КОЦОЙТЫ АРСЕН

          ХАНИФФÆ

   Раджы  уыди уый. Стыр Кæсæджы, тар хъæды кæрон, хибарæй лæууыди
галуан. Æнахуыр адæмæй йæ рæзты чи цыди, уыдон дис кодтой уый конд-
амадыл, - ныллæууыдысты-иу йæ комкоммæ фæндагыл æмæ æндæр цæуджыты
фарстой:
   - Кæй у ацы диссаджы галуан?
   Дзуапп сын-иу радтой:
   - Уый у хъæздыг æмæ цытджын къниаз Дзанхоты.
   -   О...  о...  фехъуыстам  Дзанхоты  тыххæй,  фехъуыстам   уый
хъæздыгдзинады, уый кады тыххæй! - загътой-иу æнахуыр адæм æмæ  сæ
фæндаг дардтой дарддæр.
   Галуаны  тигъыл стыр фæндаджырдыгæй дардмæ урс дардта  рæсугъд,
дыууæ уæладзыг агъуыст. Уыцы агъуыст Дзанхот самадта йæ иунæг чызг
Ханиффæйæн.
   Ханиффæ  арæх бадти уым рудзынджы раз æмæ-иу уырдыгæй фæлгæсыди
дардмæ,  хъæдтæм, фæндагыл цæуджытæм, мæйрухс æхсæвы-иу,  хъуыдытæ
гæнгæйæ, стъалытæм касти... Сæрд-иу куы ралæууыди, уæд Ханиффæ  йæ
кусæг  чызгимæ  галуаны  алыфарс цъæх нæууыл  хъазыди,  дидинджытæ
тыдта. Афтæ, æнæ мæтæй, хъæлдзæгæй æрвыста йæ чысылы бонтæ.
   Ханиффæйыл  фынддæс азы куы ацыди, уæд æгас  Кæсæджы  нæ,  фæлæ
дарддæр  бæстæты  дæр  дзурын байдыдтой йæ рæсугъддзинады  тыххæй.
Æгас Кæсæджы æмæ йæ алыфарс бæстæты дæр усгурты дзæбæхтæй бирæ нал
баззади ахæмтæ, Дзанхоты хæдзары чи нæ балæууыди, Ханиффæйыл чи нæ
сдзырдта.
   Уыдон сеппæт фæстæмæ иу дзуаппимæ здæхтысты:
   - Нырма йын афон нæу, мой нæма кæны.
   Хъуымыхъы  хъæздыгдæр,  кадджындæр  хантæй,  Кæсæджы   зынгæдæр
къниæзтæй  бирæтæ дыууæ-æртæ хатты сдзырдтой Ханиффæйыл æмæ  уыдон
дæр фæстæмæ уыцы дзуаппимæ цыдысты.
   - Нырма йын раджы у. Мой нæма кæны...
   Дзанхот  афтæ  тынг  уарзта  йæ  чызджы,  æмæ  уый  йæхæдæг  цы
загътаид, уый йедтæмæ йын тыхæй ницы бакæнын кодтаид. Уымæ  гæсгæ-
иу усгур лæппу йæ зæрдæмæ куы фæцыди, уæддæр-иу чызгæн зæгъын ницы
бафæрæзта.
   Уалынмæ  сыстади Дæргъæвсы комæй Тогойты Тега.  Уый  уыди  уыцы
Тега,  æгас Цæгат Кавказы, иу денджызæй иннæмæ кæй хъæбатырдзинады
кой  кодтой.  Уыцы  Тега,  фæдис-иу куы фæцыди,  уæд-иу  фæдисонты
æппæты разæй чи тахти йæ араббаг бæхыл. Уый уыди уыцы Тега, иухатт
æхсæз  цæцæйнаджы кæй размæ бабадтысты, фæлæ йæ куы  ауыдтой,  уæд
лидзæг  кæмæй фесты; уыцы Тега, хæхбæсты рæсугъддæр чызджытæ  кæмæ
бæллыдысты.  Сыстади  уый  ныр, йæ диссаджы  араббаг  бæхыл  саргъ
сæвæрдта æмæ араст ис стыр Кæсæгмæ, Дзанхоты хæдзармæ.
   Æмæ уæд адæм загътой:
   - Гъе ныр, гъе, Ханиффæ куырд фæци!
