæрхон нæ фæкодта, уый  тыххæй
æмæ сæ зылыны чингуытæ Косеты хицауæй фидаргонд уыдысты.
     Иу сахаты фæстæ суды хистæр расидт:
     —  Цыппу йе 'мбæлттимæ сгæллады барджитæ радавта Къобы фæлывд
номæй. Уый Косеты хицау æвдисæнтæй сбæрæг кодта æмæ æцæгдзинад  у,
уый  тыххæй сæ бартæ ист æмæ мыггагмæ Сыбырмæ æрвыст уæнт, æмæ  та
сæ ахæстонмæ акодтой.
     Æхсæвы  мæйрухс  æрттывтытæ  калдта,  йæ  сыгъзæрин  цæс  тæй
ахæстоны рудзынгæй мидæмæ худт. Ахæстытæ рудзынджы раз бамбырд сты
æмæ арвы лæдæрдтæй сæхи рæвдыдтой. Чи зоны, загътой, нырæй фæстæмæ
нæ  бæстаг  арвы  зылд  нал  фендзыстæм.  Цыппу  йæ  рихи  аздыхта
хъæбатыры бæрæгæн æмæ афтæ зæгъы:
     —  Сыбыры  ныммæлыны бæсты нæ ирон бæстыл æруадзæм нæ  мæлæт.
Лæг иу бон райгуыры, иннæ бон амæлы æмæ æнцад мæстæй базарыд:
     «Сугъары   дзыппы,  дам,  цъæхих  æндон  æмæ,  дам,  Нуазайы*
(Цилканы станцы цур (автор).) скæнæм нæ лидзæн бон!»
     Ахæстытæ  Цыппуйы фæндыл сразы сты æмæ дзырд скодтой  Цилканы
станцы цур, хъæдмæ хæстæг хъæуы, ахæстытæн æхсæв æнцайæн бынат кæм
уыд,  уыцы ран сæ йе цæгъдгæ куыд ныккæной, йе куыд алидзой,  ууыл
кæрæдзийæн ард бахордтой æмæ схуыссыдысты.
     Иу мæйы фæстæ Цыппу æмæ йе 'мбæлтты Сыбырмæ ракодтой Арвыкомы
фæндагыл,  дыууадæс салдаты семæ хъахъхъæнæг. Раст Нуазайы  хъæумæ
куы  схæццæ  сты,  ныр Цилканы станцæ чи хуыйны, уырдæм,  уæд  уым
æхсæвиуат æрæнцадысты иу хæдзары.
     Уыцы  æхсæв раст Ломисы дзуары æхсæв уыд æмæ Цыппу  иу  сомæй
арахъхъ  балхæнын  кодта,  уæрыкк  аргæвстой  æмæ  Ломисы  дзуарæн
скуывтой.  Арахъхъæй  сæхиуыл фæхæцыдысты, салдæттæн  дзы  баталас
кодтой.  Салдæттæ  хорз куы срасыг сты, уæд  къуырма  кæфты  хуыст
скодтой,  æрмæст  ма ахæстыты уæлхъус иу салдат  дзой-дзой  кодта.
Ахæстытæн  сæ  фæнд  куыд уыд, афтæмæй æвиппайды  фестадысты,  æмæ
къулы  уæлæмæ  хæрдæрдæм  слыгъдысты,  фондзæй  аирвæзтысты,  фæлæ
æхсæзæм  —  Гайтийы  рацахстой æмæ йын  йæ  къахы  бынтæ  ныллыгтæ
кодтой.
     Хъуыддаг афтæ уыд, æмæ, ахæстытæ куы алыгъдысты, уæд сæ  цуры
цы салдат лæууыд, уый иннæты фехъал кодта æмæ сæ асырдтой. Фондзæй
иуæрдæм  лыгъд  фесты.  Гайти  иунæгæй  фæхицæн  æмæ  йæ  салдæттæ
æрцахстой.  Фондз  абырæджы æхсæвбонмæ  фæцыдысты  æмæ  боныцъæхæй
Чысаны  Монастеры  хъæды бонасадæн бакодтой.  Дыккаг  æхсæв,  раст
æхсæвæр  афон  Цъорцъохы куырдмæ бацыдысты æмæ йын  сæ  хъадамантæ
рафтауын кодтой. Цыппу йæ хъадаманыл нытту кодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Абонæй фæстæмæ дæ лæджы къах макуыуал фенæд! Цъорцъохы куырд
сæ  хорз  федта—хæрд,  нуæзт, æхца дæр сын  радта  æмæ  рацыдысты.
Мудзухы  æфцæгыл Хъуды коммæ æрхызтысты. Ныр ма сæ иу мæт уый  уыд
æмæ  Гайтийы  куыд  байстаиккой, уый тыххæй  хъуыды  кодтой.  Уыцы
рæстæджы  Гуырдзыстоны фæндаг Диделтыл уыд, Млеты  тæссæрттæ  конд
нæма уыдысты. Цыппу алыбон дæр Къайсуартæм станцæмæ иу зæронд  усы
æрвыста  бæрæггæнæг Гайтийы размæ, цæмæй йын базонын кæна  Гайтийы
æрбацыд.  Иу  къуырийы фæстæ зæронд ус абырджытæм  дзырд  бахаста:
Ахсæв,  дам,  Гайти  Къайсуарты уыдзæн æмæ йæ райсом  ракæндзысты,
зæгъгæ.
     Абырджытæ   сæхи  сцæттæ  кодтой  æмæ  Гордзылеты   йæ   разы
бабадтысты.
     Дыккаг  бон  хур  скаст,  хохæй-хохмæ тын  анывæзта.  Бæрзонд
къæдзæхтæ, æвзистау, сæрттывтой, фæлæ ма уæддæр Хъуды комы рæбынтæ
сау  æндæрг хастой. Уалынмæ сын Гайтийы сæ разы æрбалæууын кодтой.
Абырджытæ   æвиппайд  уæлвæндагæй  æргæппытæ  кодтой   æмæ   цæсты
тъæбæрттæн Гайтийы Уартауы дæлбыл фæкодтой. Салдæттæ ма  сæ  фæстæ
гæрæхтæ кодтой, фæлæ абырджытæ фидæртты хохы сæрмæ сфардæг сты æмæ
уырдыгæй Гадзыгайы зарæг кодтой.
     Абырджытæ  Рубайты  Бибийы марыныл бирæ фæзылдысты,  фæлæ  сæ
къухы  нæ  бафтыд. Хæдзарæй æддæмæ нал цыд, дуар  æхгæдæй  дардта,
тыхæй бабырсæн æм нæ уыд, арт ыл куы бафтыдтаиккой, уæд æгас  хъæу
сыгъдысты  æмæ  сын тæригъæд кодтой, афтæмæй сын Биби  бонæй-бонмæ
æнæ мардæй баззад!
     Царддæттæг сæрд аивгъуыдта, ацыд. Хæхтæ мит æрæхгæдта, ацæуæн
фæндаг  нал уыд. Уадтымыгъы æхситт, дымгæйы зызын кæмттæ  араудта,
бæстæ кæуын цæстæнгас лæвæрдта. Абырджытæ сæ хæдзæрттæм æрцыдысты.
Ирон  адæмы  'хсæн дзырд уады бæхыл бады. Биби та  Косеты  хицаумæ
дзырд ныххаста. Хъуды абырджытæ, дам, сæ хæдзæртты цæрынц, зæгъгæ.
     Раст  Цыппурсы рæстæг уыд, æмæ Косеты хицау æфсæдтæ  æрæмбырд
кодта — Хадæй, Хиуæй. Уыдонмæ уырысы æфсæдтæ баиу сты. Хицауы фæнд
афтæ  уыд,  æмæ  абырджытæм  æхсæв  куыд  ныббырстаиккой  æмæ   сæ
æвиппайды  куыд æрцахстаиккой, афтæ. Фæлæ хъуыддаг афтæ  уыд,  æмæ
æфсæдтимæ  Цыппуйы  æфсымæргонд —  Цъорцъохы  куырд  дæр  уыд  æмæ
Цыппумæ барвыста, ахсæв дæм бырсдзысты, зæгъгæ.
     Кæй  зæгъын  æй хъæуы, абырджытæ дæр хæстæмбæрц  сæхи  сцæттæ
кодтой  æмæ  æфсæдты раз къуыбырыл, Такаты мусы æрбадтысты.  Æхсæв
мæйрухс  уыд  боны хуызæн. Миты хъæпæнтæ тыбар-тыбур кодтой.  Раст
æмбисæхсæв Такаты мусы раз фæхæрд кодтой. Абырджытæ мусы аргæрæнæй
æфсæдтыл  топп,  их уарæгау, ныккалдтой æмæ дзы дыууæ  уым  аззад,
иннæтæ  фæлидзæг сты æмæ æндæр хъæуты æрæнцадысты, Цыппуйы  æвронг
зонд хъуыддаджы зындзинад равзæрста, æнæхæцгæ хос нал ис, уый, æмæ
хæцæн фидар бацагуырдта.
     Гордзылеты  бын хъæуы сæр къæдзæх сынæджы раз—лæгæт.  Лæгæтæн
йæ  алыварс айнæг, иу бацоны йедтæмæ йæм нæй. Лæгæты мидæг суадон.
Абырджытæ лæгæтмæ фæндаг ныммарзтой æхсæвы, цæмæйдæриддæр мит  арф
уыди,  цыдæриддæр  сæм хъомвос уыди, лæгæтмæ сæ  стардтой  æмæ  сæ
аргæвстой, сæ мæрдтæй сын лæгæты раз хæцæн самадтой, цæвиттон, мит
арф  уыд  æмæ  дур  къухы не 'фтыд. Сæ бинонты —  чысылæй,  стырæй
иууылдæр лæгæтмæ скодтой, хæринаг ссад фаг схастой æмæ Цыппу хæсты
пълæнттæ æрæвæрдта.
     Дыккаг  бон  æфсæдты  хицау цæхгæр дзырд радта,  хъазуат  сæм
бацагут,  зæгъгæ,  цасфæнды фæцæгъдæнт, уæддæр,  æнæуый  хос  нæй,
загъта.   Æфсæдты  хицауы  уынаффæмæ  гæсгæ  дыккаг  бон  хъазуаты
бацыдысты,  фæлæ  хъæуы афтид хæдзæртты йедтæмæ  ничиуал  уыд  æмæ
хъæуы æрæнцадысты.
     Æртыккаг бон хæцын райдыдтой, æфсæдтæ лæгæтмæ бырстой.  Топпы
нæмыг  ихуарæгау  кодта. Лæгæты сæрмæ топпы  фæздæг  мигъ  сбадти.
Æфсæдтæй  бирæ фæцагътой. Хæст бон изæрдалынгмæ нæ банцад.  Изæрæй
æфсæдтæ раздæхтысты.
     Цыппурсæй донскъæфæнмæ топпæй фæхæцыдысты, фæсдонскъæфæны сæм
сармадзантæ  баластой  æмæ  хæст сæтынгдæр.  Фыццаг  æмыр  нæмыгæй
