НАРТЫ КАДДЖЫТÆ
            Æртыггаг чиныг


СÆРГÆНДТÆ

     
     
     
    САТАНА КУЫД ФЕСГУЫХТИ
    Нартыл  фыдаз,  фыддуг  ыскодта. Сæ фосы рæгъæуттæ  ‘ххормагæй
цагъды кодтой æмæ стыхстысты. Æмæ дам цын уæд Сырдон афтæ зæгъы:
    -  Мæнæн  нæ  – фос ис, нæ – хос ис, а – фæлæ уæхæдæг  цæуылнæ
‘рхъуыдыкæнут исты? Къибитыфæзмæ цæ исчи фæтæрæд, уым  мит  зæххыл
нæ хæцы. Дзала хоскæрдæг дзы астæумæ зайы, æмæ цæ уым фæхизут.
    Нартæ  хъуыдыкодтой: уæдæ цæ чи фæтæрдзæни фосы  Къибитыфæзмæ?
Хæлттæ  сæппæрстой, æмæ Уырызмæджы хал ысхаудта.  Уырызмæг  сæхимæ
‘рбацыд æмæ йæхи мæсты риуыгъд æркодта къæлæтджыныл.
    -  Цы  кæныс,  мæ  сæры хицау, цæуыл мæсты дæ?  –  афарста  йæ
Сатана.
    -   Куыннæ   уон   мæсты!  Нарты  фос  сыдæй  цагъды   кæнынц.
Къибитыфæзмæ цæ скъæрынц. Хæлттæ сæппæрстой, æмæ мæ хал  ысхаудта.
Ныр мын æнæдзургæ нæй, фæлæ мæ ныфс нал хæссын. Цы бакæндзынæн  æз
уытæппæт фосæн зæронд-зæронды?
    - Уыууыл мын мацæмæй тыхс, æз цæ аскъæрдзынæн дæ бæсты.
    