   Ханиффæйы  хъустыл  дæр раджы ауади Тегайы  кой  æмæ  йæ  рагæй
фæндыди уый фенын.
   Дзанхот  тынг  бацин кодта Тегайыл, уымæй хуыздæр  сиахсмæ  уый
бæлгæ  дæр нæ кодта æмæ йæ фæндыди тынг, ацы хатт йæ буц чызг  куы
сразы уаид.
   Чызджы зæрдæмæ дæр фæцыди лæппу æмæ хинымæры загъта:
   - Ам ис мæ амонд.
   Фæлæ  йæ  куы бафарстой, разы у, æви нæ, уæд иннæтæн цы  дзуапп
лæвæрдта, уымæн дæр та уый загъта:
   - Нырма мой нæма кæнын.
   Йæ   рæсугъды  кой  æгæр  кæй  кодтой,  лæппутæ  йыл  æгæр  кæй
дзырдтой,  уымæй Ханиффæйæн йæ зонд адзæгъæл, цы кæны,  уымæн  дæр
ницыуал æмбæрста.
   Ныр  уый  Тегайы  бауарзта, йæхинымæры  разы  уыди  уымæ  моймæ
ацæуыныл,  фæлæ  ма  йæ  тынг фæндыди, цæмæй  адæмыл  айхъуыстаид:
"Ханиффæ Тегайæн дæр нæ бакуымдта".
   Гъе, уый тыххæй загъта ныр:
   - Нырма мой нæма кæнын.
   Тега  дæр  афтæ  бамбæрста хъуыддаг, æмæ йыл  дыккаг  хатт  куы
сдзура,  уæд бакомдзæн Ханиффæ, æмæ уый тыххæй ныр уыйас æнкъардæй
нæ рараст ис Дзанхоты хæдзарæй.
   Фæлæ йæ Ханиффæ афтæмæй нæ ауагъта.
   Тега   хæдзарæй  куы  рацыди,  уæд  барæй  Ханиффæйы  рудзгуыты
комкоммæ йæ диссаджы араббаг бæхыл хъазын райдыдта.
   Ханиффæ  рудзынгæй касти. - "Сахъ лæппу у, цы дзы загъдæуа",  -
загъта  хинымæры. Фæлæ уыцы сахат иу хъуыды йæ сæры ауади...  Йæхи
рудзынгæй æддæмæ разынын кодта æмæ худгæйæ ныдздзырдта Тегамæ:
   - Ха... ха... ха!.. Тега бæхыл зыгуымы голлагау фидауы!
   Æрлæууыди  бæх.  Йæ  сæр  батылдта  Тега,  уæлæмæ  скасти   æмæ
сдзырдта:
   - Уæлæ хъал чызг, кæддæр дæ зæрдыл æрлæудзæн ацы бон!
   Стæй йæ бæх ныццæфтæ кодта æмæ фатау атахти.
   - Цæй æнамонд дæн! - сдзырдта хинымæры Ханиффæ.
   Тега та уайтагъд хъæды æдде фæаууон ис.
   Ханиффæ  та  Тегайæн фæзынын æнхъæл уыди, фæлæ афæдз аивгъуыдта
æмæ  уæддæр  уый никæцæй зынди. Уæд чызг хъынцъым кæнын  байдыдта,
бонæй-бон æнкъарддæр кодта.
   -  Цæй æнамонд дæн, - дзырдта-иу арæх хинымæры - нал æрцæудзæн,
нал! Мæ амонд мæ къахы фындзæй аппæрстон.
   Цыма  иумæ дзырд бакодтой, уыйау иннæ усгуртæ дæр Тегайы  ацыды
фæстæ æмгæрон нал цыдысты...
   Уалынмæ  айхъуысти Кæсæджы бæстыл æмæ æддæдæр, Ханиффæйы,  дам,
кæсгон  кънйаз  Тасолтан ракуырдта. Уый ма чызгыл раздæр  дзырдта,
фæлæ  йын  уæд  нæ  бакуымдта. Мыггагæй, хъæздыгдзинадæй  Тасолтан
Дзанхотæй  дæлдæр нæ уыди, хъаруйæ та уый хуызæн æгас Кæсæджы  дæр
нæ  уыди.  Дзанхоты  тынг фæндыди рагæй дæр йæ  чызджы  Тасолтанæн
радтын,  фæлæ  чызджы куы нæ бафæндыди, уæд уый дæр  ницыуал  ской
кодта.