æхстой, цæмæй лæгæты раз хæцæн амад фехæлдтаиккой, фæлæ сын  халын
нæ  бакуымдта,  уый  тыххæй æмæ галтæ, хъуццыты мæрдтæ  кæрæдзийыл
ныссалдысты  æмæ  сæ  къæртт дæр нал хаудта. Уый  фæстæ  сæ  халгæ
нæмыгæй,  фыдæлтæ  хъумбара кæй хуыдтой,  уымæй  æхсын  райдыдтой.
Цæвиттон,  лæгæты дуар бæрзонд уыд, æмæ хæцæн амады  сæрты  лæгæты
хуылфмæ хаудта, сармадзаны нæмыг æмæ лæгæты хуылфы хæлд.
     Зондджын.æфсæддон адæмæй сæдæ мин лæджы басæтдзæн. Цыппу хорз
зыдта,  уыцы рæстæджы сармадзаны нæмыг цæмæй хæлы, æмæ куыд  арæзт
у,  уый  æмæ лæгæты астæу дон смал кодта, æмæ-иу сармадзаны  нæмыг
лæгæты хуылфы къæдзæхыл куы сæмбæлд, уæд-иу малы смидæг æмæ-иу  йæ
фитил  ахуыссыд. Цæвиттон, уыцы рæстæджы сармадзаны нæмыг  фитилæй
хæцгæ уыд, цалынмæ йæ фитил асыгъдаид, уалынмæ нæмыг нæ хæлди, æмæ
доны руаджы сармадзаны нæмыг æнæхæлдæй зад. Нæмыджы хуылфæй та дæс
æмæ  æртиссæдз æхсты топпыхос истой æмæ уый руаджы топпыхос  хъуаг
нæ  кодтой. Иухатт Цыппуйæн йæ къухты 'хсæн сармадзаны  нæмыг  дæр
ныггæрах  кодта  æмæ  фехæлди, фæлæ йæхицæн дæр  æмæ  иннæтæй  дæр
никæмæн ницы кодта.
     Цыппурсæй  Тутыры дыццæгмæ лæгæтæй фæхæцыдысты, стæй  лидзыны
фæнд скодтой. Урс цикъæйæ æддаг дарæстæ бахуыдтой, урс миты хуызæн
куыд  уыдаиккой,  афтæ,  миты цæуæн къæлæттæ  сбастой  æмæ  Тутыры
дыццæг  аехсæв  алыгъдысты Къалодзæгатыл  Хъелы  рындзыты  æддæмæ,
боныцъæхæй  Дзимыры Тогойты хъæуы балæууыдысты. Сæ бинонты,  усæй,
сывæллонæй  лæгæты  ныууагътой æмæ сæ дыккаг  бон,  æфсæдты  хицау
æркæнын  кодта,  æмæ сæ Калакмæ акодтой. Æртæ  азы  Калачы  фесты,
цалынмæ Цыппу бафидыдта, уалынмæ, стæй сæ рауагътой.
     Тогойты  хъæу карды комы хуызæн къæдзæх сынæгыл цæрынц  фондз
хæдзарæй,  хъæуы  астæу  авд  уæладзыджы  мæсыг,  ныр   æй   уырыс
фехæлдтой,  фæлæ  уæддæр фидар цæстæнгас дæтты.  Абырджытæ  фыццаг
Тогойтæй  ракуырдтой, цæмæй сæ иу бон бауазæг кæной, уæд  Тогойтæн
сæхи  расырдтой æмæ хъæуы æрцардысты. Бæгæны бахсыстой. Фос  бирæ,
кусæрттаг æмæ та Тогойты мæсыджы цæрын байдыдтой.
     Бирæгъдзармæй цуанон сомæнхъæл. Чидæр та Косеты хицаумæ дзырд
ныддавта:  абырджытæ,  дам,  Тогойты мæсыджы  бацыдысты.  Арагуийы
'рдыгæй та Косеты хицау ныццыд æфсæдтимæ. Чысаны 'рдыгæй Ерыстаутæ
æрбакодтой æфсæдтæ æмæ та хæст сси.
     Нарон Гæуыс Цыппуйæн йе 'рдхорд æфсымæргонд уыд. Иу бон Гæуыс
æмæ  Дзимыры  сауджын æфсæдты хицауæн афтæ зæгъынц, абырджыты  куы
'рсайæм, уæд нын цы хæрзиуæг уыдзæни, зæгъгæ.
     Хицау  сын  ныббаста  хъуыры æфтаугæ сыгъзæрин  майдантæ  æмæ
дæсгай тумантæ æхца..
     Дыккаг  бон  сауджын æмæ Гæуыс Тогойтæм ссыдысты — абырджытæм
æмæ сын хинæйдзаг былдау ныхæстæ райдыдтой.
     Гæуыс загъта:
     —  Не  'хсæн  ард  ис,  Цыппу, æфсымæртæ  стæм,  баууæнд  мыл
æцæгдзинадæй, хицæуттæ дын бахатыр кодтой, цыдæриддæр  æвзæр  митæ
фæкодтай,  уыдон. Рацæут æмæ уæ бафидауын кæнæм. Æцæджы тыххæй  та
мын   сауджын  æвдисæн  у.  Сауджын  дæр  сын  æцæгдзинады  æууæнк
лæвæрдта, йæ дзуар йæ къухы, афтæмæй. Зæронд цъиу зыгуымтæй  сайын
нæ  комы. Цыппуйы фæлтæрд зонд тагъд бамбæрста уыдонæн сæ хин  æмæ
Гæуысæн афтæ зæгъы:
     —  Æри,  уæдæ,  ме 'фсымæр, дæ хъама, дзуары  угард  ныккæнæм
æцæджы тыххæй.
     Гæуыс  йæ  хъама Цыппумæ радта. Хъама сæхи куы фæци,  уæд  æй
рацахстой  æмæ йæ цæджындзыл сбастой, сауджын йæхи былæй  аппæрста
æмæ дзодайыл аирвæзт, йæ сыдзы туг мизгæ дæлæ комы зæйнадыл абадт.
     Цыппу ма йæм фæстейæ хъæр кодта:
     —  Ма  тæрс,  сауджын, дæуæн ницы кæндзыстæм — динамонæг  дæ.
Фæлæ  ма  йæм  чи хъуыста, фæстæмæ фæкæс-фæкæсгæнгæ æфсадты  'хсæн
смидæг.
     Гæуысы цæджындзыл бастæй иу къуыри фæдардтой, куы йæ æргæвдгæ
кодтой,  куы йын йæ цæстытæ къахтой, куы йæ мæсыджы сæрæй бæндæнæй
уагътой  æмæ-иу  æй бонизæрмæ ауыгъдæй фæдардтой,  ахæм  митæ  йын
кодтой. Иу къуырийы фæстæ Гæуысы зыбыты бæгънæгæй, йæ мад æй  куыд
ныййардта, афтæмæй рауагътой æмæ йын Цыппу афтæ зæгъы:
     —  Цу,  мæ хæдзар, мæлæт дын хатыр. Де ууæнк дæр бæгънæг  æмæ
дæхæдæг дæр.
     Уалдзæг  æрæввахс.  Мит фæзæйнад. Æфсæдтæ  алæрдыгæй  тыхджын
байдыдтой.  Æхсæвæй-бонæй  хæст нал  хæлд.  Мæсыджы  фæрстæ  топпы
цæхæрæй  пиллон уагътой. Алæрдыгæй сыл æртыхстысты. Раст  куадзæны
размæ   майрæмæхсæвы  фыдæхсæв  скодта.  Митæмхæццæ  зæгъ  уарыди.
Цæгатфарсы  тымыгъ  унæргъыдта.  Митæмхæццæ  зæгъ  уарын  æфсæдтыл
уылæнтæй  калдта.  Æфсæдтæ сфæлмæцыдысты æмæ алчи  йæ  цинелы  бын
ныттымбыл.
     Раст  æмбисæхсæв  абырджытæ  мæсыгæй  рахызтысты,  хуссæртты,
зæйдзыдтыл  дæлæмæ  коммæ  ныццыдысты, комы  зæйвд  бынты  дон-дон
фæстæмæ  Хъуды æфцæгмæ ссыдысты æмæ фидæртты хохы дуры бын  лæгæты
æрæнцадысты.  Хæринаджы  тыххæй сæм уыд къæлуайы  ссад,  царв  æмæ
цæхдонын фыдтæ. Дыккаг бон, Тогойты мæсыгæй топпы хъæр куы нæ  уал
цыд,  уæд  æфсæдтæ хъæумæ бабырстой, фæлæ хъæуы ничиуал уыд  афтид
хæдзæртты йедтæмæ. Æфсæдтæ сын сæ фæд рацагур-бацагур фæкодтой æмæ
куы ницы ссардтой, уæд фæйнæрдæм фæцыдысты.
     Уалдзæг  æрцыд.  Зæхх сулæфыд. Хъæд сыфтæрæй сæхгæдта,  бæстæ
суæгъд  ис.  Абырджытæ  Гуырдзыстонмæ афардæг  сты.  Раст  Цхетайы
мидæгæй  хæзна байстой æмæ дзы бирæ æхца ахастой — урс  æхцайæ  цы
фæрæзтой, уый, гæххæтт æхца та зонгæ нæ кодтой, æмæ дзы  Цыппу  иу
гæххæтт нывы æфсон йæ къæртт дзыппы авæрдта. Гуырдзыстоны  сын  иу
æлдар лымæн уыд æмæ уымæ куы бацыдысты, уæд æй уый базыдта гæххæтт
æхцайы æмæ афтæ зæгъы:
     —  Адонæй цæуылнæ хастат, адон хуыздæр æхца сты! — æлдар  сын
бауайдзæф кодта, фæлæ ма цы хос уыд.
     Калачы  стыр хицаумæ дзырд бацыд, абырджытæ цы хæзна байстой,
уый  тыххæй  æмæ  карз  дзырд  радта,  алы  бæстыл,  алы  хицаумæ,
æрцахсынæй-амарынæй сын иу амал куыд скæной, афтæ.  Æддагон  лæгæй
сæ чи æрцахсын кæна, уымæн та хæрзиуджытæ ныббастой.
     Зæронд  цъиуы зыгуымæй чи ахсы. Цыппу куы базыдта, ацы бæстыл
ын  фæлæууæн нал ис, уæд Шамилмæ лидзын сфæнд кодта. Уыцы рæстæджы
Шамил  йæ  тæккæ хæстыл уыд Уырысимæ, Дзарахы комы дæр фидыд  нæма
уыдысты уырысимæ.
     Зондджын  лæг  хъуыддаг  лыстæг луары.  Цыппу  Туаты  Дзыбайы
Дзарахмæ  минæвар  арвыста Хæмæтхъанатæм, цæмæй абырджыты  бауæзæг
кæной. Цæвиттон, Дзыба Хæмæтхъанаты хæрæфырт уыд. Хæмæтхъанатæ æмæ
æгас  Дзарах дæр сразы сты Хъуды абырджыты сæхимæ райсыныл.  Туаты
Дзыба Дзарахæй фæстæмæ бацыд æмæ Цыппуйæн загъта, Хæмæтхъанатæй цы
фехъуыста, уый.
     Раст æхсæвæрафоны абырджытæ Туаты Дзыбайæн арфæ ракодтой  æмæ
