КОЦОЙТЫ АРСЕН

        КÆФХЪУЫНДАР

                             Роман
     I
     Хур  хъæды сæрмæ чысыл сзынди, афтæ пъæлицæйы 3-аг участочы
дуармæ  балæууыди  иу  лæг  -  йæ  хъæбысы,  галиу  къухыл,  иу-
дыууæазыккон лæппу, йæ фарсмæ та уади, йæ фæдджийыл хæцгæйæ, иу-
цыппаразыккон чызг. Йæ рахиз къухы стыр браунинг фæздæг  калдта.
Участочы  дуармæ  лæг  сывæллоны зæхмæ æриста,  къулы  рæбын  æй
æрбадын кодта æмæ йын йæ къухы къафеттæ радта.
     -  Æрбад  Сосланы  фарсмæ!  - загъта  лæг  чызгæн  æмæ  йæм
францусаг гуыл радта. - Æрбад æмæ йæм фæкæс, куы агура  кæрдзын,
уæд ын-иу авæр!..
     Сывæллон  йæ  хойы  къухты куыддæр гуыл  ауыдта,  афтæ  йæм
фæлæбурдта.  Уæд сын лæг гуыл адих кодта, æмæ дыууæ дæр  зыдхæрд
кæнын райдыдтой. Бæрæг уыди, уыдон бирæ стонг кæй баййæфтой.
     -  Ахæрут,  ахæрут баппа, - сдзырдта сæм лæг  æмæ  участочы
дуарыл бахæцыди. Дуар æхгæд разынди.
     -  Цымæ цæмæн уа æхгæд? - фæдис кодта лæг. Раздæхти фæстæмæ
æмæ,  дзæгъæлгастгæнгæйæ, сывæллæтты раз  æрлæууыди.  Нырма  ныр
æрхъуыды  кодта,  йæ къухы дамбаца кæй уыди,  æмæ  йæ  хуымпъыры
нытътъыста.
     Уый  уыди  бæрзонд,  хæрзконд æмæ уæнгджын  лæг  -  иу  30-
азыккон.  Арæзт  уыд кавказаг хæххон дзауматы - урс  куырæт  æмæ
морæ  цухъа биноныг æлвæст уыдысты сауарæзт ронæй. Роныл  ауыгъд
уыдысты  сауарæзт хъама æмæ дамбаца  сау хуымпъыры.  Сау  ныллæг
худ  чысыл къæбуты 'рдæм бырынгондæй уыди йæ сæрыл. Бæрæг  уыди,
уыцы лæг дзаумайы аивдзинад кæй æмбары.
     Лæгæн  йæ  цæсгом  уыди цикъæйы хуызæн  фæлурс.  Цæстытæ-иу
хаттæй-хатт тарст æрттывд фæкодтой, - æвæццæгæн, ныртæккæ, чысыл
раздæр,  уый  стыр тасон хъуыддаджы уыди. Даргъ сау  рихитæ  æмæ
цыбыр сау чысыл цыргъ зачъе йæ роцъойыл, - уыдонæй фæлурс цæсгом
ноджыдæр  фæлурсдæр  зындис. Стыр мæт, уæззау  хъуыдытæ  йын  йæ
сæрымагъз  кæй  бацахстой,  уый  бæрæг  уыди  йæ  фезмæлдæй,  йæ
цæстæнгасæй, йæ цæсгомы ахастæй.
     Цы  йыл  æрцыди?  Цы  катай кæны ацы  лæг?    Абады,  фесты
фæстæмæ,  рауай-бауай акæны... Афтæмæй йæ чи фенид, уый  зæгъид:
"Ацы лæг у æрра!"
     Уалынмæ дуары хъæр фæцыди.
     -  Цы уæ хъæуы, цы бадут ам? - райхъуысти хæдзаргæсы ныхас.
-  Кæд  участокмæ æрцыдыстут, уæд нырма раджы у, 10  сахатмæ  ма
бирæ хъæуы.
     Афтæ  фенхъæлмæ  касти уыцы лæг сывæллæттимæ  дыууæ  сахаты
бæрц,  цалынмæ пристав нæ фæзынди. Уæд уый систа чысыл сывæллоны
йæ  хъæбысы,  иннæмæн  та  йæ къухыл  рахæцыди,  афтæмæй  бацыди
комкоммæ  приставы кабинетмæ. Уым, æнæ дзургæйæ, сыхæлдта  хъама
æмæ дамбаца æмæ сæ стъолыл æрæвæрдта.
     - Цы кæныс, цы дыл æрцыди? - бафарста пристав.
     Уый ризгæ хъæлæсæй дзуапп радта:
     -  Ныртæккæ  мæ  усы амардтон... Æрцахсут мæ,  тæрхонмæ  мæ
радтут...  Мæхи  мæт нал кæнын... Фæлæ мæнæ  ацы  дыууæ  æнахъом
сывæллоны...  Рухсæй ницы федтой, фæкæсæг  сæм  нæй,  хæссæг  сæ
нæй...  Ницы  æмбарынц,  ницы аххосджын  сты...  Батæригъæд  сын
кæнут!.. Сæфын сæ ма бауадзут...
     Ацы   ныхæстæ   куы  дзырдта  лæг,  уæд  йæ  цæстытæ   доны
разылдысты. Рахиз цæстæй иу
     стыр цæссыг расхъиудта, æртылди фæдгæнгæйæ суанг рихийы онг
æмæ уым апырх и
     фæйнæрдæм.
     Лæууы лæг стъолы раз, æнхъæлмæ кæсы, цы кæндзæни пристав.
     Пристав  мырмыраг бацагъта. Дыууæ городовойы бацыдысты  æмæ
лæджы ахæстонмæ акодтой.
     Уый фенгæйæ, чысыл лæппу ныккуыдта æмæ йæ фæдыл акъахдзæфтæ
кодта,  дзургæйæ:  "Баба,  баба!"...  Чызг  æм  бауади  рæвдауæн
ныхæстимæ,  фæлæ йæхæдæг дæр йæхи нал баурæдта,  -  уайтагъд  йæ
былтæ фесчъил сты æмæ даргъ ауагъта:
     - Ба-ба, цом нæхимæ!..
     
     II
     Цыппар  азы размæ, иу фæззыгон бон, ацы лæг рацыди  Невский
проспектмæ  йæхи ирхæфсынмæ, адæммæ бакæсынмæ.  Уыди  æвзæр  тар
бон.   Петербургон  арв  йæхи  ныхъхъуынтъыз  кодта  тæргайгæнаг
сывæллонау  æмæ,  æнæ  уаргæйæ,  уымæл  æвæрдта  хæдзæрттыл  æмæ
уынгтыл.
     Нинæ  æмæ  Катя, дыууæ хойы, сфæлмæцыдысты хæдзары бадынæй,
рацыдысты  уыдон  дæр  ирхæфсынмæ Летний цæхæрадонмæ,  акастысты
фæйнæрдæм - иу змæлæг дæр дзы нæ уыди, æмæ фæстæмæ рацыдысты.
     -  Цом  Невский проспектмæ, - загъта хистæр хо Нинæ, -  уым
хъæлдзæгдæр у!
     Куыддæр   Садовы  уынджы  уæлæмæ  фездæхтысты,  афтæ   Нинæ
æвиппайды фæлæууыди.
     - Кæсыс, Катя, уæлæ æрцæуы.
     Катя акасти.
     - Уымæй мын дзырдтай?
     -  Уымæй, бæлвырд. Уый, æвæццæгæн, кавказаг къниаз у... Цал
хатты  сфæнд  кодтон йемæ базонгæ уæвын, -  нæй,  ницы  йæ  хъус
дары...  Кæс-ма,  куыд  ыл  фидауынц  цухъа,  бæрцытæ,  хъама...
Хæрзконд лæппу у тынг.