   Ныр Ханиффæ фыццагау нал загъта Тасолтанæн:
   -  Æз  нырма  мой  нæ  кæнын, - фæлæ æгæр  æгæр  тагъд  дæр  ма
сдзырдта:
   - Разы дæн!
   Дзанхоты  бинонтæ  байдыдтой  чызджы  цæттæ  кæнын.  Хурскастæй
хурныгуылдмæ  кусæг чызджытæ гауызтæ æмæ тынтæ  нывæзтой,  хуыдтой
чындздзон дзауматæ. Зæрингуырдты хуыздæртæ арæзтой Ханиффæйæн рон,
риуæгънæджытæ æмæ æндæр дзауматæ. Æвзаргæ гал, фыстæ  æмæ  кæрчытæ
нысангонд уыдысты чындзæхсæвмæ.
   Цас  хæстæгдæр кодта чындзæхсæвы бон, уыйас Ханиффæ  æнкъардæй-
æнкъарддæр  кодта. Бон-изæрмæ-иу галуаны къуымты кæнæ  йæ  алыварс
разил-базил кодта.
   -  Рæхджы,  рæхджы ахицæн уыдзынæн ацы хæдзарæй, нал  уындзынæн
мæнæ ацы бæлæстæ, ацы дидинджытæ...
   Афтæ  хъуыдытæгæнгæйæ, Ханиффæ иу хатт ацыди суанг доны  былмæ,
йæхи-иу  кæм  надта фыццаг, йæ кусæг чызгимæ-иу  цъæх  нæууыл  кæм
ратул-батул  кодта  райдзаст бонты... Ныр цъæх  нæууыл  æрхуыссыны
фæнд кодта Ханиффæ.
   Куыддæр йæ къаба æрбамбырд кодта æмæ йæхи æрцæйуагъта, афтæ  йæ
цæстытæ  цæуылдæр аныдзæвдысты, ахæм цæуылдæр, æмæ фыццаг кæрдæнау
афæлурс  ис, стæй та суанг йæ хъусты онг йæ цæсгом ссыгъди...  Уый
уыди  йæ  зонгæ  бæх, Тегайы бæх, - иуварс бæласыл баст  уыди  æмæ
кæрдæг хордта.
   Иу  минуты бæрц Ханиффæ сагъдау аззади. Алыхуызон хъуыдытæ  йын
йæ  сæр  байдзаг  кодтой,  æмæ кæм ис, цы кодтаид,  уымæн  ницыуал
æмбæрста.  Фæндыди йæ лæууын æмæ Тегайы фенын, фæндыди  йæ  лидзын
дæр.
   -  Лидзон!  - загъта æппынфæстаг æмæ фæстæмæ фæзылди,  фæлæ  йæ
цæстытæ комкоммæ сæмбæлдысты Тегайы цæхæр цæстæнгасыл...
   Æнкъард  уыди Тегайы цæсгом, йе 'рфгуытæ æлхынцъ,  æмæ  Ханиффæ
тæссæй срызти.
   Тега чызгæн йæ къух райста.
   - Цом мемæ!..
   Чызг  арасти. Дзурынмæ хъавыди, фæлæ йе 'взаг нал тасыди.  Иуæй
цин  кодта,  мæнæ, зæгъгæ, кæй уарзтон, кæмæ æнхъæлмæ кастæн,  уый
фæзынди, иннæмæй та тæрсгæ кодта лæппуйы æрфгуыты æлхынцъæй.
   Уалынмæ бæхмæ бахæццæ сты.
   - Схиз, рæсугъд, бæхмæ æмæ цом! - сдзырдта Тега.
   Чызг сæрдиаг кодта:
   - Кæдæм мæ ласыс, кæдæм, куырд куы дæн!..
   -  Уый  ницы  хъыгдары... Æви афтæ фенхъæлдтай, æмæ дæ  мæхицæн
усæн скъæфын... Нæ, чызгай, уый уыди, фæлæ ныр нал ис. Уарзтон  дæ
кæддæр,  æвзæрстон дæ зæрдиагæй мæхицæн усагæн... Фæлæ... Æрхъуыды
кæн  уыцы бон, рудзынгæй мыл уыцы стыр æфхæрд куы рауагътай... Нæ,
хæйрæджы  усæн ракурын мæ бон нæу... Фæлæ æфхæрд? Æфхæрд æз  дыууæ
æфхæрдæй исын ахуыр дæн.