араст  сты  Хиуы  комы  дæлæмæ. Æхсæвбонмæ  фæцыдысты,  боныцъæхæй
Ахгарайы хохы сæрæй Дзарахы коммæ акастысты. Хуры скастæй  бæрзонд
къæдзæхтæ, сыгъзæринау, æрттывтой. Дзарахы комы рæбынтæ сау æндæрг
хастой.  Терчы  дон,  хæрдгæ  быдау,  зылын-мылын  Ирыстоны   йæхи
аивæзта.  Хуры скаст ыл ранæй-рæтты хид авæрдта. Нæзы бæлæсты  тæф
комы  нарæгæй ирдгæ уæлæмæ хаста æмæ лæджы зæрдæ рухс кодта. Цыппу
ныуулæфыд æмæ афтæ зæгъы:
     —Мæгуыр  нæ  бон, йæ райгуырæн бæсты уындæй чи нæ бафсæст,  —
æмæ æнцад æрбадт.
     Йе   'мбæлттæ   дæр  йæ  цуры  æрбадтысты.  Бирæ  фæбадтысты.
Бæстыхъæдæй  сæхи фæрæвдыдтой. Фæндаггон хæринæгтæй сæхи  афсæстой
æмæ та ацыдысты.
     Раст  уыцы  бон  Дзарахы Маты дзуарыбон уыд æмæ  адæм  дзуары
уæлвæзы  æрæмбырд сты. Фæсивæд бæхтыл хъазыдысты. Топпы фæздæг  сæ
сæрыл  мигъ сбадт. Дзуаргæстæ адæмы фæдзæхстой. Адæм фæсабыр  сты.
Зæрæдтæ æрбадтысты. Хурскæсæны ирдгæ радымдта, фæздæг ахаста.  Сау
бæгæныйæ гаджидæуттæ кодтой.
     Абырджытæ  хъæды къохæй бæрæгбонмæ кастысты  æмæ  Цыппу  афтæ
зæгъы:
     —  Фæндæй  хъуыддаг кæддæриддæр нæ фехæлдзæн. Уыдон нуæзтджын
адæм   сты.  Мах  сæм  æмбырдæй  куы  ныццæуæм,  уæд  нæ  тыхгæнæг
фæхондзысты.  Æз  сæм  иунæгæй ныццæуон. Мæхъæл  уазæгуарзон  сты.
Сæхимæ мæ куы айсой, уæд сымахмæ дæр сæрвитдзынæн, — зæгъгæ.
     Цыппу  йе  'мбæлтты  хъæды  ныууагъта  æмæ  мæхъæлы  æмбырдмæ
ныццыд.  Мæхъæл йæ размæ разгъордтой æмæ йæ хистæры бынаты  сбадын
кодтой,  йæ  разы  йын  уæздан фынг, цыбæл  хæринæгтæ  æрæвæрдтой.
Уалынмæ  иу чызг Гызæу, зæгъгæ, æрбакодтой, æвзагзонæг тæлмац  æмæ
тæлмацæй  ныхас райдыдтой. Цыппу цас фæрæзта, мæхъæлæн сæ хабæрттæ
радзырдта: сæ абырæгдзинад, сæ хæсты æмбисонд æмæ сын йе  'мбæлтты
дæр  бацамыдта, мæхъæлы фæсивæд азгъордтой æмæ йын йе 'мбæлтты дæр
æрбакодтой.  Фæцин  сыл  кодтой, хорз  сæ  федтой,  чызджытимæ  сæ
фæкафын  кодтой, бон баизæр æмæ уазджыты сæ фысыммæ  Хæмæтхъанатæм
хъазгæ  æркодтой. Æхсæвы та сын Хæмæтхъанатæ гал  аргæвстой.  Адæм
æрæмбырд сты, хорз лæвæрттæ сын фæкодтой. Дзарахы ма уыдон æрцыдмæ
æхсæз  мæхъæлон абырæджы уыд, уыдонимæ дæр балымæн сты  æмæ  хæтын
райдыдтой. Иу хатт стыр Гуыданы фос—æртæ дзуджы ратардтой  æмæ  сæ
æгас Дзарахæн байуæрстой.
     Уалынмæ  уырысы  æфсæдтæ  Дзарахы  комы  дымæгæй  сау  æндæрг
бадардтой  æмæ хæст сси. Комы дыууæ фарсæй топпы нæмыг, ихуарæгау,
кодта.  Дзарахы  дон  тугæмхæццæ сырх-сырхид уыди.  Хæст  бирæ  нæ
ахаста   —  мæхъæл  фидауыны  дзырд.  радтой.  Абырджытæ   мæсыджы
бацыдысты.  Уырысы  æфсæдтæ сæ алыварс æрæхгæдтой.  Цыппу  лидзыны
фæнд скодта. Мæхъæлы абырджытæ загътой:
     — Ацы мæсыг ханты ханæн нæ басаст, уырыс та йын цы кæндзысты?
     Уыцы  æхсæв фыддуг скодта. Тæгъдызæй уарын фæйлауæнтæ  хаста.
Арв нæрыди, æрттывта.
     Цыппу æмæ йе 'мбæлттæ мæсыгæй рахызтысты. Сæ топпытæ сæ риуыл
—  бырын байдыдтой, æфсæдты астæу цеппы æхсæнты бырыдысты æмæ Маты
хохмæ сфардæг сты. Лæгæты арт скодтой æмæ сæхи ссур кодтой. Дыккаг
бон  уырысы æфсæдтæ мæсыджы бын топпы хос ныккодтой æмæ  йыл  зынг
бафтыдтой,  сæхæдæг  дард ацыдысты. Топпыхос  схæцыд  æмæ  мæсыджы
хæрдмæ   фæхаста.  Сау  фæздæджы  тымбыл,  мигъау,  абадт.   Дымгæ
радымдта, фæздæг ахаста æмæ разынди мæсыджы хуырдзæнд. йæ бынæй ма
цыд мæхъæлы абырджыты уынæргъын, хъæрзын.
     Цыппу æмæ йе 'мбæлттæ Маты хохæй кастысты æмæ федтой, мæсыгыл
цы  æрцыд,  уый.  Æхсæвы  хохы фесты. Дыккаг  бон  араст  сты  æмæ
Хъулгъайы Бехоймæ бацыдысты. Æртæ боны Бехоймæ фесты, цыппæрæм бон
Ахберд-Мæхæмæтмæ  ныццыдысты. Ахберд-Мæхæмæт  семæ  сбадт  æмæ  сæ
Шамилмæ бакодта.
     Шамил  — сæвджын цæхгæр лæг, стыр рихитæ, цæхгæр æлвыд зачъе,
æрфгуыты астæу угард — æнкъард цæстæнгас лæвæрдта. Тахтины  гауызы
уæлæ  бадт,  бирæ  хъуыдытæй цæсгом æнафоны фæлывд  хуыз  æвдыста.
Хъамайы сæрыл стæдæджын къухтæй хъæбатыры хæст ныккодта. Абырджытæ
йæ  разы  балæууыдысты, бакуывтой æмæ йын салам радтой. Самил  дæр
сын арфæ ракодта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Хорз, — загъта, — мæ лæппутæ. Æз фехъуыстон, хохы адæм æмæ
уырысы  паддзах  хæцынц, зæгъгæ, æмæ сымах тыххæй  авд  хуыцаубоны
ламаз скодтон, ныр хуыцауы фæндæй цæрдзыстæм, — æмæ сæ рарвыста.
     Шамилы  уынаффæйæ  абырджытæн фатер радтой  æмæ  æрæнцадысты.
Фæлæ  сын хæринаг дæттæг нæ уыд æмæ æртæ боны æххормаг баззадысты.
Цыппу  сæ нæ уагъта Шамилмæ хъаст кæнын. «Гуыбыны хъаст, — загъта,
— худинаг у».
     Тотырадз—хæрз лæппу-лæг—афтæ зæгъы:
     —Мæнæн гуыбыны хъаст худинаг нæу—лæппу дæн. Æмæ Шамилмæ бацыд
æмæ загъта:
     — Мах хæххон адæм — иуран бадын нæ уарзæм. Кæд искуы хæст ис,
уæд нæ уырдæм арвит, æххормагæй та сырд дæр нæ цæры.
     Шамил фæхудыны бæрæгæн йæ рихи фезмæлын кодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Хорз,  мæ  хæдзар. Лæппуйæн гуыбыны хъаст  худинаг  нæу,—æмæ
дзырд  радта,  хæдзарæн  къусыдзаг царв  æмæ  къæлуайы  ссад  куыд
æрхæссой, афтæ.
     Цæсты  тъæбæрттмæ  абырджыты фатер царв æмæ  къæлуайы  ссадæй
айдзаджы.   Ахберд-Мæхæмæт  дæр  сын  арфæ  ракодта  æмæ   фæстæмæ
раздæхти.
     Æртæ боны фæстæ сæм Шамил басидт æмæ загъта:
     —Ахсæв мæм тыхгæнджытæ цæудзæн æмæ мæ ныфс сымах стут.  Цæут,
æмæ  уын  кæм  загътон, уым бабадут. Тыхгæнджыты разæй  урс  барæг
цæудзæн, уый цæвут, иннæтæм ма бавналут, æмæ сын семæ лæг бафтыдта
æмæ ацыдысты.
     Иу  сындзджын атагъайы нарæг фæндаджы фæйнæ фарс  бабадтысты,
æртæйæ иуæрдыгæй, æртæйæ иннæрдыгæй. Раст æмбисæхсæв æфсады  разæй
урс  барæг  æрхæццæ.  Абырджыты гæрæхтæ  ацыдысты  æмæ  урс  барæг
асхъиудта.  Иннæ  æфсад  асæпп-сæпп  кодтой,  афардæг  сты.  Цыппу
базгъордта  æмæ барæджы рауын-бауын акодта æмæ дзы лæджы  мард  нæ
уыд,  æрмæст  дзы  федта дыууæ дамбацайы, худ æмæ нымæт.  Дзауматæ
рахастой æмæ рацыдысты.
     Æртæ боны фæстæ та сæм Шамил басидт æмæ загъта:
     —  Цы  бакодтат, мæ лæппутæ, исты фесгуыхтыстут? Цыппу раздæр
бакъахдзæф кодта æмæ афтæ зæгъы:
     —Æхсгæ хорз фæкодтам, фæлæ лæджы мард нæй, æрмæст нымæт,  худ
æмæ дыууæ дамбацайы йедтæмæ дзы мард нæ баззад æмæ уый тыххæй хъыг
кæнæм, зæгъгæ.
     Шамил йæ рихийы бын фæхудт æмæ афтæ зæгъы:
     —Амардтат  æй, амардтат, мæ лæппутæ!—нымæты топпы  цæфтæ  куы
федта,  уæд. Нымæт æмæ дамбаца Цыппуйæн радта, худ æмæ дамбаца  та
Сугъарæн. Арфæ сын ракодта æмæ рацыдысты.