     Катя  аджих  и,  цыма  исты йæ зæрдыл æрбалæууыди,  цæстытæ
æрцъынд кодта æмæ сындæг сдзырдта:
     -   О   Нинæ,  æз  кæй  федтон,  уый  бирæ  рæсугъддæр  æмæ
хæрзконддæр у... Мæ зæрдæ афтæ йемæ баззади.
     Ацы  ныхæстæ  Нинæмæ  æппындæр нæ бахæццæ  сты.  Уый  касти
уæлæмæ, цæуæгмæ.
     - Цом, Катя, - загъта Нинæ. - Абон ын æнæ базонгæ нал ис.
     Сындæг  араст сты уæлæмæ. Сæ цæстытæ æдзынæгæй цавд уыдысты
лæппумæ.  Лæппу,  галиу къухæй карды сæрыл хæцгæйæ,  рахиз  къух
тилгæйæ,  чызджыты иуфæрсты йæхи æруагъта, -  йæ  цæстытæ  арæзт
уыдысты æрмæст размæ.
     Кæстæр  хо сдзурынмæ хъавыди: "Цы хъал у, цы, кæсгæ дæр  нæ
кæны!" - фæлæ нал сдзырдта.
     Куыддæр  лæппу сæ æмрæгъмæ æрхæццæ, афтæ Нинæйæн йæ  зонтик
æрхауди æмæ тротуарæй дæлæмæ атылди.
     Лæппу фæкасти зонтикмæ, фæлæ арасти дарддæр.
     -  Дикарь...  Невежа! - фæстæмæ разилгæйæ, хъæрæй  сдзырдта
Нинæ.
     Уынджы  уыцы æртæ удгоймаджы йедтæмæ ничи зынди, æмæ  лæппу
хинымæр  загъта:  "Æвæццæгæн, уыцы  дзырдтæ  мæнмæ  арæзт  сты".
Фæзылди  фæстæмæ,  йæ  цæстæнгас Нинæйы  цæстæнгасыл  аныдзæвди.
Чызджытæ  æнцад  лæууыдысты æмæ йæ фæдыл  кастысты.  Зонтик  дæр
зæххыл лæууыди. Бацыди сæм лæппу æмæ къуыхцгæйæ бафарста:
     -  Уыцы  дзырдтæ мæнмæ арæзт уыдысты? - Бæрæг уыди ныхасæй,
уый уырысаг æвзаг хорз кæй нæ зоны.
     - Ай-ай, дæумæ! - комкоммæ кæсгæйæ дзуапп радта Нинæ.
     - Цæмæн?
     -  Мæ  зонтик  ахауди, уый федтай, æмæ дыл уæздан  æгъдауæй
æмбæлыди уый сисын.
     -  Æз  федтон, дæ зонтик барæй кæй аппæрстай. Фæлæ йæ барæй
куынæ  аппæрстаис,  уæддæр æй цæмæн сисон - дæхиуыл  ис  къухтæ.
Зæронд  куы  уаис, æмæ дын йæ сисын зын у, уый куы федтаин,  уæд
мын хæс уыдаид йæ фелвасын.
     Чызг систа йæ зонтик æмæ сындæг сдзырдта:
     - Кавказаг ныхæстæ кæныс.
     - Кавказаг дæн, æмæ уæдæ æндæр куыд?
     Дзургæ-дзурын чызджытæ раздæхтысты лæппуимæ. Сындæг  цæуынц
Летний цæхæрадоны 'рдæм.
     Нинæ та комкоммæ бакасти лæппумæ æмæ сындæг загъта:
     -  Ай  Кавказ нæу, ай у Уæрæсе. "Бирæгътимæ цæрыс, бирæгъау
ниу", - афтæ зæгъы уырыссаг æмбисонд.
     Лæппу мидбылты бахудти.
     - Уый мæнæн æгъдау нæу. Кæмдæриддæр уон - æз кæндзынæн мæхи
æгъдау.
     Чызг æнæ дзургæйæ бирæ фæлæууыди, стæй бакасти лæппумæ æмæ,
къуызгæйæ, сдзырдта:
     -  Дæ  ныхас мæ зæрдæмæ цæуы. Уый лæджы ныхас у. Ахæм лæджы
ныхас,  йæхицæн  аргъ кæнын чи фæразы... Аккаг нæу,  адæймаг  йе
'гъдау  æрмкъухты хуызæн раив-баив куы кæна... Зæгъ-ма,  къниаз,
чиныджы æппындæр нæ ахуыр кодтай?
     Лæппуйæн æхсызгон уыдысты чызджы ныхæстæ, райгæ цæстæй  йæм
бакасти æмæ дзуапп радта:
     -  Нæ,  нæ  ахуыр  кодтон, мæ рæстæджы, æз кæм  цæрын,  уым
скъола нæ уыди.
     Афтæ  дзургæйæ,  дыууæ чызджы æмæ лæппу  Летний  цæхæрадоны
уæллаг дуармæ æрхæццæ сты. Нинæ курæгау сдзырдта:
     -  Кæд  дæ  æвдæлы, къниаз, уæд уæртæ уыцы  бандоныл  чысыл
абадæм!
     Лæппу  царди Петербурджы дыууæ мæйы бæрц. Хъуыддаджы  зонгæ
йедтæмæ  йын  нырма дзæбæх зонгæ нæ уыди, - кæимæ  абада,  кæимæ
аныхас  кæна æвдæлон сахаты. Куы базыдта, адон пристав Скворцовы
чызджытæ  сты,  уæд ын тынг æхсызгон уыди æмæ  йæхи  нал  аласта
уыдонимæ дарддæр базонынæй.
     Бацыдысты цæхæрадонмæ. Сбадтысты бандоныл. Нинæйæ йæ  ныхас
нæ  ферох. Исдугмæ зонтиччы фындзæй йæ разы змис хæххытæ  кодта,
стæй загъта:
     -  Æй-джиди, къниаз, ды ахуыргонд куы уыдаис!.. Ныр  дæр...
Фæлæ уæд хуыздæр уыдаид... Чи зоны, исты стыр лæг сцадаис...
     Лæг мидбылты бахудти, фæлæ ницы сдзырдта.
     Кæстæр  хо  ныронг  æрмæст хъуыста. Ныр нал  фæлæууыди  æмæ
бафарста:
     - Зæгъ-ма, къниаз, Кавказ стыр горæт у?
     - Дурæ! - сдзырдта Нинæ. - Географи куы ахуыр кодтай!..
     Лæппу Нинæйы ныхæстæ нæ бамбæрста æмæ Катяйы фарстæн дзуапп
радта:
     - Кавказ бæстæ у, горæттæ æмæ дзы хъæутæ бирæ ис...
     -   Æй-джиди,   уый  фен!  -  ныуулæфыди   Катя.   -   Бирæ
дзæбæхдзинæдтæ  фехъуыстон Кавказы тыххæй.  Чиныджы  дæр  кастæн
цыдæртæ...
     Нинæ йæм бакасти æмæ загъта:
     -   Чи   нæ  фыста  Кавказы  тыххæй!..  Пушкин,  Лермонтов,
Немирович-Данченко æмæ æндæртæ...
     - Æй-джиди, уый фен! - ныуулæфыди та Катя.
     Нинæ, зонтиччы фындзæй зæхх къахгæйæ, загъта:
     -  Кæд  фендзыстæм мах та Кавказ?.. Мæнæ ацы дурын  горæтæй
дарддæр никуыма уыдыстæм!..
     - Афтæ дард нæу Кавказ, - загъта лæппу, - цыппар боны цыд у
машинæйы.