   -  Ауадз  мæ, ауадз мæ! - сæрдиаг кодта чызг æмæ йæхи атон-атон
байдыдта.  Фæлæ,  мыст гæдыйы ныхтæй йæхи куы тона,  уый  дæр  уый
хуызæн уыди. Иу къухæй фелвæста Тега чызджы æмæ сбадти бæхыл, стæй
февзыста  ехсæй æмæ сæ диссаджы араббаг бæх цæстыфæныкъуылдмæ  тар
хъæды фæаууон кодта.
   Фæндагыл чызг йæхи æнæрынцойæ атон-атон кодта æмæ хъæр  кæныныл
архайдта,  фæлæ  йыл Тегайы къух фидар хæцыди... Иу  хатт  Ханиффæ
æвиппайды фæсабыр æмæ куыддæр æнахуыр змæлд скодта.
   -  А...  мæ  рæсугъд бæлон, хъама агурыс? - бафарста,  мидбылты
бахудгæйæ, Тега.
   -  Ма фыдæбон кæн, дæ дзæбæх сыгъзæрин хъама мæнæ мæнмæ ис.  Ма
йын тæрс, нæ дын фесæфдзæн, фæстæдæр дын æй ратдзынæн!
   Иу   тар  ранмæ  куы  бахæццæ  сты,  уæд  Тега  бæх  ныуурæдта.
Рахызтысты.
   - Ам æрбынат кæнæм, дарддæр нал ацæудзынæ ды, - загъта Тега.
   - Ма мæ саф, Тега! - чызг æрдиаг кодта.
   -  Раджы  ахицæн ис хъуыддаг... хъуыды ма кæнын уыцы  бон?  Уæд
фесæфтай дæхи.
   Уæд  Ханиффæ  иу къахдзæф фæстæмæ акодта, йæ сæр бæрзонд  систа
æмæ загъта, къухæй хъамамæ амонгæйæ:
   - Тега, слас дæ хъама æмæ мæ ацы ран амар!
   - Тега сылгоймæгты нæ мары.
   -   Уæдæ   дын  уый  мæ  дзырд:  кæд  афтæ  æнхъæлыс,  æмæ   æз
худинаггондæй моймæ ацæудзынæн, уæд дын зæгъын: рæдийыс...  Зæгъын
дын,  моймæ  ацæуын  нæ,  фæлæ  уый  фæстæ  æз  иу  бон  дæр   нал
фæцæрдзынæн. Равзар дыууæйæ иу: йе мæ ацы ран амар, йе мæ ауадз!
   - Æфхæрд æфхæрдæй ист хъуамæ æрцæуа! - загъта Тега.
   -  Бæлвырд,  æфхæрд æфхæрдæй ист хъуамæ æрцæуа! -  загъта  чызг
дæр.  -  Фæлæ  æз  цы Тегайы тыххæй хъуыстон, йæ уæздандзинад  æмæ
сахъдзинады  кой кæмæн кæнынц иу денджызæй иннæйы  онг,  уый  æдых
сылгоймаджы дзырдмæ æнæ байхъусгæ нæ фæуыдзæн.
   Тега та сдзырдта:
   -  Зæгъ  дæ  ныхас,  фæлæ дæ зæрдыл дар,  æфхæрд  æфхæрдæй  ист
хъуамæ æрцæуа.
   -  Бæлвырд,  æфхæрд æфхæрдæй ист хъуамæ æрцæуа! -  загъта  чызг
æмæ йæ æнгуылдзæй бриллиант къухдарæн раласта.
   -  Айс  ацы  къухдарæн,  чындзы ацыды фæстæ  æз  иу  æхсæв  дæу
уыдзынæн!
   Æнæ   дзургæйæ  Тега  райста  къухдарæн,  авзæрста  йæ   кæстæр
æнгуылдзыл, фæлæ йæ кæроныл дæр куы нæ цыди, уæд мидбылты бахудти.
   Чызг йæхи баппæрста Тегамæ æмæ йе 'фцæджы ныттыхсти...
   - Фæнды мæ, фæнды мæ Тега, дæу куы уаин! - ныдздзынæзта чызг.
   Фæлæ  Тега  бæхыл багæпп кодта, иу хатт ма фæхудти  чызгмæ  æмæ
фатау атахти хъæды нарæг фæндагыл.