     Æртыккаг бон та сæм басидти Шамил æмæ урс бæхыл сбадт. —  Урс
цухъхъа, урс худ, урс сарыхъ, сугъахъ фистон кард йæ фарсыл тыбар-
тыбур  кодта. Йæ алыфарс абырджытæ, дыууæ наибы семæ  æфсадты  раз
балæууыдысты æмæ сын Шамил арфæ ракодта æмæ афтæ зæгъы:
     —  Дæттын уæм лæгтæ. Сæ хъару равдисдзæн, цы сты, уый. Хæххон
уæйгуытæй æхсæз. Уадзут сæ зæгъын.
     Шамил  хъæбатыр цæстæнгасæй æфсæдтыл азылд æмæ  та  сын  арфæ
ракодта. Абырджыты æфсæдтимæ ныууагъта æмæ фæстæмæ раздæхт.
     Абырджытæ   æфсæдтимæ   баиу   сты,   хæтын   райдыдтой,   сæ
хъæбатырдзинад   Цæцæны   æмбисондæн  баззад.   Топпæй   æрду   нæ
ивгъуыдтой, æхсæв бонау цыдысты. Хæсты быдыры знаджы нæмыгæй  сæхи
нæ хызтой.
     Абырджытæ Шамилы æфсæдтимæ дыууæ азы фесты.
     Иу  хатт  Терчы  былæй рæгъау атардтой. Мигъбон  уыд  æмæ  сæ
рæстæг  фæсайдта.  Изæры  æфсон рæгъаумæ æгæр  раджы  фæлæбурдтой.
Ирæй,  уырысæй  фæдис фесты, хæст сси. Цыппу уариау  бæхыл  ратæх-
батæх   кодта.  Фæдисонтимæ  фæстæмæ  хæцыд.  Йе  'мбæлттæ  рæгъау
тардтой. Йæ сæрыл мигъ сбадт топпы фæздæгæй. Æнæскъуыд æрвнæрæгау,
йæ  топпы  хъæр  нæ хицæн кодта. Æхсæв се 'хсæн  бацыд  æмæ  Цыппу
фæдисон  адæмы 'хсæн фæци æмæ сын уырыссагау дзырдта,  цæвут  'сæ,
зæгъгæ,  цыма  фæдисон адæмæй уыд. Иу ирон фæдисон лæгмæ  топпыхос
нал  уыд æмæ хъазахъхъагæй куры. Цыппу хъазахъхъагыл топп ныццавта
æмæ йын, иронау, афтæ зæгъы:
     —  Сис ын йæ топпыхос дæр æмæ йæ топп дæр —дæу сты, — йæхæдæг
бæх æрцæлхъ ласта æмæ æхсæвы мæйдары аныгъуылд.
     Афонтæ  цыдысты. Рæстæг ивта. Хъазыбегаты Глаха Косеты  зылды
хицау сси. Уыцы рæстæджы Глахайы дзырдæн бæрзонд паддзахы раз бирæ
кад   уыд,  Цыппуимæ  та  Глаха  рагæй  хæлар  уыд  æмæ  абырджыты
бафидауыны  тыххæй  зæрдиагæй зилын райдыдта. Слымæн  кодта  Терчы
зылды хицауимæ дæр, базонын ын кодта абырджыты хабæрттæ. Дыууæ дæр
зилын  систой.  Бирæ рафысс-бафысс, курынты фæстæ  стыр  хицæуттæй
дзырд  рацыд: «Хъуды абырджытæн се 'взæр митæ—хатыр, сæ фыдыбæстæй
— цух æмæ сæ Терчы зылды æрцæрын кæнут.
     Хъазыбегаты Глаха Цыппумæ гæххæтт ныффыста афтæ:  «Мæ  уарзон
фырт  Цыппу!  Æцæгдзинадæй дæм фыссын æмæ дын  Хиуы  Санибайæ  æмæ
Ломисы дзуарæй ард хæрын æмæ сомы кæнын, баууæнд мыл, Терчы  зылды
мæлар æмæ дæ æз бафидауын кодтам паддзахимæ. Бахатыр дын кодта  де
'взæр  митæ иууылдæр. Æрмæст дæ фыдыбæстæй цух, æмæ дæ Терчы зылды
кæм  фæнды, уым æрцæр. Бафидауыны тыххæй та дæм æнхъæлмæ кæсдзынæн
Цымийы   фæзы.  Дудараты  зæххыл  раст  зæрдæвæрæн  бон».  Гæххæтт
гуырдзиаг  æвзагæй фыст уыд æмæ йæ иу мæхъæлон Боратæй Темырыхъомæ
радта æмæ йæ Цæцæны хæсты Цыппумæ арвыста. Мæхъæлон бирæ рацу-бацу
нæ  фæкодта, цыппæрæм бон раст Даргъийы хæсты Цыппуйыл сæмбæлд æмæ
йæм гæххæтт радта æмае дзы бакаст.
     Уалдзæг  уыд  æмæ хур тынгдæр судзын байдыдта.  Адæм  æнтæфæй
хæхтæм лыгъдысты. Иу бон Цыппу Шамилæй ракуырдта æмæ загъта:
     —Дæ  бæрзонддзинадæй курын, имам, æнтæфæй бафæлмæцыдыстæм æмæ
нæ иучысыл Хъулгъайы хохмæ ауадз, зæгъгæ.
     Шамилы  дард  хъуыдыгæнаг  зонд æмæ  фæлтæрд  зæрдæ  Цыппуйыл
фæгуырысхо æмæ афтæ зæгъы:
     — Æнхъæл дæн, мæ лæппутæ, сайын фæнд мыл кæнут!
     Фæлæ Шамилæн Цыппу æцæгдзинады дзырд радта æмæ йыл баууæндыд.
     Уыцы  рæстæджы  Хъулгъайы  æлдар  Бехой  Уырысимæ  бафидыдта,
Дзарахы  мæхъæл  дæр уырысимæ баиу сты. Абырджытæ  æрмæст  Бехоймæ
æрцыдысты  æмæ  йын радзырдтой сæ фидауыны хабар.  Бехой  сæ  хорз
федта. Фæцин сыл кодта. Æхсæвы уым фесты.
     Дыккаг  бон раджы сбадтысты абырджытæ, Бехойы ссæдз барæджимæ
рацыдысты.  Глаха  сын кæдæм сæмгъуыд кодта  —  Цымийы  фæзмæ.  Се
'рцыдмæ æнхъæлмæ кастысты: Терчы зылды инæлар, Хъазыбегаты  Глаха,
фондзыссæдзы хъазахъхъ — конвой. Раст зæрдæвæрæн боны Цымийы  фæзы
баиу  сты,  иуæрдыгæй  лæууыд дыууæ инæлары конвойимæ,  иннæрдыгæй
Бехой,   мæхъæл   æмæ  абырджытимæ  топпæлвæстæй.   Глаха   раздæр
бакъахдзæфтæ кодта æмæ афтæ зæгъы:
     — Цæуылнæ рацæуыс, Цыппу? Терчы зылды инæларæн салам радт.
     Цыппуйæн йæ топп йæ къухы æмæ афтæ зæгъы:
     —  Искуы  ма  бирæгъ фиййауимæ рæдæн дзырдтæй  фидауы?  Глаха
бауад æмæ Цыппуйы сæрыл йæ худ акодта æмæ загъта:
     — Абонæй фæстæмæ — мæ лæппу. Хиуы Саниба не 'хсæн.
     Абырджытæ бацыдысты. Бехой æмæ Глаха сæ разæй æмæ Терчы зылды
инæларæн  бакуывтой  æмæ йын салам радтой. Иучысыл  ныхæсты  фæстæ
файтоны  сбадтысты.  Абырджытæ  бæхтыл  сæ  фæстæ,  хъазахъхъ  æмæ
мæхъæлимæ Дзæуджыхъæумæ æрцыдысты.
     Се  'рцыдмæ инæлары хæдзары раз æнæхыгъд адæм æрæмбырд, ирæй,
кæсæгæй, уырысæй зæххыл нал цыдысты æмæ æнхъæлмæ кастысты. Уалынмæ
кæсæгæй  сты  æмæ  инæлары  хæдзары раз рæнхъ  алæууыдысты.  Дыууæ
инæлары  хæдзармæ  бацыдысты.  Абырджытæ  мæхъæлы  раз,  Бехой  сæ
уæлийæ,  рæнхъ  лæууыдысты.  Глаха уæладзыг  балкъонæй  радзырдта,
инæлар  уæм  дзуры, зæгъгæ. Абырджытæ инæлары хæдзары  дуармæ  куы
бахæццæ  сты,  уæд  сын  дуаргæс  сæ  топпытæ  иста  æмæ  фæстæдæр
ралæууыдысты æмæ Цыппу афтæ зæгъы:
     —Æнхъæл дæн къæппæгмæ нæ æрсайдтой.
     Уалынмæ та дыккаг хатт Глаха рауад æмæ та Цыппумæ дзуры:
     — Цæуылнæ рацæуыс, зæгъгæ, — инæлар дæм æнхъæлмæ кæсы.
     Цыппу та йын загъта:
     — Дуаргæс нын нæ гæрзтæ исы æмæ дызæрдыг кæнæм, зæгъгæ.
     Глаха  фæстæмæ разылд æмæ инæларæн загъта. Инæлар  рауад  æмæ
дуаргæсмæ дзуры:
     —Æдгæрзтæ сæ рауадз, зæгъгæ.
     Æмæ  уæд  бацыдысты.  Сæ  топпытæ  æрæвæрдтои  æмæ  та  дыууæ
инæларæн бакуывтой.
     Терчы зылды инæлар сыстад æмæ загъта:
     —  Бирæ  æвзæр  митæ фæкодтат, номхуындæй сæ нæ дзурын,  фæлæ
цыдæриддæр  æвзæр митæ фæкодтат, уыдон уын бахатыр кодта  мæн  æмæ
Хъазыбеджы  тыххæй иууылрæвдауæг паддзах. Æрмæст уæ  фыдыбæстæй  —
цух, Терчы зылды уæ кæм фæнды, уым цæрут.
     Цыппу равзæрста йæхицæн цæрæнбынат Туацъæйы—Æрыдонæй Къардоны
астæу.  Енесаты  Мæхæмæт кæм цард, уыцы хъæуы.  Хъазыбегаты  Глаха
семæ  рацыд  инæлары хæдзарæй æмæ бадзырдта Енесаты Мæхæмæтмæ  æмæ
йын загъта:
     —Мæнæ дæ уазджытæ акæн æмæ куыд зоныс, афтæ сæ æрæнцайын кæн.
     Цыппу, Бехой æмæ йе 'мбæлттæ арфæ ракодтой æмæ аздæхтысты.
     Цыппу  æмæ  йе  'мбæлттæ  Енесаты Мæхæмæты  цур  æрæнцадысты.
Туацъæйæ Куыйанмæ алыгъдысты. Куыйанæй Дудар æмæ Тотырадз  фæстæмæ
Хъудмæ  алыгъдысты.  Гайти æмæ Цицо Куыйаны амардысты,  Цыппу  æмæ
Сугъар Елхотмæ слыгъдысты æмæ уым амардысты. Рухсаг уæнт.