     Лæппу  никæд æнхъæл уыди, Кавказ афтæ бæлиццаг кæй  у.  Уый
зыдта  æрмæст, адæм дзы фыдæбоны цард кæй кæнынц, зæхх  дзы  фаг
кæй  нæй,  æмæ  алцæмæй  адæм хъуаг кæй æййафынц.  Зыдта  ноджы,
Кавказы  цард зындоны хуызæн кæй у. Зыдта ноджы, хицæуттæ  адæмы
туг кæй нуазынц, кæрæдзиуыл сæ куыд ардауынц. Дис кодта лæппу, -
уæдæ  цæмæй бæллиццаг у Кавказ?! Фæлæ уæддæр ныхас уыцырдæм  кæм
аздæхти,  уым  уый  дæр  æппæлын райдыдта йæ  райгуырæн  бæстæй.
Хинымæр  афтæ  хъуыды кодта: "Куы нæ дзы æппæлон,  уæд  мын  куы
ацæуой,  хæстæгдæр базоныныл куынæуал сразы уой". Уый та æнахуыр
бæсты, æнæ хæстæг зонгæйæ, фырхъыгæй марди. Ноджы хинымæр хъуыды
кодта:  "Приставы чызджытæ сты, афицеры чызджытæ,  æмæ  мын  кад
йедтæмæ æвзæрдзинад нæ уыдзæни уыдонимæ зонын".
     Фæбадтысты  дыууæ  чызджы æмæ лæппу  цæхæрадоны,  рацу-бацу
фæкодтой  фæндæгтыл,  бирæ фæдзырдтой Кавказы  тыххæй,  Уæрæсейы
тыххæй...  Хъуыддаг  ууыл ахицæн æмæ изæры театрмæ  цæуыны  фæнд
скодтой  иумæ. Ныр уал лæппу чызджыты сæ хæдзары дуармæ  бахæццæ
кодта, æмæ уым кæрæдзийæн "хæрзбон" загътой.
     
     VI
     Райсомæй   раджы  Нинæ  æмæ  Катя,  куыддæр  сæ  хуыссæнтæй
сыстадысты,  афтæ  сæ  ныййарджытæм  базгъордтой  æмæ,   ныхæстæ
кæрæдзи дзыхæй скъæфгæйæ, дзырдтой:
     -  Стыр  диссаг федтам дысон. Мах Хъуыдайнаты  кафæн  залмæ
акодтам,  цæмæй  хи  цæстытæй фена  европæйаг  кæфтытæ.  Иу  бон
йедтæмæ  йæ  нæма  ацахуыр кодтам, æмæ уый чи  æнхъæл  уыди?  Цы
бакодта,  уый зонут? Касти, касти тынг зæрдиагæй,  стæй  йын  цы
кафт  амыдтам, уый куы райдыдтой, уæд нал фæлæууыди, нал  уагъта
Нинæйы:  "Цом  акафæм". Нинæ нæ разы кодта, тарсти  Хъуыдайнатæн
фæкъуыхцыйæ.  Араст сты. Бауырнæд уæ, хуыздæр нал æмбæлди,  афтæ
скафыди.
     Мад æмæ фыд бацин кодтой.
     -  Нæ  уын  дзырдтон, уыдон хæйрæджытæ  сты...  Уыдон  бæхы
рагъыл тымбыл кафт куы кæнынц, - загъта фыд.
     - Йæ кафт цыфæнды уæд, - загъта мад, - фæлæ дзæбæх лæппу у,
йæ бакастæй хæдзонд, хъаруджын...
     Нинæйæн æхсызгон уыди, йæ ныййарджыты зæрдæмæ дæр кæй  цæуы
лæппу.
     . . . . . . . . . . . . . . . . . .
     
     VIII
     Аргъауыны  размæ Хъуыдайнат сæхимæ, Санибамæ,  цæуыны  фæнд
скодта, цæмæй ахицæн кæна, йæ зæрдæ цы хъуыддагмæ æхсайы.
     Раст цæуæн боны размæ стыр мæт æрхаудта йæ сæрыл.
     Изæрæй  куыддæр хуыссынмæ хъавыди, афтæ йæм  номерты  кусæг
бадзырдта:
     -  Уæртæ дæ иу лæппу агуры... Салдат у, æнхъæлдæн, скъуыдтæ
цинелы.
     Дис кодта Хъуыдайнат, уый та чи уа?
     Бацыди  иу-ссæдзазыккон рæсугъд, хæрзконд  лæппу.  Йæ  уæлæ
зæронд  скъуыдтæ  цинел, йæ сæрыл, бирæ чи ацарди,  ахæм  цармын
худ.
     Лæууынц, кæрæдзимæ кæсынц.
     "Кæмдæр федтон ацы лæппуйы", - хъуыды кæны Хъуыдайнат.
     -  Нæ  мæ зоныс æви цы? - сдзырдта уазæг. - Æз Андыри  дæн,
Хъуыдинæйы лæппу.
     Хъуыдайнат æй йæ хъæбысы ныккодта, бацин ыл кодта.
     Уый  уыди Къабузаты Фидары фырт Андыри. Фидар, бонджын лæг,
йæ  фырт  лæг суа, зæгъгæ, нæ ауæрста хардз кæныныл. Фæлæ  лæппу
фыдуагдзинæдтæм хорз арæхсти, ахуыр та æвзæр кодта.  Алы  къласы
дæр дыууæ азы зади. Тыхтæй-амæлттæй гимназы 5-æм къласмæ схызти,
фæлæ уæлдæр цæуын нал бафæрæзта.
     Фыд  бамбæрста, уыцы фæндагыл йæ фыртæй кæй ницы  рауайдзæн
æмæ  йæ  æфсæддон  фæндагыл сарæзта. Уым  дæр  та  ницы  бакодта
Андыри.  Ахуыр кæныны бæсты æдзух хæрын, нуазын æмæ фыдуаг  митæ
кæныныл уыди. Фыд алы мæй дæр æхца æрвыста парахатæй, фырт та сæ
хордта æмæ нозта, - ууыл хицæн кодта хъуыддаг.
     Уый базонгæйæ, фыд йæ дзыпп æрæхгæдта.
     Андыри полчъы хæринаджы æвджид куы æрызади, уæд загъта: "Ай
цард  нæу". Иубон балæууыди Санибайы, йæ фыды хæдзары. Мад, хотæ
æмæ  æфсымæртæ йыл цин кодтой. Фæлæ фыд куы бамбæрста  хъуыддаг,
уæд æй дуары æдде фæкодта.
     Андыри Дзæуджыхъæуы балæууыди. Уым иу мæйы бæрц ралли-балли
акодта, йæ рагон зонгæтæй кæмæй сом сайдта, кæмæй туман. Куыстæй
та ницæмæ арæхсти.
     -  Ай  цард  нæу!  -  загъта  та  Андыри.  Æрхъуыды  кодта,
Петербурджы йын мады æфсымæр кæй ис, рамбырд кодта фæндаджы  фаг
8uv` æмæ машинæйы абадти...
     Бакодта йæ Хъуыдайнат йæ номермæ. Дис кодта:
     - Æз дын афонмæ афицер æнхъæл куы уыдтæн, уæд ай цæй хуызæн
дæ?
     -  Цæй,  Хъуыдайнат, - загъта Андырби, - ныхæстæ уый  фæстæ
кæндзыстæм, фæлæ
     уал  исты  хæринаг æри - стонгæй мæлын! Знонæй  нырмæ  ницы
бахордтон.
     Хъуыдайнат номеры кусæгмæ фæдзырдта æмæ хæринæгты  дуканийæ
æрбадавын кодта
     физонæггонд карк, цæхджын джитъритæ æмæ арахъы авг.
     Андыри  зæрдиагæй  бавнæлдта хæрын æмæ  нуазынмæ.  Уайтагъд
каркæй ницыуал аззади, фæлæ ма авджы уыди арахъ.
     -   Æнхъæлдæн  æмæ  тынг  стонг  уыдтæ,  Андыри,  -  загъта
Хъуыдайнат. - Исты ма æрбадавын кæнон... - фæдзырдта та кусæгмæ.
     Кусæг уайтагъд примусыл хъайла ацæттæ кодта.