   Ханиффæ  касти  йæ  фæдыл, касти, цалынмæ уый  хъæды  аууон  нæ
фæци, стæй æнкъардæй араст ис сæхимæ.
   
   х х х
   Рацыди  уæдæй  æхсæз  мæйы  бæрц. Иу  бон,  изæрдалынгты,  Стыр
Кæсæджы Тасолтанты хъæумæ фæсфæд фæндæгтыл фæцæйцыди барæг,  нымæт
æмæ басылыхъы тыхт. Хъæумæ ма йæ иу километры бæрц куы хъуыди, уæд
бæх  æрурæдта  æмæ иу-дыууæ минуты бæрц, цыма исты  хъуыды  кодта,
уыйау  æнцад  лæууыди, стæй æрхызти зæхмæ, бæхы йæ фарсмæ  хизынмæ
ауагъта, йæхæдæг та цъæх нæууыл æрхуыссыди.
   Кæд  талынг  кæнын  тынг  байдыдта,  уæддæр  ма  бæлццоны  цæст
æвзæрста,  ранæй-ран чидæртæ донырдæм бæхты нуазынмæ  кæй  ластой.
Æввахсгомау  иу  лæппу-лæг  бæхæн  дон  бадардта,  стæй,  бæлццоны
ауынгæйæ, уырдæм бараст ис, йæ бæхы рохыл хæцгæйæ.
   Бæлццон сыстади.
   - Æгас цу, уазæг!
   - Хуыцауы арфæ дæ уæд!
   -  Дæ  фæндаг дын хуыцау дæхи зæрдæйы фæндиаг уадзæд, фæлæ  ныр
æнафон  у, æмæ кæд дард цæуæг, мыййаг, дæ, уæд хорз уаид, куы  нæм
бафысым кæнис! Дæ бæх дæр йæ фæллад суадзид, дæхæдæг дæр баулæфис,
стæй райсом афæндараст уаис.
   -  Бузныг,  хорз  лæг, дæ уæздандзинадæй,  бузныг  уый  тыххæй,
уазæгыл  афтæ иузæрдион кæй стут, фæлæ ахсæв мæнæн ам лæууæн  нæй.
Чысыл  хъуыддаг  мæ ис ацы хъæуы, æмæ уый куыддæр  сæххæст  кæнон,
афтæ  араст уызынæн фæстæмæ. Фæлæ ам дæуыл кæм фембæлдтæн æмæ  мын
фысым  кæм лæууыс, уым æз разы дæн дæ фысымдзинад райсыныл, æрмæст
уæм æхсæв не 'рлæудзынæн, фæлæ мæ цы чысыл хъуыддаг ис, уый тыххæй
мæ  де  'ххуыс  бахъæудзæн.  Зæгъ мын уæдæ,  разы  дæ  уыцы  чысыл
æххуысыл?
   - Куыд фæрсыс уый та?.. Зæгъ, цы хъуыддаг дæ ис?..
   -  Бузныг,  бузныг дæ уæздандзинадæй... Зæгъын дын, уæдæ...  Нæ
дæ фæрсын, чи дæ. Ма мæ бафæрс, чи дæн... Ам цæры Тасолтан, æрæджы
ус чи æрхаста, уый?
   - О, ам цæры, ам, - къуылымпыгомау дзуапп радта фысым.
   - Цом уæдæ уый хæдзармæ!
   Ацыдысты.
   Фæндагыл сæ иу дзырд дæр ничи скодта, цалынмæ хæдзармæ  баввахс
сты.
   - Уæртæ уый у Тасолтаны хæдзар, - бацамыдта фысым.
   -  Уæдæ  фæхæц  ам  мæ бæхыл, кæд дæ фæнды,  уæд  та  йæ  чысыл
æддæдæр алас æмæ мæм иучысыл банхъæлмæ кæс!
   Фысым  иу  дзырд дæр нал скодта, аласта бæхы чысыл æддæдæр  æмæ
уырдыгæй йæ цæст дардта уазæгмæ.
   Уазæг комкоммæ бараст ис Тасолтаны уатмæ æмæ дуар бахоста.
   Дуар  байгом ис, усы цæсгом дзы фæзынди, æмæ уыцы сахат фæстæмæ
фæаууон ис.
   Фысымы  хъусыл  ауади  уыцы ныхас: "Уазæгдон  уæртæ  фалæрдыгæй
ис".