   КЪАННÆГ НОВЕЛЛÆТÆ

     

    ЛÆГ ÆВИ СЫРД

     Уалдзыгон  рæсугъд бон, хур арвы астæу тыбар-тыбур кодта,  йæ
хъарм   тынтæ  зæххыл  æппæрста.  Алы  цæрæг  удгоймаджы,   мадау,
рæвдыдта.  Цъæх  сгæлладау зæлдаджы хуызæн кæрдæг ирдгæ  фæйлыдта.
Зымты  æхситт уасын айнæгæй айнæгмæ сау кæмтты хаста. Гæзæмæ дымгæ
фаг улæфыд æмæ йын бæлæстæ фæлмæн хъырныдтой. Æврагъы дæргъдзинады
мæргъты  зарæг  æнцад  æнкъуыста. Цард алы къуыбырæй  йæ  мидбылты
худт. Иудзырдæй, бæстæ бæрæгбон кодта.
     Урс фосы дзугæн сæгъты къорд сæ разæй — Фидæртты хохыл схæлиу
сты.  Лæппу-лæг  фиййау  Ахмæт, нымæт йæ  уæлæ,  топп  йæ  хъæбысы
къæдзæхы  сынæгыл  йæ  фарсыл  хуыссыд,  кæрдæгджын  хизæн,  уымæл
ривæддон, нард фосы дзугæй йæ зæрдæ рухс уыд.
     Уалынмæ  тигъæй сычъи сырдты къорд æрбазындысты,  сæ  цæу  сæ
разæй,  сæгътæ  йæ фæстæ, къæдзæхы сынæгыл амбырд  сты.  Кæмæн  йæ
сæныкк  йемæ,  чи  та æнæ сæныкк. Цæу сæ разæй  къуыбырыл  лæууыд,
æхситтытæ  кодта.  Хъæбатыры бæрæгæн йæ раззаг къахæй  зæххы  цъар
цавта.  Кæй  зæгъын  æй  хъæуы, хуыцау  рæсугъдæн  кæй  сфæлдыста,
зæххыхъæд  уæрæхæй  кæй  барæвдыдта, уыцы  рæсугъд  цæрджыты  уынд
æхсызгон кæмæн нæ уыдзæн, бирæ сæм фæкастæн.
     Уалынмæ сæм мæ сæгътæ дæр сæввахс сты.
     Сычъитæ æмбырдæй æрбазгъордтой æмæ сæгътимæ схæццæ сты. Æз æй
нæ  фæразын, куыд æй радзурон: уыдон хъæлдзæгад, уыдон  циндзинад,
æнусон  хæстæг  хицонтæ,  лæджы æхсарæй  чи  фæхицæн  ис.  Бæрзонд
æдзæрæг  хæхтæ, æнæкæрон сау хъæдтæ сæрибар цардæн чи бацагуырдта,
уыдон  ныр  сæ уарзон æфсымæртимæ баиу сты. Кæд дзургæ,  ныхас  нæ
кодтой,  уæддæр  уарзондзинадæй кæрæдзийыл  узæлыдысты,  кæрæдзийы
былтæ  стæрдтой. Сæ фæстаг къæхтыл-иу фæлæууыдысты æмæ сæ сыкъатæй
хъæбыстæ  кодтой, æхсæрхуыз гæрæм стыр сычъи цæу къæдзæхы  сынæгыл
лæууыд  æмæ  бæрзæндты касти, æхситтытæ кодта, йæ уарзон  æмбæлтты
знагæй хъахъхъæдта, дæрдтыл фæлгæсыд.
     —  Ех,  тæхуды,  —  загътон, — адæм дæр  афтæ  куы  уарзиккой
кæрæдзийы уынд, афтæ куы хъахъхъæнид тыхджын мæллæгы.
     Уалынмæ фалейæ топпы гæрах фæцыд æмæ цæу асхъиудта, сау  комы
нарæджы  зæйы  сæр абадт. Сычъитæ дзыгуырæй тигъмæ  сгæпп  кодтой.
Дыккаг  гæрахæн дыккаг асхъиудта, фыццаджы фарсмæ зæйы сæр адаргъ,
фаллаг  къуылдымæй цуанон ныззарыд: «Радтай, æфсати,  ноджыдæр  та
радт!»  Хæлын  худ  йæ  сæрыл,  цъæх  пæлæз,  æрчъитæ,  фæрдыгдзых
хъримагæн  йæ  астæуыл хæцыд. Тигъыл фæцæуы. Туджджыны  зæрдæ  йæм
бадардтон,  туджджын мын фестад. «Ма сæ бахæрай, — загътон,  —  ма
дын батайой, цы дæ хъыг дардтой? Цæмæн сæ амардтай? Хохы рындзытæ,
кæрдæджы муртæ сын цы хæлæг кодтай?»
     Чи  ма дзы аирвæзт, уыцы сычъитæ цæгатфарсырдæм Сырхыты  хохы
сæрмæ  слыгъдысты.  Фос æрыздæхтон. Рындзыл  та  бадын.  Сагъæссаг
хъуыдытæ  зæрдæмæ калын. Уалынмæ та Сырхыты хохæй  топпы  гæрæхтæ,
æрвнæрæгау,  кæмттæ  сараудтой. Зораты Дзоццæ цагъды  уæлдай  уыцы
сычъитæй æртæ рамардта. Фæхъыг та кодтон, ма уын бантысæд,  мыггаг
ма  сæ  куы. ныууадзат, уæд. Кæд сын хос нæ карстат, цæхх  сын  нæ
дардтат, хохы бæрзæндты, цы хъыг уæ дарынц?
     Хур  дæр  æрныгуылд. Фæстаг хатт ма йæ сыгъзæрин тынтæй  хохы
цыргъытæн   салам  авæрдта.  Гæзæмæ  дыдзы  хур  урссæр  къæдзæхтæ
æрттивын  кодта. Фос æрыздæхтон, хъæумæ сæ æрбатардтон. Æхсæвбонмæ
дæр  нæ бафынæй дæн — уыцы сырдты цагъд мæ зæрдыл лæууыд. Цæй, ныр
мын æй зæгъ, уыцы сырдтæй сырддæр кæцы у? Лæг æви сырдтæ?




    ЗÆРВАТЫКК

     Æгас цу, зæрватыкк,
     Æлдар кæмæн нæй,
     Дæу чи дары хъыг,
     Фæкæнæд дæджи!
     
     Уалдзыгон  хъарм  бон, хур арвы астæу тыбар-тыбур  кодта,  йæ
хъарм  тынтæ  зæххыл æппæрста. Зæхх сулæфыд. Цæрджытæн  царды  хос
цæттæ  кодта.  Алы удгоймаг, цæрæг базмæлыд: æнцад нал  лæууыдысты
мæргътæ,  сырдтæ,  фос;  адæм сæхи куыстмæ сарæзтой  æндонбырынкъ,
иухъусыг  гутон  зæххы царм гæрзытæ уагъта. Алы  зайæгхал,  кæрдæг
рухсмæ  тындзыдта. Мæргътæ ахстæттæ кодтой, къогъоты, бындзыты  сæ
лæппынтæн хастой. Иудзырдæй, бæстæ змæлæг фестад.
     Амонд  куы  нæ уаид, уæд ыл ном дæр нæ уаид. Амондджын  лæджы
цур  алчидæр  амонд ары, фыдбылызджын лæджы цур та — фыдбылыз.  Иу
мæгуыр,  æнамонд зæрватыкк динамонæг лæджы хæдзары  къулыл  ахстон
скодта  æмæ  дзы лæппынтæ рауагъта. Лæппынтæ тæхын нæма  фæрæзтой,
фæлæ сыл хъуынтæ фæхæцыд. Зæрватыкк боныцъæхæй тар изæрмæ æнцад нæ
лæууыд,   йæ   лæппынтæн  къогъотæ,  бындзытæ  хаста.   Иудзырдæй,
зæрватыкк  дунеты амондджынтæй йæхи амондджындæр хуыдта  æмæ  афтæ
зæрдиагæй йæ лæппынтæн уый тыххæй куыста.
     Уалынмæ  дзырд  æрцыд, динамонджыты хистæр,  дам,  æрцæудзæн,
зæгъгæ.  Айдагъа, динамонæг цъил фестад. Уæды онг  кувæндон  рыгæй
нал  зынд, ныр æй афтæ ныссæрфта, ныссыгъдæг кодта æмæ ранæй-рæтты
тыбар-тыбур  кодта, фæлæ ма уæддæр йæ къуымтæй  рыгтæ  сау  æндæрг
хастой. Йæ хæдзар хæмпæлты астæу хæфсыты цады сымаг кодта, ныр уый
дæр  ныссæрфта, ныррæсугъд кодта. Йæ усы фæнадта æмæ тæргай  лыгъд
уыд  йæ  фыды хæдзары. Уый дæр æркодта. Иудзырдæй, уыцы сахат  зæд
фестад.  Фæлæ адæймаджы зæрдæ цы тугыл арæзт уа, уый æндæр  фестын
кæнын  йæ бон нæу. Динамонæг уыцы мæгуыр зæрватыччы ахстон дæр  йæ
хæдзары  къулæй ракалдта æмæ йын йæ лæппынты хæдзары цур  къанаумæ
ныппæрста. Адæм дæр сызмæлыдысты, динамонджыты хистæры размæ  сæхи
цæттæ  кодтой. Динамонæг бæгъæмсарæй ратæх-батæх кодта,  цæмæй  йæ
хуыздæр  æмæ  дзæбæхдæрæй  фена йæ хицау,  уыцы  сахат  йæхи  ууыл
хъардта,  адæмæн хуыздæр дзуапп, æгъдæуттæ амыдта. Фæлæ  фысдзармы
дæр бирæгъ бæрæг у.
     Мæн та уыцы мæгуыр зæрватыччы лæппынты мæт уыдис æмæ æдзухдæр
уыдонмæ  кастæн. Зæрватыкк бонизæрмæ йæ лæппынты алыварс,  цъилау,
фæзылд.  Куы-иу лæппынты цур балбæласыл абадт, æмæ та сæм-иу  йæхи
æрæппæрста, куы-иу арвы дæргъдзинады фырмæстæй æрбайсæфт æмæ та-иу
цæстыны-къуылдмæ йæ лæппынты цур фестад.
     Куы-иу  ахстоны бынат хæдзары къулыл аныхæст,  æмæ  та-иу  йæ
лæппынтæм  æртахт, стæй та-иу фæстæмæ æврагъы дæргъдзинады  мæстæй
катайтæгæнгæ аленчытæ кодта. Афтæмæй зæрватыккыл баталынг.
     Æхсæв-бонмæ уыцы зæрватыччимæ мæ зæрдæ фæдзырдта. Дыккаг  бон
раджы  сыстадтæн,  æнæуый  дæр  мæ  раджы  стын  хъуыд,  æмæ  уыцы
зæрватыччы  лæппынтæм  уынæг бацыдтæн. Федтон  æмæ  къанауы  мидæг
лæппынты уæлæ сæ мад зæрватыкк дæр амард.
     Райсом  хурыскасты адæм æрæмбырд сты кувæндоны раз, динамонæг
дæр сæ астæу, æмæ динамонджыты хистæрмæ æнхъæлмæ кастысты. Уалынмæ
æрбахæццæ динамонджыты хистæр æмæ адæмæн арфæ ракодта. Адæм дæр ын
сæ  сæрæй  акуывтой æмæ йын арфæ ракодтой. Динамонæджимæ  аныхæстæ
кодта æмæ кувæндонмæ бацыдысты. Кувæндоны сыгъдæгдзинад йæ зæрдæмæ
нæ  фæцыд, æмæ куыд æмбæлд, ахæм уайдзæф бакодта динамонæгæн.  Уый
фæстæ адæммæ раздæхт æмæ загъта:
     —  Уарзут кæрæдзийы. Кувут хуыцауæн. Уарзут мæгуырты æмæ  сын
уæ  фæллойæ  æххуыс кæнут. Ма хъыгдарут уæ гал,  уæ  бæхы,  уæззау
тыхкуыст  сыл ма кæнут. Уарзут алы цæрæг удгоймаджы  æмæ  сын  кад
дæттут,  — æмæ ноджы æндæр бирæ хорз ныхæстæ фæкодта, арфæ ракодта
æмæ ацыд.
     Уæд  уыцы  адæмæй уымæн афтæ ничи загъта, уæдæ  дæ  динамонæг
мæгуыр  зæрватыччы  хæдзар  цæмæн  æрбайхæлдта,  æд  лæппынтæ   йæ
хæрзсæфт   цæмæн  æрбакодта,  зæгъгæ.  Уый  зæгъын  ничи  бауæндыд
цæстмæхъус адæмæй, тынгдæр мæхæдæг.