     Андыри  хъайламæ дæр бавнæлдта. Фондз минуты фæстæ йæ  разы
авг æмæ тæбæгъ афтидæй лæууыдысты.
     -  Кæд  ма дын стонджы у, Андыри? - бафарста Хъуыдайнат.  -
Æфсæрмы ма кæн!
     Бахордтаид ма Андыри æви нæ, зын зæгъæн у, фæлæ æддæмæ ницы
рабæрæг кодта æмæ загъта:
     - Бузныг, Хъуыдайнат, хорз бафсæстæн.
     Андыри,   æнæуый   дæр   сырхуадул  лæппу,   ныр   иудадзыг
ныххæрзхуыз  ис.  Йæ  зæрдæ бахъæлдзæг. Йе  'взаг  дæр  дзурынмæ
фæуæгъддæр ис.
     -  Хъуыдайнат, мæ фыд мæ йæ хæдзарæй ратардта,  -  райдыдта
Андыри.  - Æрæгмæ кæныс афицер, зæгъгæ, мæм фæмæсты ис  æмæ  мын
æхца нал æрвыста. Цы кодтаин уæд æз, стонгæй мæлгæйæ, куыд ахуыр
кодтаин!.. Аппæрстон ме 'фсæддон куыст æмæ нæ хæдзармæ  ссыдтæн.
Æнхъæл уыдтæн, мæ фыд мыл фыдау бацин кæндзæн, фæлæ куыдзы  афтæ
ничи ратæрдзæн, афтæ мæ дуары æддейы фæкодта.
     Хъуыдайнаты  ныр уыцы хъуыддæгты тыххæй дзурын  нæ  фæндыди
æмæ загъта:
     -   Хорз   нæу  уый  бæргæ...  Райсом  аныхæстæ  кæндзыстæм
хъуыддаджы тыххæй. Ныр уал, АНдыри, фæллад дæ, æмæ хуыссыны фæнд
скæн... Мæнмæ дæр хуыссын цæуы.
     Хуыссæн  ын  бакодта диваныл. Куыдæр Андыри  базыл  йæ  сæр
æрæвæрдта, афтæ йæ хуыр-хуыр ссыди.
     Хъуыдайнат дисæй марди, никуыма федта афтæ тагъд афынæй.
     
     XIII
     . . . . . . . . . . .
     Кофейы  фынгыл дæр та Андырийы кой æрцыди. Ныр  та  Николай
Иванович райдыдта. Чызджытæм бакасти æмæ загъта:
     - Диссаг нæу, Андрей Фидарович кæм фесæфти!..
     -  Йæ  зæрдæмæ нæ фæцыдыстæм, æвæццæгæн, - худгæйæ сдзырдта
Нинæ.
     Катяйы  цæсгом  та  фæсырхи, фæлæ уый Нинæйы  йедтæмæ  ничи
фæхъуыды кодта.
     -  Ног зонгæ у æмæ æфсæрмы кæны, æндæр цы! - загъта мад.  -
Исчи нын нæу. Нæ
     сиахс  Хъуыдайнаты хæрæфырт у, æмæ йæм хъуамæ  æрвитгæ  дæр
акæнæм... Мæнæ йæм
     Гришæ бауайдзæн.
     Афтæ кæй фæзылди хъуыддаг, ууыл Катя бацин кодта.
     "Хонгæйæ  куы  æрбацæуа, уæд хуыздæр у, - дзырдта  хинымæры
Катя. - Уæд никæй зæрдæ æхсайдзæн".
     Мады фæнд Николай Ивановичы зæрдæмæ фæцыди. Уый бакасти  йæ
усмæ, стæй чызджытæм æмæ загъта Гришæйæн:
     -  Бавдæл,  лæппын,  æмæ кофейы фæстæ  Хъуыдайнаты  фатермæ
бауай,  уым  цæры  Андрей  Фидарович.  Зæгъ  ын  мæ  номæй,  æнæ
æрбацæугæ йын нæй абон сихормæ.
     -  Цæмæн  сихормæ?  Раздæр дæр рацæуæд, -  загъта  Нинæ.  -
Абаддзæн ам. Хъыг нæ кæны, зонгæтæ йын куы нæма ис!
     Кофейы  фæстæ  Гришæ  ацыди Андырийы хонынмæ,  чызджытæ  та
рацыдысты сæхи уатмæ.
     
     XIV
     Андыри сыстади, йæхи ныхсадта, айдæны раз бады. Хаттæй-хатт
мидбылты  бахуды.  Хъуыды  кæны:  "Æвæдза  дзæбæх  лæппу  дæн...
Чызджытæ  мæ бирæ уарзынц... Æз афтæ æнхъæл уыдтæн, æмæ æфсæддон
куысты  куынæуал уон, уæд мæ нал уарздзысты. Акæс-ма,  Скворцовы
бæдул дысон комкоммæ мæн агурæг рацыди. Нæ йæ схъæр кодта,  фæлæ
афтæ  уыди,  æндæр  цы?.. Хъуыдайнаты усаг дæр  мæм  æрбакæстытæ
кодта".
     Бавналы  йæ  фындзы бынмæ, адауы бындзы базырты йас  рихитæ
куы  иуæрдæм, куы иннæрдæм. Адаудта æрфгуытæ дæр.  Стæй  уæд  йæ
сæрыхъуынтæ биноныг стæрдфаст ныккодта.
     Уым  ын иу хъуыды æвиппайды йæ сæрымагъз ацахста: йæ дзыппы
иу  сау  капекк  нал  ис... Хъуыдайнат ын  ам  нæй,  афтæмæй  цы
кæндзæни?  Бамæсты ис Хъуыдайнатмæ: "Цы хуызæн адæм  сты,  цы?..
Уый  дæр  раст мæ фыды хуызæн. Йе 'хцайæн ныккæнæн нæй,  афтæмæй
мын цас ныууагъта - 50 сомы... Нæ зоны, Петербурджы цæрынæн æхца
бирæ кæй хъæуы!"
     Уыцы ран фатеры мырмыраджы зæлланг ссыди.
     Андыри  хъусы  дуармæ.  Дзурын дзы цæуы...  Бацыди  номерты
кусæг æмæ загъта:
     - Андрей Фидарович, уæртæ дæм иу чысыл лæппу æрбацыди.
     Фæдис кодта, цæй лæппу у, æмæ загъта:
     - Ракæн æй ардæм.
     Бацыд Гришæ, Скворцовы фырт, æмæ бамбарын кодта хабар.
     -  Къуылых уæрццæн уад æрхæссы, - бацин кодта Андыри. - Уым
уал абон арвитдзынæн, стæй та бон цæуы æмæ фарн хæссы.
     Сбадын   кодта  Гришæйы  æмæ  йæ  дзауматæ  кæны.  Дзауматæ
кæнгæйæ,  фæрсы  лæппуйы йæ хоты тыххæй, сæ  хæдзары  хабæрттæй.
Лæппу  цы  зыдта,  -  алцы дæр радзырдта,  ницы  басусæг  кодта.
Радзырдта,  Нинæ иухатт куырд куыд уыди, æмæ йæ  йæ  мойаг  куыд
ныууагъта.  Радзырдта, Катя гимназистытимæ  кинематографмæ  куыд
цыди. Уæд Андыри ноджы зæрдиагдæрæй фæрсын байдыдта лæппуйы  æмæ
Скворцовы бинонты хабæрттæ иууылдæр базыдта.
     -  Цас  зыдтон  ахæм  бинонтæ! Æддæмæ  сæ  ракаст  рæсугъд,
мидæгæй чъизи æмæ алы
     æвзæрдзинад.  Фæлæ мæн цы хъуыддаг ис, мæнмæ  хорз  зилæнт,
æндæр цыфæнды
     кæнæнт.
     Афтæ  хъуыдытæ  кæнгæйæ, дыууæ-æртæ зылды ма акодта  айдæны
раз,  адаудта  рихитæ иуæрдæм, иннæрдæм, адаудта  æрфгуытæ  дæр,
стæй загъта:
     -  Гришæ, цом ныр. Æгæр сæ куы æнхъæлмæ кæсын кæнæм нæхимæ,
уæд хорз нæу!..