   Уазæг  дæр цыдæр сдзырдта, фæлæ афтæ сындæг, æмæ дзы бæхылхæцæг
ницы  равзæрста. Уыцы дзырдты фæстæ дуар ноджыдæр байгом  ис,  æмæ
дзы бæхылхæцæг цырагъы рухсмæ ауыдта усы тарст цæсгом æмæ æрттиваг
цыдæр уазæджы къухы.
   Уазæг  бацыди.  Дуар ныггуыпп кодта. Минуты бæрц рацыди,  æндæр
нæ,  уæд та дуар байгом ис æмæ уазæг рацыди æддæмæ, йæ фæдыл та  -
уыцы ус, худгæйæ, рухсдзæсгомæй.
   Уазæг тагъдгомау бараст ис бæхылхæцæгмæ, йæ къух ын райста  æмæ
загъта:
   - Бузныг, бузныг дæ уæздандзинадæй!
   Фысым ницы сдзырдта.
   Уазæг  фæдис кодта фысымы æнкъарддзинадыл, иучысыл аджихау  ис,
стæй та загъта:
   -  Бузныг,  бузныг дæ дæн, хорз лæг. Искуы дæ сæр куы  бахъæуа,
уæд-иу бæрæг кæн Дæргъæвсы комы Тогойты Тегамæ.
   Уæд  фæрухс ис фысымы цæсгом. Райста ноджыдæр уазæджы къух  æмæ
загъта:
   - Фæндараст дæ хуыцау фæкæнæд!
   Уазæг  бæхыл  идон æрбамбырд кодта, февзыста  ехсæй  æмæ  фатау
атахти æхсæвы талынджы.
   Тасолтан та, уый уыди Тасолтан йæхæдæг, бæлццон чердæм  афардæг
ис,  уыцырдæм  иу  къорд  минуты кæсгæйæ  баззади,  стæй  мастхудт
бакодта æмæ загъта:
   -  Ха... ха... ха... знон ус æрхастон, абон æм йæ уатмæ  хæзгул
æрцыди,  уæдæ æндæр чи уыдаид?.. Æз та ам йæ бæхыл хæцын...  Уымæй
æмбисонддæр искуы æрцыди!..
   Тасолтан  йæ  усмæ  нал бацыди, фæлæ уыцы сахатыл  бæхыл  саргъ
авæрдта  æмæ  араст ис уым хæстæг хъæумæ, йæ фыды  хæлармæ,  цæмæй
баныхас  кæна йемæ ацы стыр æмбисонды тыххæй. Уыцы зæронд лæг  куы
бамбæрста хабар, уæд загъта Тасолтанæн:
   -  Хорз  бакодтай, дæ усмæ кæй нал бацыдтæ, уымæй. Уый  дунейыл
цы  хъуыддаг  нæма  æрцыди,  ахæм у,  æмæ,  æнæ  бæлвырдæй  сбæрæг
кæнгæйæ, хъамамæ æвналын пайда нæу.
   Раст  æмбисæхсæв Тасолтан æмæ йæ фыды хæлар бацыдысты Ханиффæйы
уатмæ. Ханиффæ нæма хуыссыди: æнхъæлмæ касти йæ мойы æрцыдмæ.
   Зæронд лæг райдыдта:
   -  Чызгай, цыдæриддæр æрцыди, уый мах зонæм сæрæй кæронмæ, фæлæ
цæмæн æрцыди уыцы диссаджы хъуыддаг, уымæн ницы æмбарæм. Зæгъ  нын
æй, бамбарын нын æй кæн!..
   Чызг комкоммæ бакасти зæронд лæгмæ æмæ загъта:
   - Зæгъдзынæн, ницы басусæг кæндзынæн.
   Æмæ  радзырдта  Ханиффæ, хъуыддаг куыд  уыди,  цы  уыди,  сæрæй
бынмæ. Æппын фæстаг загъта:
   -  Бæлвырд, æз радтон дзырд Тегайæн æмæ мæ дзырд хъуамæ сæххæст
кодтаин. Фæлæ фæзынди Тега, æрмæст мын мæ къух айста, радта мын мæ
къухдарæн,  æмæ  загъта:  "Ды  дæ  абонæй  фæстæмæ  мæ  хо...  Цæр
амондджынæй ме 'нæзонгæ æфсымæр Тасолтанимæ!.." Уыцы ныхасыл  Тега
фæстæмæ  фæзылди æмæ дуары æдде фæци... Зæгъут ныр  сымах  дæр  уæ
тæрхон!