    ФЫН

     Уалдзыгон  бон  изæрмæ  гутоны фæдыл афтæ  ныффæлладтæн,  æмæ
фезмæлынхъом  нал уыдтæн. Изæры лæппутæ касдонхъæрмхуыпп  скодтой,
фæлладæй  дзы  афтæ  адджынæн бацымдтон,  æмæ  буар  иууылдæр  хид
фестад.  Лæппутæ æхсæвхизмæ галтæ .аскъæрдтой, æз  мусонджы  мидæг
бæмбæджы хъæмпын,— мæ быны нымæт, мæ кæрц мæ уæлæ æркодтон, — афтæ
бафынæй  дæн,  æмæ  мæ  цуры хох куы калдаид,  уæддæр  нал  сæхъал
уыдаин.
     Фыны  иу  æнахуыр бæсты фестадтæн. Иууыл быдыр,  цæст  ыл  не
'ххæсти.  Быдыры астæу карст айнæг къæдзæх — галуан. Галуанæн  йае
разы хæдзар, айнæгыл æмхæст, йæ дуар ме 'рдæм.
     Æз  дойныйæ  нал фæрæзтон. Мæ уд сцæйхаудта.  Дон  та  быдыры
æппындæр  нæ уыд. Цон, загътон, уæртæ уыцы хæдзармæ, кæд  сæм  дон
уаид,  æмæ  мын  раттиккой. Дуар бакодтон æмæ  бацыдтæн,  фæлæ  мæ
бацыдыл  фæсмон  фæкодтон, мæ дойны цы  фæци,  уый  нал  базыдтон:
хæдзары астæу стъолы фарсмæ иу лæг бадт, йæ цæсты къæлæттæ  сасиры
чъилы  йас,  йæ фындз даргъ гутоны гинонæй -къæдздæр, сау  сыджыты
хуызæн, хæйрæджы цæстæнгас лæвæрдта, йæ худыл стыр дамгъæтæй  фыст
уыд «Белиер», йæ цуры дыууадæсы бæрц лæгтæ, салдæтты лæуд кодтой.
     Белиеры  чъылдыммæ,  фæстейы,  айнæджы  —  хуынкъ,  лæг   дзы
бацыдаид æви нæ, ахæм рудзынг. Рудзынг æфсæйнагæй æхгæд. Рудзынгæй
мæм  бирæ  адæм  зынд, бындзыты хъæр кодтой, кæцондæр  æвзагæй  сæ
хъæлæба цыд.
     Белиер стъолыл цыдæр цъæх гæххæттытæ рафæлдах-бафæлдах кодта,
æмæ-иу   хаттæй-хатт   гæххæттыты  бакаст  афтæ:   «Иегула-дыгула,
дзадæджын-дзыджыда, хъарахъуыстил, менталачъи, хæццу-мæццу, гæбыты-
габо,    рæнхъыл   бега,   авггæнæнтæ-чъыр-чъырæгтæ,   донмыстытæ-
сæлавыртæ,  хохыл бады чысыл цъупп». Æмæ-иу гæххæтт,  йæ  разы  чи
лæууыд,   уыдонæй  иу  лæгмæ  авæрдта,  уый-иу  гæххæтт   кæдæмдæр
аскъæфта.
     Мæн  тынг  фæндыди  уыцы  адæмы хабар  бафæрсын,  фæлæ  .  нæ
уæндыдтæн. Размæ-иу бакъахдзæф кодтон, бафæрсон æй, зæгъгæ,  фæлæ-
иу  мæ  зæрдæ Белиеры тасæй аталынг, цæстытæ-иу атарытæ сты æмæ-иу
фæстæмæ  ралæууыдтæн. Афтæ иукъорд хæттыты бафæлвæрдтон.  Иу  хатт
мæхи   фæхъæбатыр   кодтон,   бафæрсон   æй,   зæгъгæ,   хæстæгдæр
бакъахдзæфтæ кодтон, фæлæ фыртасæй цы сдзырдтон, уый нал базыдтон.
Мæ  зæрдæ  кæдæмдæр атахт, дуне мыл аталынг, марды хуызæн уадзыгæй
баззадтæн.
     Хуыцау  зоны, цас фæдæн уадзыгæй. Куы 'рчъицыдтон, уæд,  уыцы
галуаны  цы адæм уыд, уыдоны 'хсæн фестадтæн. Дис фæкодтон,  ардæм
кæцæй æрхаудтæн, зæгъгæ. Гъе дзы дуар куы нæй, гъе, фæрсаг, уæлейæ
мæ  æруагътаиккой,  зæгъын, æмæ галуаны фæрстæ  цъæх  айнæг,  тынг
бæрзонд уыдысты æмæ йæм уæлейæ æруадзæн дæр нæ уыд.
     Адæм  цыдæр хъæлæба кодтой, кæрæдзийы дзырд не 'мбæрстой,  æз
дæр  сын  се 'взаг нæ зыдтон. Сæ уындæй зæрдæ рыст, фæлурс,  марды
хуызæн.  Æз  галуаны къуымы дурыл сбадтæн æмæ хъуыдытæ кодтон.  Иу
ирон лæг атæппæт адæмимæ куыд нæй, зæгъгæ, дзырдтон.
     Уалынмæ иу лæг мæ цурмæ æрбацыд æмæ афтæ зæгъы:
     —  Ды  та ам цы ми кæныс, кæцæй дæ хуыцау æрхаста? Æз  уырдыг
фестадтæн æмæ йын афтæ зæгъын:
     —  Нæ  зонын.  Мæ  фыдбылыз мæ ардæм æркодта.  Фæлæ,  хуыцауы
тыххæй, ацы адæм цы сты, ацы галуанмæ кæцæй æрцыдысты?
     Уый ныууылæфыд æмæ афтæ зæгъы:
     —  Адон  — цардагур адæм, царды фæндаг сæ ардæм æрхаста,  æмæ
сын   ацæуæн   ничердæмуал  ис,  цалынмæ  арв  снæра,  мæлдзыджытæ
сызмæлой,  уалынмæ  ам  уыдзысты. Арв куы снæра,  уæд  мæлдзыджытæ
сызмæлдзысты,  галуан бадон уыдзæн, фæйнæрдæм акæлдзæн,  ацы  адæм
суæгъд  уыдзысты,  царды  фæндаг срухс  уыдзæн  æмæ  мæрдтæ  сæгас
уыдзысты.
     Ацы  ныхæстæгæнгæ рудзынджы размæ бахæццæ стæм. Рудзынгæй мæм
равнæлдта  даргъ,  стæгджын  къух, йæ  даргъ  æнгуылдзтæй  мын  мæ
астæуыл  фæхæцыд  æмæ мæ рудзынгæй фелвæста. Æз ницыуал  базыдтон,
бауадзыг та дæн.
     Хуыцау  зоны,  цас  фæдæн уадзыгæй. Куы 'рчъицыдтон,  уæд  иу
дзæбæх  быдыры  фестадтæн. Йæ тæккæ астæу стыр фурд  цыди.  Ранæй-
рæтты иугай бæлæстæ кæрæдзимæ аууон лæвæрдтой. Фосы дзугтæ бæлæсты
бынты  ривæд  кодтой.  Миты хъæпæнау, урс  æрттывтой.  Гутонджынты
зарæг дардмæ хъуыст, хуым кодтой, тындзыдтой.
     Бæласы  бынæй  мæм,  галуаны  цы  лæгимæ  ныхас  кодтон,  уый
сдзырдта:
     — Рацу, хорз лæг, кæд минас кæныс.
     Бацыдтæн  æмæ  йын  салам радтон. йæ цуры  мæ  сбадын  кодта.
Уалынмæ  гутонджынтæ  æрæмбырд сты æмæ рæнхъ  рабадтысты.  Иу  лæг
сыстад æмæ ныхъхъæр кодта.
     — Уæ, нæуæг царды къæбиц, цы и, цы нæ и, алцæппæт минас æркал
нæ разы!
     Бæласы  бынæй зæрин фыр рацыд, йæ сыкъа йын сластой  æмæ  дзы
алы минас скалд, сæ раз байдзаг и.
     Фæминас кодтой, фæцæл кодтой, хæрд, нуæзт куы фесты,  уæд  та
йын  йæ  сыкъа  ныссагътой  æмæ фыр бæласы  бынмæ  бафардæг.  Адæм
сыстадысты  æмæ  та  хуым кæнын райдыдтой.  Иуæрдæм  хуым  кодтой,
иннæрдæм  —  таугæ.  Иу хуым æвзæрди, иннæ  —  сыгхъæлæс,  аннæ  —
кæрдиппæрд, кæрдынæн бæзгæ. Дис сыл фæкодтон.
     Æз  уыцы лæджы бафарстон: ацы адæм, галуаны кæй федтон, уыдон
куы  сты, уæд сæ чи рауагъта, ардæм кæцæй æрцыдысты, кæрæдзи дзырд
куы  нæ  æмбæрстой,  ныр  иу æвзагæй куы дзурынц,  уæд  цы  диссаг
у?—загътон. Уый мын афтæ зæгъы:
     —Арв   снæрыди,  мæлдзыджытæ  сызмæлыдысты,  галуан  фехæлди,
кæрæдзийы  дзырд  — ныхас базыдтой æмæ сæрибар царды  быдыры  хуым
кæнынц.  Зæхх къухы уонгæй баст æрцыд, уæлдай дзы нал  ис.  Цæрдтæ
мæрдтæй хъауджыдæр нæй.
     Уалынмæ  хур  аныгуылд  æмæ уыцы лæг  бæласы  сæрæй  ныхъхъæр
кодта:
     —Уаг   уадзын  афон  у,  суадзут  кусæг  фос,  тæригъæд  сты.
Фидиуæджы  хъæрæй фехъал дæн, ракастæн æмæ сбон и.  Лæппутæ  гутон
ифтыгътой.
     Бæргæ ма мæ фæндыди, дзæнæтон быдыры кусджытæм кæсын мæ  фыны
мидæг.  Фæлæ  галтæ сифтыгътой æмæ та иухъусыг гутон  сым-сымгæнгæ
зæххæй белтъыта? фæйлауын систа.