     Ацыдысты.  Мит нал уарыди. Кæртгæстæ тротуартæ  сыгъдæггонд
фесты. Адæм дыууæрдæм цыдысты, цин кодтой хорз боныл, ног митыл.
Дзоныгътæ дæр пассажиртимæ арæхæй-арæхдæр кодтой.
     - Æй-джиди, ныр дзоныгъы абад! - сдзырдта Гришæ.
     Фæлæ Андыри йæ дзыппы ахаст зыдта æмæ ницы сдзырдта.
     Уалынмæ  бахæццæ  сты  Скворцовы хæдзармæ.  Гришæ  мырмыраг
бацагъта. Дуар байгом и. Дуары раз лæууыдысты Нинæ æмæ Катя.
     - Какой вы нехороший, - загъта Нинæ. - Обещали бывать у нас
и пропали.
     Катя  ницы  сдзырдта, æрмæст лæппуйæн йæ къух райста.  Нинæ
фæхъуыды кодта, йæ хойы цæсгом та кæй фæсырх и.
     Бацыдысты мидæмæ.
     -  Андрей Фидарович, хонын дæ цæмæн бахъуыди? - загъта,  йæ
размæ  цæугæйæ,  Николай Иванович. - Хонын  дæ  цæмæн  бахъуыди,
"дæхи  хæдзары  хуызæн  нæм цу" дын куы загътам...  Æй...  æй...
æй!.. Андрей Фидарович! Хорз нæу уый. Фæлæуу, мæнæ æфсин рацæуа,
уый дын дæ хъуын хуыздæр ацæгъддзæн.
     Уалынмæ дуарæй æрбазынди Мария Петровна.
     Андыри сыстади йæ размæ.
     -  Æй...  æй... æй... Андрей Фидарович! - загъта  æфсин.  -
Худинаг  дæм нæ кæсы, хонæг арвитын дæм цæмæн бахъуыди?  Ардыгæй
уырдæм  дыууæ  къахдзæфы йедтæмæ нæу æмæ нæм  Хъуыдайнаты  ацыды
фæстæ  никуы фæзындтæ. Мах дæм нæхи хъæбулы хуызæн кæсæм, ды  та
дæхи дæрдты ласыс... Исчи нын нæ дæ, - Хъуыдайнаты хæрæфырт.
     Лæппу сæфсæрмы ис æмæ загъта:
     -  Бахатыр  кæнут, Мария Петровна, нырма  ног  æрцæугæ  дæн
ардæм,  мæ  хъуыддæгтæ  арæзтон æмæ мæ не  'вдæлди.  Фæлæ  нырæй
фæстæмæ  цæудзынæн.  Сымахмæ æрбауайынæй  æхсызгондæр  мæнæн  цы
уыдзæни!
     Сбадтысты. Мад æмæ фыд фæрсынц лæппуйы йæ службæйы  тыххæй.
Лæппу  раппæлыди йæ куыстæй. Загъта, куыд бузныг дзы у директор,
куыд ын бавæрдта ныфс бæрзонддæр бынатæй.
     Йæ ныхæстæ æхсызгон уыдысты бинонтæн.
     -  Статски  службæйы дæр дард ацæуæн ис, -  загъта  Николай
Иванович.  -  Æфсæддон службæйæ уый хуыздæр  у,  æнæмæтдæр.  Кус
зæрдиагæй, паддзахы раз куыст нæ сæфы.
     -  Куыд дæм фæкасти Петербург, Андрей Фидарович? - бафарста
Мария Петровна.
     Лæппу разы уыди Петербурджы цардæй æмæ загъта:
     -  Раст куы зæгъон, уæд мæ зæрдæмæ тынг фæцыди Петербург...
Стыр,  рæсугъд горæт у. Адæм ахуыргонд. Бирæ рæтты уыдтæн,  фæлæ
Петербурджы хуызæн культурон горæт нæ федтон.
     -  Кавказæй дæр хуыздæр у? - бафарста Катя. - Адæм иууылдæр
Кавказмæ куы бæллынц.
     Андыри ныкъкъуызыди æмæ загъта:
     -  Бæлвырд, Кавказ рæсугъд бæстæ у, фæлæ йæ адæм амы хуызæн
культурон не сты.
     -  Нæ  мæ  хъæуы  ацы культурон горæт, - сдзырдта  Катя.  -
Кавказ хуыздæр у!
     Мад бахудти æмæ загъта:
     - Фæндараст фæу, кæд цæуыс?
     Чызг чысыл фефсæрмы æмæ фæхъус ис, стæй æрæджиау сдзырдта:
     - Сæрды Хъуыдайнат æмæ Нинæимæ ацæудзыстæм.
     -  Æмæ  уæд  Андрей  Фидарович нæ цæуы?  -  бафарста  Мария
Петровна.
     Андыри дзуапп радта:
     -   Кæд  мын  отпуск  радтой,  уæд  мын  уыдонимæ  ацæуынæй
æхсызгондæр цы уыдзæн!..
     Афтæ  загъта  Андыри, фæлæ йæ зæрдæйы бын та  æндæр  хъуыды
уыди. Йæхи дæр цæуын нæ фæндыди, иннæты ацыд дæр ын æхсызгон  нæ
уыди, - тарсти схъæрæй хæдзарæй ратардæн æмæ иннæ хъуыддæгтæн.
     Фыд дæр, кæстæртæм хъусгæйæ, загъта:
     -  Æз  уыдтæн Кавказы къорд хæттыты. Уый æцæг рæсугъд бæстæ
у. Амал куы уаид, уæд иудадзыг дæр уырдæм алидзин...
     Уыцы ныхасмæ мад æмæ чызджытæ дæр нал лæууыдысты, дзырдтой:
     -  Цæуылнæ ис фадат, æхца нæм уый фаг уыдзæн... Службæ  уым
дæр ссардзынæ!
     -  Афтæ  нæу  хъуыддаг,  мæ  зынæргътæ,  -  загъта  Николай
Иванович. - Æз ам райгуырдтæн, ам аивгъуыдта мæ цард. Ам мын  цы
хæлæрттæ  æмæ цы зонгæтæ ис, уыдон куынæуал уынон, уæд цæрын  нæ
базондзынæн. Сымах нырма лæппын стут æмæ нæ зонут,  куыд  зын  у
фесхъиуын райгуырæн бæстæй, ахуыр бынатæй. Афтæ иу-дыууæ  къуыри
ацæуын, зæрдæйы хъæлдзæгæн, ирхæфсынæн, уый хорз у.
     Мария Петровна дæр чызджыты ныхæстыл разы кодта. Никуы уыди
Кавказы  æмæ  йæ  тынг  фæндыди йæ фенын. Бирæ  хæттыты  Николай
Иванович  йæ  фæндыл  цыди, æмæ йæ ныр дæр  ныфс  уыди  йæ  фæнд
атæрынæй,  фæлæ  хъуыды  кодта афтæ: - "Тагъд  кæнын  нæ  хъæуы.
Хъуыдайнат  Нинæйы куы ахæсса, Андрей Фидарович та  Катяйы,  уæд
ацæудзыстæм".
     - Аходæн цæттæ у, - бадзырдта дуарæй кусæг ус.
     -  Цомут хæрæнуатмæ, - йæ хъуыдытæ фæуадзгæйæ, загъта Мария
Петровна æмæ разæй араст и.
     . . . . . . . . . . . . . . . . .
     
     XV
     Аходæны  фæстæ уайтагъд стыр залæй фæндыры хъæр ссыди.  Уый
уыди Катя, фæндыди йæ Андыриимæ акафын, фæлæ Нинæ чысыл нозтджын
уыди æмæ хъуыддаг иннæрдæм фездæхта.