   Афтæ  фæци Ханиффæ йæ ныхас. Къорд минуттæ уаты хъыпп-сыпп  нал
ссыди, æртæ дæр æнæдзургæйæ, æнæзмæлгæйæ, лæууыдысты.
   - Æндæр гæнæн ын нал уыди, - сдзырдта зæронд лæг.
   -  Æндæр гæнæн ын нал уыди, - загъта Тасолтан, - Хатыр дын уæд,
усай!
   Уыцы дзырдтимæ дыууæ лæджы рацыдысты Ханиффæйы уатæй.
   
   х х х
   Уыцы  æхсæв  Тега  дис кодта, цæмæн æрæнкъард ис  фысым,  цæмæн
фендæрхуызон ис йæ ныхас, - фæлæ йæ бæхыл куы абадти,  бузныг  æмæ
хæрзæхсæв куы загъта фысымæн, уæд йæ зæрдæ фехсайдта, кæд, мыййаг,
Тасолтан йæхæдæг у.
   -  Уæдæ кæд хъуыддаг нæ бамбæрста, уæд мæ маст исынмæ агурдзæн,
-  загъта хинымæры Тега, - æмæ йын мæхи куы нæ бацамонон,  уæд  мæ
кæм ссардзæн? Хъуамæ ма бамбæхсон мæхи, - афтæ ахъуыды кодта Тега.
   Уый тыххæй схъæр кодта Тега йæ ном, уый тыххæй загъта фысымæн:
   -  Сæр  дæ куы бахъæуа, уæд бæрæг кæн Дæргъæвсы коммæ,  Тогойты
Тегамæ.
   Йæ  хæдзармæ куы ссыди Тега, уæд æрхъуыды кодта йæ балцы  хабар
æмæ загъта хинымæры:
   - Бæлвырд, уый уыди Тасолтан йæхæдæг.
   Тега  æнæ  хъусгæ  нæ  уыд  Тасолтаны  хъæбатырдзинады  тыххæй,
æмбæрста,  уыимæ  йæ зæрдиаг хæст кæй хъæудзæн, æмæ  цæттæ  дардта
йæхи.
   
   х х х
   Иу   бон   Дæргъæвсгомы  стыр  фæдис  фæцыди:  чидæр   аскъæфта
фондзаздзыд  сывæллоны.  Фæдисонты æппæты  разæй  фатау  тахти  йæ
диссаджы араббаг бæхыл Тогойты Тега...
   Мæнæ,  мæнæ,  дыууæ-æртæ  минуты ма, скъæфæджы  баййафдзæн  æмæ
сывæллоны  байсдзæн...  Тега  топп  æргъæвдæй  дардта,  фæлæ   йын
багæрахгæнæн нæ уыди: сывæллоны ныццæвынæй тарсти.
   Æвиппайды  скъæфæг бæхы фæстæмæ фæзылдта, баурæдта  йæ  æмæ  йæ
рахиз къух уæлæмæ схъил кодта.
   Дыууæ лæджы уайтагъд кæрæдзийы базыдтой.
   Фыццаг сдзырдта Тасолтан:
   -  Тега, æз дæ равзæрстон мæхицæн æфсымæрæн. Бахатыр кæн,  демæ
мæ  фæдисы  фенын кæй бафæндыди. Хъусгæ бирæ фæкодтон дæу  тыххæй,
ныр та мæхæдæг базыдтон дæ хъæбатырдзинад, дæ уæздандзинад.
   Рагæпп  кодтой  дыууæ  дæр бæхтæй, ныхъхъæбыс  кодтой,  ныпъпъа
кодтой кæрæдзийæн.
   -  Цом,  Тасолтан, мæ хæдзармæ! Ацы бон у мæ  царды  бонтæн  сæ
хуыздæр, ацы бон у мæнæн стыр бæрæгбон!
   -  Цæуын, цæуын ме 'фсымæры хæдзармæ, - загъта Тасолтан. - Фæлæ
уый фæстæ ардыгæй иумæ араст уыдзыстæм мæ хæдзармæ дæр, хъуамæ  дæ
хоимæ дæр кæрæдзийы фенат!

   * Коцойты Арсен. Уацмыстё. Чиныгуадзён «ИР». Орджоникидзе. 1971