    ФÆРАНК, БИРÆГЪ, СЫРДТÆ ÆМÆ ФОС

     Фосæн,  дам,  мæ  хицау скæн, бирæгъ загъта фæранкæн.  Фæранк
хъуыста  адæмæй  бирæгъы фыдгой æмæ æрæджиау, адæм  афтæ  куыд  нæ
загътаиккой,  фæранк  раст  хъуыддаг нæ бакодта,  зæгъгæ,  бирæгъы
фосæн  хицау  кæй  скодта уымæй, уый тыххæй фæранк  сырдтæм  хонæг
арвыста,  цæмæй  æрæмбырд  уой фæранкмæ  æмæ  сæ  бафæрса  бирæгъы
тыххæй.
     Сырдтæ æрæмбырд сты фæранкмæ. Фæранк сæ бафарста, бирæгъ куыд
цæры,  цы  ми кæны, зæгъгæ, фæлæ сырдтæй иу дæр бирæгъы фыдгой  не
скодта æмæ фæранк бирæгъы фосæн хицау скодта.
     Цымæ  уæд  фос  та  цы загътой? Уынаффæйы  хъуамæ  уыдон  дæр
уыдаиккой.
     Замана  уый уыд, замана, æмæ дзы нæ уыдысты, ферох сæ кодтой.
Афтæмæй фæрсын та уыдонæй хуыздæр никæй хъуыд.




    СЫРДТЫ ПАРЛАМЕНТ

     (Уынаффæгæнæг парламент)
     Стырæй, чысылæй иууылдæр сырдтæ хъораджын хохы æрæмбырд  сты,
хъæуыхицау равзарæм, зæгъгæ, загътой.
     Зыгъарæг  раздæр  сырдтимæ йæхи фæлымæн  кодта:  домбайæн  йæ
къæхтæ астæрдта, арсæн йæ былтæ, бирæгъ æмæ лыстæг сырдтæн цыдæртæ
адзырдта æмæ зыгъарæджы иууылдæр бауарзтой.
     Хъæуыхицау  æвзарынафон  æрхæццæ,  сырдтæ  иууылдæр  æмдзыхæй
зыгъарæджы равзæрстой æмæ йæ хъæуыхицау скодтой. Уынаффæ  райдыдта
зыгъарæг,  йæ хъуыддæгтæй иу къорд фæрæстмæ... Домбайæн  стыр  хай
лæвæрдта, арсæн дæр афтæ, бирæгъ дæр хъуаг нæ зади, лыстæг сырдтыл
та  æввæрсгæ  нал кодта. Хъуыр-хъуыр байдыдтой уæд лыстæг  сырдтæ.
Руварс загъта:
     —Диссаг  у,  диссаг,  нæ хъæуыхицау æнæ  къæдзилæй  цæй  хъал
ныцци, йæ сæр нæм дзурын дæр нал дары.
     —  Ау,  æмæ  йæ къæдзил кæм аскъуыд, уый нæ зоныс?  —  загъта
сæлавыр.—Хъораджын  бæрзондыл Сымайлиатæ  къæппæг  сарæзтой,  раст
тъæнджы мæйы зыгъарæгæн йæ къæдзил уым ныссалд.
     Уалдзæджырдæм  хуры тæвдæй их куы стæфсти, уæд зыгъарæгæн  йæ
къæдзил  феуæгъд æмæ раирвæзт, фæлæ къæдзилæн йе 'рдæг уым баззад,
æвæццæгæн, уымæн нервæсон кæны, загъта.
     —  Баууæнд мыл, — загъта ноджы сæлавыр, — хур куы нæ  уыдаид,
абон дæр ма Сымайлиаты къæппæджы мидæг ауыгъдæй лæууид.




    КУЫРТТАТАГ ФИЙЙÆУТТÆ

     Раджы кæддæр Куырттаты фиййæуттæ схъал сты, уазал дзыкка  нал
хордтой, сау фысы æхсыр нал цымдтой. Иу хатт бирæгъ æрцахстой  æмæ
йæ  удæгасæй  бастыгътой.  Бирæгъ  Хъæриуы  хохы  сæрмæ  ссыд  æмæ
уырдыгаей ниудта. Бон-иу хурæнтæфæй йæ буар ныххус æмæ-иу йæ  хъæр
кæмттæ араудта. Æртæ боны Хъæриуы сæрæй фæниудта, стæй æнтæфæй  йæ
буар ахус æмæ йæ уд систа.
     Цыппæрæм  бон  фиййæуттыл  фыдæхсæв скодта.  Тæгъдызæй  уарын
ихæмхæццæ  фæлдзæгъдæг  хаста. Арв нæрыди,  цæхæртæ  калдта.  Зæхх
æнкъуыст.  Хæхтæ  рызтысты.  Фос  иуран  нал  лæууыдысты,  уылæнтæ
кодтой.  Фиййæуттæ сæ фос лæгæтмæ аскъæрдтой æмæ лæгæты бацыдысты.
Лæгæты  дуарыл стыр айнæг хох къæй æрирвæзт æмæ фиййæуттыл  лæгæты
дуар  сæхгæдта. Дыккаг бон сæм адæм фæдисы ацыдысты,  фæлæ  лæгæты
дуар  айнæг цасдæр къахтой, уыйас айнæг дæлдæрæй-дæлдæр цыд.  Бирæ
фæцархайдтой æмæ куы ницы фæрæзтой, уæд сæ ныууагътой,  æрмæст  ма
лæгæтæй æддæмæ хъуыст фиййæутты хъарджытæ.
     «О, мæгуыр нæ бон, о, мæгуыр нæ зæхх!
     Сыхгæдта махыл æнусы къæдзæх!»
     Иукъорд  бонты  сæ  уынæр  хъуыст, стæй  бамыр  сты,  хох  сæ
аныхъуырдта.
     Æнæгъдауæй бирæгъы дæр ма хъыгдар.




    ЗОНДДЖЫН ÆДЫЛЫЙЫ ЗÆРДÆМÆ НÆ ЦÆУЫ

     Рагон  ирон  зондджын  лæг  Сем Санибайы  комы  фæцæйцыд  æмæ
фæндагыл иу лæгыл амбæлди:
     — Дæ фæндаг — раст! — загъта Сем. Уый йæм æрбаздæхт.
     — Ды Сем дæ, адæм зондджын кæй хонынц?
     Æмæ,  арфæйæн  фæстæмæ  дзуапп радтыны бæсты,  Семы  æлгъитын
райдыдта.
     Цæуынц иумæ. Сем хъусы. Иннæ йыл æнæрæнцайгæйæ, алывыд калы.
     Хъæумæ  куы  баввахс  сты,  уæд Сем æрлæууыд  æмæ  æлгъитæгæн
загъта:
     —Дæ  хорзæхæй, цасдæриддæр мæ æлгъитинаг дæ, уыйас мæ ацы ран
фелгъит, кæннод хъæумæ куы бахæццæ уæм, уæд дыл адæм фæхуддзысты.
     Нæ  басæтдзынæ мæстыгæры сабырдзинадæй, хæрам  лæджы  —  хорз
кæнынæй, чъынды лæджы — рæдаудзинадæй, гæды лæджы — рæстдзинадæй.




    БУРДЫМ ÆМÆ БУЛÆМÆРГЪ

     Уастæрджитæ,  уасхотæ, уастутыртæ æрæмбырд сты Уасы  къуыппыл
æмæ зарыдысты.
     Бурдым  æмæ  сæм  булæмæргъ  дæр  ахуырмæ  бацыдысты.  Бурдым
бафынæй, хæмпæлы схуыссыд. Булæмæргъ сæм хъуыста, хæстæг сæм ссыд.
Æхсæвбонмæ  фæзарыдысты дауджытæ. Булæмæргъ  сахуыр  уыдоныл  хорз
зарджытæ.
     Боныцъæхæй сугдзау хъæдмæ фæцæйцыд æмæ хæрæгыл фæхъæр  кодта,
гокыс,  зæгъгæ. Бурдым хъæрæй фехъал æмæ ма æрмæст  сугдзауы  хъæр
фехъуыста  æмæ  уый сахуыр. Куы нæ бафынæй уыдаид,  уæд  уый  дæр,
булæмæргъау, дауджыты зарджытæ базыдтаид.
     Ныр  бурдым  гокысгокыс кæны, булæмæргъ —  дауджыты  зарджытæ
зары.







    ФИППАИНÆГТÆ


МÆ ФЫЦЦАГ НЫХАС. Мыхуыр цæуы авторы къухфыст-мæ гæсгæ, “К. ф.”,
сыф 1. Йæ быны авторы къухæй фыст ис— “Гæдиаты Секъа”.

АРАГУИИЫ ÆЛДАР НУГЗАР. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “Ц.
с.”— 10, сыф 71—86.

1. Арагуийы Ерыстау æлдар Нугзар—у æцæг историон дæсгом, æлдариуæг
кодта ХУП-æм æнусы райдианы, йæ амæлæт ын хæссынц 1618 азмæ.
Историон æрмæджытæ куыд амо-нынц, афтæмæй Нугзар уыд Уанаты хъæуы
(Хуссар Ирыстоны, абоны Цхинвалы районы) цæрæг Сидæмонты мыггагæй,
ирон. Ныр дæр сæ мыггаджы фæдонтæ цæрынц уым. Райдианы уал
Сидæмонтæ сæхи бакодтой Уанат æмæ йæ алфæмблай бæетæ” стæй та æгас
Арагуийы ком дæр (Фæскавказы археологион къамисы Акттæ, т. 1. ф.
265—266). Райстой Ерыстауы уæздар ном æмæ Арагуийы æлдæрттæ
уыдысты суанг Х"У1-а°м æнусæй.

Сырдон фыдмитæ кæнынæй баззад йæ ном адæмы зæрдæйьг Арагуийы æлдар
Нугзарæн.

2.Моурау—æлдары фæллойгæс, йæ зæххытæм, йæ хæдзар-мæ, йæ дæлбар
адæммæ хъусдарæг.

3. Аргъонахъ — стыр æмæ тыхджын цуанон куыдзы мыггаг.

МАД ÆМÆ ФЫРТ. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. Ф”., сыф
13—20. Ис ын вариант “Ц. с”. — 11-ы дæр, уым радзырд хуыйны
“Марине æмæ Тугъан”.

Фыццаг варианты радзырды архайд æндæр хуызты ахицæн вæййы. Ам æй
хæссæм:

“...Афтæмæй фиййæуттæ быдырмæ афардæгысты. Уыцы зымæг фыд аз
скодта, фиййæуттæ сæ фосæн хъармдæр зæхх агуырд-той, дарддæр,
дарддæр цæугæ æмæ Цоллахъы фырты зæхмæ ныххæццæ сты. Алазаны былыл
hs рæбынауы уæтæр скодтой æмæ сæ фос хизын райдыдтой. Марине æмæ
Тугъанмæ хорз нæ фæкаст се 'лдары зæххыл кæй æрцардысты æмæ
лидзыны фæнд скодтой. Фæлæ се 'намондæн уайтагъд æлдар Цоллахъы
фырт хизæггаг исынмæ æрцыди.