     -  Цомут, - загъта уый Катя æмæ Андырийæн, - дзоныгъ райсæм
æмæ  горæты алфæмбылай æртæ зылды æркæнæм. Цы хуызæн бон у,  уый
уынут! Цомут, стæй сихорафонмæ æрыздæхдзыстæм.
     Уыцы ныхасмæ Андыри джихæй аззади, - йæ зæрдыл æрбалæууыди,
йæ чыссæ афтид кæй у. Нинæ уый фæхъуыды кодта æмæ бацыди лæппумæ
хæстæг.
     - Андрей Фидарович, - загъта Нинæ сындæг, - æз хорз æмбарын
хъуыддаг. Ды æрæджы ныллæууыдтæ бынаты æмæ дæм нæ уыдзæни  æхца.
Æфсæрмы  ма  кæн, мæнæ мæ чыссæ айс æмæ, фидын  кæм  хъæуа,  уым
уырдыгæй фид.
     Лæппу  ныкъкъуылымпы ис, фæлæ йын Нинæ йæ дзыппы чыссæ  куы
нытътъыста, уæд ницыуал сдзырдта.
     - Ацæттæ кæн дæхи, Катя, æмæ цом, - бадзырдта Нинæ йæ хомæ.
-  Кæсыс, кæсыс, Андрей Фидарович, мит дæр нал уары...  Уый  мах
тыххæй банцад, æвæццæгæн... Цомут, цомут тагъд!..
     Афтæ дзургæйæ, Нинæ уайтагъд йæ зымæгон дзауматæ акодта.
     Катя  дæр  фæндыр фæуагъта æмæ йæхи ацæттæ кодта.  Хорз  ыл
фидыдтой  зымæгон  дзауматæ. Сау худ æмæ сау  боайы  астæуæй  йæ
цæсгом  тынг  рæсугъд зынди. Андыри йæ афтæмæй куы  ауыдта,  уæд
сдзырдта хинымæр: "Ай æцæг рæсугъд чызг куы у". Катя йын ацахста
йæ  цæстæнгас  æмæ бамбæрста, лæппуйы зæрдæмæ кæй цæуы.  Ахъуыды
кодта,  куыд  хорз уаид, æрмæст дыууæйæ куы сбадиккой  дзоныгъы.
Фæлæ уымæн куыд саразæн ис? Æртæйæ куыд бадт фæуыдзысты, уый  чи
зоны!
     Уыцы  сахат  ахæм  хъуыддаг æрцыди æмæ  æртæйы  фæндтæ  дæр
фендæрхуызон сты. Гришæ хъаугъа сарæзта, æнæ цæугæ нал  лæууыди.
Бахъаст  кодта  мад  æмæ фыдмæ. Бауади Нинæмæ  дæр  æмæ  йæ  нал
уагъта:
     -  Акæнут  мæн  дæр, кæннод дæ коммæ ницæмæйуал  кæсдзынæн,
никæдæмуал дын цæудзынæн.
     Иннæтæ  ма  дзырдтой, иу дзоныгъ цыппар  адæймаджы  кæй  нæ
аласдзæн. Фæлæ Нинæ уайтагъд хъуыддаг алыг кодта, - загъта:
     -  Цомут, дыууæ дзоныгъы райсдзыстæм, цы гæнæн ис! Цыппарæй
иу дзоныгъы аив дæр нæу.
     Катя  бацин кодта, чи зоны æмæ Андрюшæимæ иу дзоныгъы  бадт
фæуид.  Хинымæр  лæппуйы  афтæ хонын байдыдта,  фæлæ  йæ  æддæмæ
никуыма сдзырдта.
     Катяйы фæнд нæ ацыди.
     Куыддæр уынгмæ рахызтысты, афтæ Нинæ йæ фæнд загъта:
     -  Марадз, Катя, ды Гришæимæ уæртæ уыцы дзоныгъы  сбад.  Æз
æмæ  Андрей Фидарович та мæнæ ацы дзоныгъыл, мах уæззаудæр стæм,
æмæ бæх ам тыхджындæр зыны.
     Андыримæ  хуыздæр  касти  Катяимæ сбадын,  фæлæ  уыцы  фæнд
æддæмæ схъæр кæнын нæ бауæндыд.
     Сбадтысты. Нинæ æмæ Андырийы бæх æцæг тыхджындæр разынди, -
иу верстæй фылдæр нæ ауадаиккой, афтæ иннæ дзоныгъ фæсте баззад.
Фæстаг  дзоныгъы кучер дæр бæргæ æвзыста йæ бæхмæ, цæмæй  раззаг
æгæр ма аиртæса, фæлæ ницы, - минутæй-минутмæ фæстæдæр зади.
     Кæсы  Катя  размæ æмæ уыны: Андрюшæ йæ цонг Нинæйы  астæуыл
ауагъта, афтæмæй æнгом бадынц дыууæ.
     Катяйы  зæрдæ  ныхъхъынцъым  кодта.  Цæмæй  раззаг  дзоныгъ
иудадзыг ма фæаууон уа, уый тыххæй кучеры нал уагъта:
     - Æй зæгъ, æй зæгъ! Кæннод ныдздзæгъæлтæ уыдзыстæм.
     Цы  кодтаид æвзæр бæх, архайдта бæргæ размæ, фæлæ йын  ницы
æнтысти.
     Кæсы  Катя  размæ. Иу уынд ма фæкодта, Нинæ æмæ Андрюшæ  сæ
сæртæ   кæрæдзимæ   куыд  бахæстæг  кодтой,  цыма   ба   кæнынмæ
хъавыдысты,  æмæ  уыцы минут дзоныгъ уынджы  тигъыл  фæаууон  и.
Катяйы  зæрдæ æрбауынгæг, цæстытæ доны разылдысты. Нал  баурæдта
чызг  йæхи, дзых бæргæ нæ байгом кодта, фæлæ фындзæй кæуыны сым-
сым ссыди.
     Гришæ йæм фæкасти æмæ сдзырдта:
     - Цы ми кæныс, цы?! Нæ разæй кæй фесты, ууыл кæуыс?
     -  Кæдæм  тырны бæх, цæуылнæ нæм фæлæууынц! - æцæг  сæрдиаг
кодта уæд чызг.
     Лæппу дæр нал фæлæууыд æмæ сдзырдта кучермæ:
     - Фынæй бадæ æви цы? Æви дæ бæхæн къæхтæ нæй?!
     Кучер фæстæмæ ракасти æмæ бахудти:
     - Къæхтæ йын бæргæ ис, фæлæ сæ тагъд исын нæ фæразы.
     Зæронд  кучер  чызджы  цæстытыл цæссыгтæ  куы  ауыдта,  уæд
бамбæрста, уый æрмæст фæсте баззадыл кæй нæ кæуы, бамбæрста  уый
дæр,   раззæгтæ  дард  кæй  нæ  ацæудзысты,  -  бирæ   алыхуызон
хъуыддæгтæ федта уый йæ цæрæнбонты. Разылди та æмæ загъта чызгмæ
бакæсгæйæ:
     -  Уыдон  дард  нæ  ацæудзысты. Уæртæ  уым  искуы  æнхъæлмæ
кæсдзысты.
     -  Ныхас  кæныны бæсты ма æрцæфтæ кæн дæ бæхы, -  хъæрдæрæй
сдзырдта Гришæ.
     Уый  тæригъæд  кодта йæ хойæн æмæ йæ  фæндыди  раззаг
дзоныгъы тагъддæр аййафын.
     Катя муфтæйæ йæ цæссыгтæ асæрфта æмæ фæсабырдæр и...
     Дыууæ уынджы ма куы ауадысты, уæд æвиппайды иннæ дзоныгъ сæ
разы  фегуырди. Уый Нинæ бауромын кодта, тарсти уымæй, Катя æгæр
куы смæстя уа æмæ исты куы схъæр кæна.