Тугъан фос хызта, арвыстой йæм æмæ фос æрбатардта. Æл-дар комкоммæ
Тугъанмæ фæкаст, хъуынтæ йыл æрхæцыд æмае йæ кæд нæ базыдтаид,
уæддæр æй уымæй базыдта, æмæ Тугъа-нæн йæ цæсты раз уадулыл сау
æстъæлф уыд æмæ йæ уымæй ба-зыдта æмæ фиййауæн афтæ зæгъы:

— Ацы лæппу дын кæм уыд?

— Хохы сæ баххуырстон иу усимæ.

— Ракæн ма йæ, цавæр ус у?

Маринейы æлдары размæ ракодтой æмæ йын зæронд усы цы базонын хъуыд
æмæ афтæ зæгъы:

— А... дзагъло, дзагъло* Дзагъло—ома, куыдэ (гуырдзиагау). Гадзайы
мыггаг! Æз дын бацамон-дзынæн, лидзын æмæ æмбæхсын куыд хъæуы,
уый. — Æмæ зæ-ронд усыл ехсæй æрлæууыд.

Тугъан уæтæры раз лæууыд æмæ йæ цæстытæ туджы разылдта. Иæ зæрдæ
ссыгъди. Сæры магъз къултыл йæхи схоста. Топп фелвæста. Гæрах
ацыди. Æлдары фæивгъуыдта, фæлæ асаулытæй иу асхъиудта. Тугъаны
асаулытæ сæ разæй ахастой, гæрæхтæгæнгæ, Алазаны былтыл дæлæмæ. Иу
нарæджы моурауи-мæ баиу сты, кæрæдзи риутыл топпытæ авæрдтой æмæ
моурауæн йæ чъылдымæй фæздæг акалд, цъилау ныззылд æмæ зæххыл
сæмбæлди. Моурауæн йæ топп фæдзæгъæл. Тугъаны топпы нæ-мыг
моурауæн йæ чъылдымы стæгæй фæрсчытæ арæмыгъта.

Уалынмæ йæ иннæтæ æрæййæфтой. Тугъан Алазаны доньг балиуырдта,
афтæ æнхъæлдта аленк кæндзынæн, фæлæ уæззау цæфтæ уыд æмæ йæ дон
фæласта. Уæддæр сын удæгасæй йæхи нæ радта. Маринейы бæхы
къæдзилыл ныббастой æмæ йæ æлдармæ сластой æмæ йæ кæркгæс скодтой
æмæ та фыдæбонæй йа? бонтæ хордта. 1861 азы Уырысы паддзахæй дзырд
рацыди, ца-гъарты ссæрибар кæнут, зæгъгæ. Уæд Маринейы дæр
рауагътой. Калачы иу йæхихуызæн зæронд мой скодта, цалдæр азы ма
ацард, стæй амарди. Рухсаг уæнт!

САУДАРÆГ УС. Фыццаг хатт мыхуыры рацыд æур. “Чырыстон цард”-ы,
1913 аз, №№ 1, 2, 3. Ам мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К.
ф.”, сыф 2—11,

АИСÆ. Фыццаг хатт мыхуыры рацыд газет “Ног цард”-ы, 1907 аз, май,
11, 13 бон. Ам мыхуыр цæуы уыцы текстмæ гæсгæ.

ЗÆЛДА. Фыццаг хатт мыхуыры рацыд газет “Ног цард”-Ыг 1907 аз,
сентябрь, 27, 30 бон, октябрь, 4 бон. Ам мыхуыр цæуы уыцы текстмæ
гæсгæ.

1. Апхазов.—Абхазов, уырысы паддзахы æфсады инæлар, 1830 азы
лæууыд, Цæгат Ирыстонмæ цы 'фсæдтон-æфхæрæг экс-педици арæзт
æрцыд, уый сæргъ. Æгьатыр, фыдмитæ кæнынæй баззад йæ ном.

2. Секъа йæ уацмысы персонаæ Мисталайæн цы ныхæстæ зæгъын кæны,
тæтæры цагъарæй нæ фыдæлты фервæзыны хабары тыххæй, уымæн, æцæгæй
дæр историйы ссарæн ис аналоги:
зæгъæм, 1741 азы,. Имам-Кули-ханы сæргълæудæй Персы æфсад
æрбабырстой Чысан, Ломис æмæ Леуахигоммæ, пырх кодтой алцы, сæ
разы дур-дурыл нæ уагътой. “Хохы ирæттæ уыдысты æнæсæттон, сайдæй
сыл рацыдис (Шанше—Æ X.), уый куы ба-зыдтой, уæд иу нарæг комы сæ
разы бабадтысты, сæхи сыл ныц-цавтой æмæ хъызылбаштæ
(сырххудджынтæ, сæ сæртæ уыдысты' сырх хæцъилæй баст, — Æ. X.)
лидзæг фесты. Æрцахстой ханы, амардтой Мухранбатъонишвили Папунайы
æмæ скуынæг код-той хъызылбашты”. (Вахуштъи. 93).

(Ист у Гвритьишвили Д. чиныгæй — “Из исторрии социальных отношений
позднефеодальной Грузии”, Тбил. университет, 1961, ф. 177). АЗАУ.
Радзырдæн ис дыууæ варианты: æххæстдæр—фыц-цаг æмæ цыбырдæр —
дыккаг. Фыццаг вариант мыхуыр кæньиг райдыдта æур. “Зонд”, (1907
аз, №№ 1, 2,). Уый фæстæ æурнал сæхгæдтой æмæ радзырдæн нал
бантыст кæронмæ ныммыхуыр кæнын.

Фæстæдæр фæзынд дыккаг вариант. Куыд зæгъынц, афтæмæй иу заман
радзырды фыццаг вариант фесæфт, æвæвдæгæн, “Зонд”-ы редакци куы
сæхгæдтой, уæд, æмæ авторы бахъуыд уый ногæй ныффыссын. Уыцы
вариант, цыбырдæр чи у, ис авто-ры къухфыстытимæ “Куырм
фæндырдзæгъдæджы”. Фыццаг хатт мыхуыр æрцыд альманах “Малусæджы”,
1922 азы. Уæдæй фæстæмæ рацыд къорд хæттыты, хаст у скъолаты
ахуыргæнæн чин-гуытæм. Фæлæ уæдмæ разынд фыццаг—æххæстдæр вариант
дæр. Хъавгæ дамгъæтæй, кæйдæр къухæй фыстæй, сыгъдæг сы-фыл ис
ЦИЗИИ-йы Секъайы архивы дæлсæримæ — (“Уарзон-дзинады таурæгъ,
æмбисонд”). Æнæххæст бæрæггæнæнтæм гæсгæ, у фыссæгæн йæ фырт Петры
къухæй фыст. Уый фæстæ йæ Секъа бакаст æмæ йæм бахаста
барасткæнинæгтæ. Радзырды кæрон йæхи къухæй бафыста, текст бафидар
кæныны тыххæй;

“Гæдйаты Секъа”. (Фонд № 3—8, къухф. № 8).

Фыццаг вариант, уырыссагау, Гæдиаты Цомахъьг тæлмацæй рацыд æур.
“Æизнь для всех”, зæгъгæ, уым, Петербург, 1914 аз.

Радзырды фыццаг — æххæстдæр вариант ам, иронау, мыхуыр цæуы фыццаг
хатт, уæлдæр банысангонд къухфыстмæ гæсгæ.

ДЫСА. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. ф.”, сыф 55—60.

1. Гызири — æлдары фæсдзæуин, йæ бардзырдтæ æххæст-гæнæг.

САФИАТ. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. ф.”, сыф 30—33.

САДУЛЛÆ ÆМÆ МАНИДЗÆ. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, ф. 6,
Сфыст № 1, хъуыд. 19. Ис “К. ф.” дагр, уым хуыйны “Бабале”.

Секъайы лæппу Петры хорз чи зыдта, уыдон зæгъынц, зæгъ-гæ, дам-иу
уый дзырдта, радзырд “Садуллæ æмæ Манидзае”-йы автор йæхи
автобиографион æрмæгæй кæй спайда кодта, уый тыххæй. Уый нæ зæрдыл
даргæйæ, æцæгдæр, ацы уацмыс Секъа-йы автобиографион поэмæ
“Иунæгимæ куы æрæмных кæнæм, уæд сæ фендзыстæм къорд æнгæсдзинады,
суанг хæрз чысыл деталты онг дæр.

1. Фаты бæх—чындзхæсджытæй чызджы фыды хæдзары уæлкъæсæр йæ фат
раздæр чи ныссагътаид, уымæн-иу лæвæрд уыд фаты бæх, фæлæ йæ ныры
дуджы ферох кодтой. Фат æмæ æрдын дæр нал сты (автор).

ХО ÆМÆ ÆФСЫМÆР. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. ф.”, сыф
22—27. Ис “Ц. с.”— 11-ы дæр, уым Хъа-зара хуыйны — Хъараман,
Хъазара та- уыд Хъараманæн йæ фы-ды 'фсымæры лæппу æмæ кæрæдзи
амардтой Гомборы (Къахе-ты æфцæгыл Иры 'фсад æмæ Лекъы хæсты
рæстæджы.

ХЪУДЫ ЦЫППУ. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. ф.”, сыф
35—47.

КЪАННÆГ НОВЕЛЛÆТÆ

ЛÆГ ÆВИ СЫРД. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, ис хицæн сыфыл,
фонд 6, сфыст 1, Хъуыд. 17, сыф 12—13.

ЗÆРВАТЫКК. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. ф.”, сыф
97—98.

ФЫН. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. ф.”, сыф 72—74.

ФÆРАНК, БИРÆГЪ, СЫРДТÆ ÆМÆ ФОС. Мыхуыр цæ-уы авторы къухфыстмæ
гæсгæ, “Ц, с”.—11. сыф 113—114.

СЫРДТЫ ПАРЛАМЕНТ. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ, “К. Ф.”,
сыф 106.

КУЫРТТАТАГ ФИИЙÆУТТÆ. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ гæсгæ,
“Фынтæ”, сыф 21—22.

ЗОНДДЖЫН ÆДЫЛЫИЫ ЗÆРДÆМÆ НÆ ЦÆУЫ. Фыццаг хатт мыхуыр уыд æур.
“Æфсиры, 1912 аз, № 4, ф. 15. Ам мыхуыр цæуы уыцы текстмæ гæсгæ.
БУРДЫМ  ÆМÆ  БУЛÆМÆРГЪ. Мыхуыр цæуы авторы къухфыстмæ  гæсгæ,  “К.
ф.”, сыф 107.


*ГÆДИАТЫ СЕКЪА. Рауагъдад «Ирыстон». Цхинвал, 1979.


* Каталог * Библиотекæйы сæйраг сыфмæ * Журналы сæйраг сыфмæ *