     Андырийæн та æндæр хъуыдытæ уыди йæ сæры. Уый хинымæр  афтæ
дзырдта:  "Катя  мын нæ аирвæздзæн, фæлæ уал ацы  кæйдæр  усагæй
ахъазын  хъæуы". Уый тыххæй йæ фæндыди фæстаг дзоныгъæй иудадзыг
фæхицæн  кæнын, чызгимæ искуы хибарæй куыд абада.  Нинæйæн  йæхи
дæр  уый  фæндыди,  дзоныгъы лæппуимæ уый  тыххæй  сбадти,  фæлæ
æрæджиау  ахъуыды кодта, сæ хъуыддаг æмбæхстæй куынæ  цæуа,  уæд
Хъуыдайнатмæ  куы  бахæццæ  уа, æмæ  йæ  куы  ныууадза.  Кæд  ма
ссардзæни ахæм мойаг!
     Андыри зæххы лæууыди, Нинæ та дзоныгъы бадти.
     -  Дзæбæх  уæ  куы  ныууагътам фæстейы, - худгæйæ  сдзырдта
Андыри.
     Уæд æм Нинæ раздæхти æмæ загъта:
     - Цы бакæнæм, Андрей Фидарович, уый зоныс?
     - Цы?
     -  Хорз дзоныгъы мах абадтыстæм, ныр та дзы адон абадæнт! -
Гришæ сцин кодта, Катяйæн дæр æхсызгон уыди уыцы фæнд.
     -  Æгæр  тагъд  ма  ацæут!  - сдзырдта  Нинæ  æмæ  æвзæрдæр
дзоныгъы сбадти.
     Раззаг  дзоныгъ  куы фесхуыста æмæ иучысыл куы  ауади,  уæд
бамбæрста  Катя,  йæ хъуыддаг та хорз кæй нæ  ацыди  æмæ  загъта
кучерæн:
     - Æгæр тагъд ма цу, æз нæ уарзын тагъд цæуын!
     Дзоныгъ фæсабырдæр и, фæлæ Катя фæстæмæ ракæсын нæ уæндыди,
нæ йæ фæндыди, йæ зæрдæйы æхсайындзинад Нинæ цæмæй бамбара.
     Афтæмæй  ма  дзоныгътæ  дыууæ-æртæ  уынджы  ауадысты,  стæй
Скворцовы  хæдзары  дуармæ  æрлæууыдысты.  Андыри  æппæты  разæй
рагæпп  кодта  дзоныгъæй æмæ чызджытæн рахизынæн  аххуыс  кодта.
Стæй  кучертæн  сæ мызд бафыста, чыссæ та сусæгæй Нинæмæ  радта.
Дыууæ   чызджы   æмæ  дыуæ  лæппуйы  уазалхуызæй   хæдзары   куы
балæууыдысты,  сæ  рустæ  æмæ фындзтæ сырхæй,  уæд  зæрæдтæ  дæр
æрымысыдысты  сæ  лæппынон бонтæ: афтæ  хъæлдзæгæй-иу  здæхтысты
уыдон  дæр  ирхæфсынæй сæ хæдзармæ. Аивгъуыдтой  сæ  бонтæ.  Нал
фендзысты  ахæм  хъæлдзæгдзинад. Ныр  сывæллæттæм  иуæй  хæлæджы
цæстæй кастысты, иннæмæй та сыл цин кодтой.
     - Зæгъут, хорз аирхæфстат уæхи? - бафарста фыд.
     -  Хуыздæр  ма  цы  вæййы? - æмдзыхæй  сдзырдтой  Нинæ  æмæ
Андыри.
     Катя дæр иу-дыууæ ныхасы скодта, цæмæй йын йæ æнкъарддзинад
мачи  фæхъуыды  кæна.  Фæлæ æппын чи нал æнцади,  уый  -  Гришæ,
иннæтæм   дзæбæх  байхъусын  дæр  нæ  уагъта,  афтæмæй  дзырдта.
Радзырдта  Гришæ,  иу бæх хуыздæр куыд разынди  æмæ  разæй  куыд
афардæг  и,  радзырдта, уынгтæ адæмæй дзаг куыд  сты,  ранæй-ран
сывæллæттæ  митæй куыд хъазынц. Радзырдта ноджы, дзоныгътæ  куыд
аивтой æмæ хæдзармæ куыд æрбахæццæ сты.
     -  Цомут стыр залмæ кафынмæ! - фæхъæр кодта Катя æмæ  разæй
азгъордта.
     Уайтагъд залæй пианинойы хъæр ссыди. Уый Катя барæй  æддæмæ
йæхи хъæлдзæг дардта, афтæмæй мидæгæй йæ зæрдæ дзыназгæ кодта.
     Ацыдысты  иннæтæ  дæр залмæ. Æрмæст Гришæ баззади  мад  æмæ
фыды раз æмæ не 'нцади сæ цыды хабæрттæ дзурынæй.
     Нинæ,  æмбаргæ чызг, тарсти, Гришæ исты уæлдай куы радзура,
рауади фæстæмæ æмæ йæ залмæ цæйдæр æфсон адавта.
     Андыри  Хъуыдайнаты  хуызæн  рог  кафын  нæ  фæрæзта,  фæлæ
кæфтытæ  иууыл хорз зыдта æмæ зæрдиагæй кафыди куы  иу  чызгимæ,
куы  иннæимæ.  Уæддæр  ын Нинæимæ кафын  æхсызгондæр  уыди,  уый
æндæрæн  аккаггонд  кæй уыди, уый тыххæй йæм бæллиццагдæр  касти
хæстæг  базонын... Иннæ чызгæн та аирвæзынæй нæ  тарсти,  хъуыды
кодта: "Цы бон мæ бафæнда, уыцы бон мæн уыдзæни!"
     Катя-иу  куы  кафыди Андыриимæ, уæд дзы-иу йæ зæрдæйы  маст
æрбайрохи, афтæ йæм касти, æмæ никуы бафæлладаид уыимæ  кафынæй.
Фæлæ-иу   Андыри  Нинæимæ  куы  кафыди,  уæд-иу  Катя   фæндырæй
цæгъдынмæ  дæр  нал  арæхсти, афтæ тынг æй йæ  зæрдæ  хъынцъымæй
мардта.  Катяйы уарзондзинад æвиппайды фегуырди,  фегуырди  уыцы
минут, Андыри фыццаг хатт сæ къæсæрæй куы бахызти. Уæдæй фæстæмæ
уыцы  уарзондзинад тынгдæрæй-тынгдæр рæзыди, -  афтæ  рæзы  миты
къуыбар  бæрзонд  къуыбырæй  уымæл ног  митыл  ратулгæйæ,  рæзы,
цалынмæ  хъæбæр истæуыл нæ ныппырх уа, кæнæ та, сабырæй-сабырдæр
тулгæйæ, фæлмæн истæуыл нæ банцайа. Андыри хорз æмбæрста  Катяйы
зæрдæйы  ахаст, фæлæ уый ахæм уарзондзинæдтыл фæлтæрд  уыди,  йæ
зæрдæ йын æппындæр нæ хъыгдардтой. Гæды мыстæй куыд ахъазы, афтæ-
иу   ахъазыди  æнæмбаргæ  чызджы  уарзондзинадæй,   стæй-иу   æй
аппæрста.  Чи  зоны,  цы уыдзæни ныр, цæуыл ахицæн  уыдзæни  ацы
чызджы уарзондзинад?
     . . . . . . . . . . . . . . .
     
     XVII
     Уыди  диссаджы рæсугъд зымæгон бон. Арв сыгъдæг,  иу  мигъы
къуыбар  дæр  никуы зынди. Термометр амыдта аст  градусы  уазал.
Митæн,  цæуджыты къæхты бын, цыма йæ рис зонын кодта,  уыйау  йæ
хъист-хъист   цыди.   Дзоныгътæ  Невский  проспектыл   дыууæрдæм
згъордтой,   кæрæдзи  сургæйæ.  Ахæм  ирд   æмæ   хъæлдзæг   бон
Петербурджы  бирæ  нæ вæййы - искуы-иухатт. Боны  райдзастдзинад
цæуджыты цæсгæмттыл дæр фыст уыди, - уæнгрогæй, хъæлдзæгæй  цыди
алчи йæ хъуыддагмæ.
     Нинæ  тагъд нæ кодта абон йæ куыстмæ, барæй дæрдтыл азылди,
стæй проспекты тротуарыл сындæг арасти, цæуæг адæммæ кæсгæйæ. Йæ
куысты  къантормæ  куы бахæццæ, уæд тынг æнæбары  бакодта  дуар.
Бацыди,  раласта  йæ  зымæгон дзауматæ,  кусæг  æмбæлтты  къухтæ
райста æмæ æрбадти йæ фыссæн машинæйы раз. Бады, фæлæ йæм  кусын
стыр  зын кæсы. Райста уæддæр гæххæтт æмæ райдыдта фыссын,  фæлæ
дзы  иу  дзырд  дæр раст фыст нæ цæуы, уайтагъд та  чызг  авналы
резинæмæ.  Куыд  фысса раст Нинæ, - алы хъуыдытæ  йæ  сæрымагъзы
æмызмæлд  кæнынц! Хъуыдытæ - иууыл Андырийы тыххæй, - фæнды  йæ,
æдзухдæр  йæ  фарсмæ куы уаид, æдзухдæр ын  йæ  комы  улæфт  куы
хъусид.
     Фæлæ  кæм  ис уый? Куы сæм æрбацæуы, уæд сдзурын  ма  уæнд,
искæй  зæрдæ  фехсайынæй тæрсгæйæ, горæты дæр дыууæрдæм  фæлгæс,
исчи куы фена... Ныр айхуызæн бон ам цы бадт у?!
     Хъуыдытæ  кæны Нинæ. Йæ фыст рæстмæ нæ цæуы. Абадти  сахаты
бæрц,  стæй сыстади, къанторы хицаумæ бацыди æмæ дзы сæр риссыны
æфсон ацæуыны бар ракуырдта. Зымæгон дзауматæ йæ уæлæ акодта æмæ
рацыди уынгмæ
     "Айхуызæн  бон  къанторы бад æмæ машинæ æнæрынцойæ  хой!  -
сдзырдта Нинæ хинымæр. - Нæ, уый æнамонд хъуыддаг у. Цард хъуамæ
ууыл ма ивгъуыйа".
     Ауади чысыл фистæгæй, стæй дзоныгъмæ фæдзырдта:
     -  Департамент железнодорожных дел... Гоните во весь дух  -
хорошо заплачу!
     Дзоныгъ  фезмæлыди æмæ, иннæты иугай-дыгай фæсте  уадзгæйæ,
уайтагъд департаменты дуармæ æрлæууыди.
     Нинæ  кучерæн  æхца  куы  бафыста,  уæд  чысыл  къуылымпыйæ
алæууыди.  Уый  фыццаг дзоныгъы уæндонæй  абадти,  фæлæ  йæ  ныр
сылгоймагон  æфсарм  чысыл фæурæдта, зын æм  касти  бацæуын  æмæ
лæппумæ  расидын,  чи зоны, цы цæстæй йæм ракæсдзæн?  Фæлæ  уыцы
къуылымпы  ахаста æрмæст 1-2 секунды. Суади чызг асинтыл  дыккаг
уæладзыгмæ æмæ бадзурын кодта Андыримæ.
     Андыри зыдта, Нинæйы зæрдæ йемæ тынг кæй дзуры, фæлæ ныр ам
æрбалæудзæн, уый æнхъæл нæ уыди.
     -  Æз абон мæхи рауæгъд кодтон... Айхуызæн бон къанторы  чи
бады? - загъта чызг.
     "Æнхъæлдæн  æмæ  ралæууыди "уыцы бон", -  хинымæр  сдзырдта
лæппу.  Сбадын  кодта  чызджы бандоныл,  йæхæдæг  йæ  кусæнуатмæ
бауади.
     Бирæ æнхъæлмæ кæсын нæ бахъуыди чызджы. Уайтагъд Андыри  йæ
зымæгон дзауматы рауади.
     - Цом, æз дæр рауæгъд кодтон мæхи, - загъта лæппу. Абон уый
ныфсджын у, йæ дзыппы ис 60 сомы, ныртæккæ райста йæ фыццаг мæйы
мызд.
     -  Цæй, Нинæ, - загъта лæппу уынгмæ рахизгæйæ, - хорз бон у
æмæ чысыл дзоныгъыл уынгты азилæм.
     Чызджы зæрды дæр уый уыди, фæлæ хионтæй фенынæй тарсти  æмæ
загъта:
     -  Хорз... фæлæ нæхионтæй дæрдтыл зилæм, исчи нæ куы  фена,
уæд хъуыддаг æвзæр ацæудзæн.
     Абадтысты  дзоныгъы. Андыри дзырдта уынгты нæмттæ,  кæуылты
хъуамæ цыдаид дзоныгъ.
     Азылди   дзоныгъ   иукъорд  фæсфæд  уынгтыл.   Стæй   лæппу
æрбалхъывта чызджы йæхимæ, бакасти йын йæ цæсгоммæ æмæ йæ сындæг
бафарста:
     - Нинæчкæ, нæма суазал дæ? Уæд искуы нæхи ахъарм кæнæм...
     - Куыд дæ фæнды, афтæ, - сындæг дзуапп радта чызг.
     Андыри  зыдта,  абон Нинæ тынг коммæгæс кæй уыдзæн,  зыдта,
ахæм дзуапп кæй ратдзæн, æмæ хъуыддаг фæцыбыр кæнын фæнд скодта.
     -  Гранд-отель!  - адзырдта лæппу кучермæ. Дзоныгъ  Невский
проспекты  'рдæм  куы  разылди, уæд чызг,  йæ  зонгæтæй  искæмæй
фенынæй тæрсгæйæ, сау вуаль цæсгомыл æрæппæрста.
     Фæссихор,   цыппæрæм  сахатыл,  Андыри  æмæ  Нинæ,   дæларм
хæцгæйæ, сындæг рацыдысты Гранд-отелæй. Нинæйы цæсгом сау вуалæй
æмбæрзт.  Лæппу дæр æфцæггот уæлæмæ схъил кодта  æмæ  йæ  цæсгом
чысыл  йедтæмæ  нæ зынди. Уый цыди сæргуыбырæй,  цæстытæ  зæххыл
хæсгæйæ... Афтæ æнхъæл нæ уыди... Йæхицæн фыццаг æнхъæл  уыди...
Фæлæ йæ размæ уыди æндæр, кæнæ та æндæртæ - цал уыдысты, уый  та
чи  зоны! Цæуы лæппу чызджы фарсмæ æмæ хъуыдытæ кæны ууыл,  куыд
ацæудзæн   Хъуыдайнаты   хъуыддаг,   куыд   цæрдзæн   уый    ацы
сылгоймагимæ,  афтæ  рог цардыл ахуыр чи  у?  Андыри  иунæг  куы
уыдаид,  уæд  æм уый нывыл хъуыддаг касти, фæлæ дзы æндæртæ  кæй
разынди, уый йын йæ зæрдыл хъыгдзинад æрæвæрдта.
     Иу  версты бæрц чызг æмæ лæппу æнæ дзургæйæ фæцыдысты, цыма
кæрæдзийæ  æфсæрмы  кодтой. Æппынфæстаг лæппу хинымæр  сдзырдта:
"Саг  æрцахста,  саг,  Хъуыдайнат... Фæлæ  цыфæнды  кæнæд...  Мæ
хъуыддаг нæу!"

   * Коцойты Арсен. Уацмыстё. Чиныгуадзён «ИР». Орджоникидзе. 1971