    Райсомы  Сатана йæ дзыггутæ цыбыр цагъд акодта. Йæ уæлæ  лæджы
дарæс ыскодта, рацыд уынгмæ ‘мæ ныхъхъæркодта:
    - Уæ фос ратæрут, Нартæ, æмæ уын цæ Къибитыфæзы фæхизон!
    Нартæ  сæ фос рауагътой. Сатана цын Уырызмæджы Æрфæны сæ разæй
ыскодта  рæгъауæн.  Миты  цын фæндаг гæрста  Уырызмæджы  бæх,  æмæ
ныххæддзæ сты уайтагъд Къибитыфæзмæ.
    Къибитыфæз  сохъхъыр æлдары уыди. Уым йæ дыргътæй иутæ  сыфтæр
калдтой, иннæтæ рæгъæдкодтой. Афтæ йæ кæрдæг дæр, йæ хъæд дæр. Мит
ыл æппындæр нæ хæцыди.
    Сатана  йæ фос ауагъта сæхи бар фæзы, йæхæдæг дыргътыл  азылд.
Уæд  Сохъыр æлдарæн иу чидæр бамбарынкодта хъуыддаг æмæ  йæ  бæхыл
абадти æлдар æмæ рацыди Сатанамæ.
    - Чи дæ, ай мæ зæхх куы у, уæд æм кæцæй æрхаудтæ?
    -  Æз  мæгуыр  лæг дæн, æххуырстæй кусын Нарты Уырызмæгæн.  Сæ
бæстыл   залты  мит  æмæ  æнусон  цъити  ныууарыди.  Нартæ  хæлттæ
сæппæрстой æмæ Уырызмæджы хал ысхаудта. Æз йе ‘ххуырст дæн æмæ  мæ
ардæм рарвыста. Мæнæн та йæ коммæ æнæ кæсгæ нæй.
    - Хорз. Уæдæ мын зæгъ: рагæй дæ ‘ххуырсты Уырызмæгмæ?
    - Рагæй, цалдæр азы.
    - Йæ ус Сатанайы дæр ын зоныс?
    - Куыннæ йæ зонын, арвыдзуары хуызæн.
    -  Гъеуый  мын мæ къухты куы бафтауис, уæд дын æз та мæ  чыззы
радтин.
    - Уым зынæй ницы ис. Æз къуырийы фæстæ Нартæм цæудзынæн æмæ-иу
мемæ  рацу.  Мæ ныццыдмæ Уырызмæг уым нæ уыдзæн. Мæйбалцы  фæцыди,
æмæ дæ раст Сатанайы хæдзармæ бакæндзынæн.
    Сохъыр æлдар дæр ницыуал загъта.
    Къуырийы  фæстæ мит басау ис. Сохъыр æлдар æмæ  Сатана  Нартæм
рацыдысты. Сатана йын йæ бæх райста ‘мæ йын афтæ:
    - Ам мæм фæлæу, æз ын зæгъон Сатанайæн.
    Æмæ  хæдзармæ бацыди, йæ дарæс раивта ‘мæ йæм дзуры Уырызмæгмæ
Сатана:
    -  Къибитыфæзы  хицау Сохъыр æлдар мемæ  ис,  æмæ  ды  фæсдуар
æрымбæхс, стæй йæ мæхи бар уадз.
    Уырызмæг фæсдуар æрымбæхсти.
    Сатана дуармæ рацыди ‘мæ йæм дзуры Сохъыр æлдармæ:
    - Мидæмæ уазæг, фысым дын ыстæм.
    Сохъыр  æлдарæн дæр æхсызгон куыннæ уыди ‘мæ барасти  Сатанайы
фæстæ.
    Уæд ын Сатана афтæ зæгъы:
    -  Бахатыркæн, уазæг! Нæ лæг ам нæй æмæ æз, сылгоймаг, уыйбæрц
кæм сарæхсдзынæн!
    -  Ницы кæны, Сатана, æз æнæуый дæр дæ уындмæ рагæй бæллыдтæн,
фæлæ мæ къухты никуы бафтыди ардæм æрцæуын.
    Сатана  йын хæрд, нозт йæ разы авæрдта, лæггад ын кæны. Сохъыр
уæйыгæн  нозт  йæ сæры бацыд, цухмухтæ райдыдта.  Сатана  уый  куы
базыдта, ай Сохъыр æлдар фæнозтджын, уæд ын афтæ зæгъы:
    - Дæхи уал æруагътаис хуыссæныл.
    Сохъыр æлдар ысразы ис, йæхи сынтæгыл æруагъта, фæлæ фынæй  нæ
кодта, аивтæй хъахъхъæдта Сатанайы. Сатана барæй разкъæрт ыскодта,
хæдзар æфснайы ‘мæ йæ зæнгтæ куы фæзынынц, уæд та æлдарæн йæ зæрдæ
бахъыдзыкæны, рафтбафт райдыдта хуыссæны. Уæд æм Сатана дзуры:
    -  Бахатыркæн, мæ уазæг, мæ сæры хицау ам нæй, нырма  рæхджыты
не  ‘рцæудзæн.  Æз  ын алы изæр йæ уд æхсгæ фæкæнын.  Æмæ  ныр  нæ
хæдзары лæджы къахæй ды дæ, дæ уд кæм и, уый мын зæгъ, æмæ дын  æй
ныхсон.
    - Мæ уд дæ разы цæджындзы.
    Сатана цæджындзыл цинтæкæны, стæй йæ ‘хсы, сæрфтытæ йæ кæны.
    Сохъыр уæйыг æм кæсы ‘мæ худы:
    - Мæ уд уым цы ми кæны, дæ разы къонайы дзыхъы ис.
    Сатана  та  къонайы дзыхъы сæрфтытæкæны, æхсы йæ, уызæлы  йыл,
цин ыл кæны.
    -  Мæ уд уым цы ми кæны, Сатана? Мæ уд фæсхох цы саг хизы, уый
мидæг ис.
    Сатана фæмæсты ‘мæ йын афтæ:
    - Æз дын дæуæн лæггадкæнын, ды та мæ хынджылæгкæныс.
    Бауад Сатана фæсдуармæ æмæ Уырызмæгæн сусæгæй афтæ:
    -  Уайгæ фæсхохмæ, уым йæ уд саджы мидæг ис, уый хизы  æмæ  йæ
амар.»
    Уырызмæг  фæстæ-дуæрттыл ахызти ‘мæ ацыд фæсхох саджы марынмæ.
Ахæддзæ фæсхохмæ, кæсы, æмæ дыууадæс хосдзауы хос кæрдынц, æхсæзæй
та ссивгæ ‘мæ мæкъуылтæ амайынц. Уырызмæг цæм дзуры:
    - Байриат, хосдзаутæ!
    - Арфæгонд уай Хуыцауæй, хорз бæлцдзон.
    - Цавæр куыст кæнут уый. Иучысыл уæ фæллад дæр ысуадзут.
    -  Цыфыддæр йæ сæры хай Сохъыр æлдарæн. Ам бон изæрмæ дыууадæс
хосдзауæй  цы  хос  ныккæрдæм, уый æхсæзæй ыссивынц  æмæ  амайынц.
Изæры  иу  цавæрдæр  саг æрцæуы, æмæ йын иу хъуыртты  фаг  дæр  не
‘свæййы уыцы хос. Æмæ тухæнæй мæлæм.
    -    Уæдæ   мын   ам   æввахс   æмбæхсæн   æркæнут,   æз    уæ
фервæзынкæндзынæн.
    Æмбæхсæн  ын  æркодтой  хосдзæуттæ.  Изæры  саг  хос   хæрынмæ
‘рбацыди.  Уырызмæг  æй фатæй фехста ‘мæ йæ  амардта.  Акъæртт  æй
кодта, æмæ йын йæ хуылфæй тæрхъус систа. Тæрхъусы дæр акъæрткодта,
æмæ уымæн та æртæ бæлоны систа йæ хуылфæй.
    Стæй цæ рахаста ‘мæ цæ Сатанамæ радта.
    Сатана йын афтæ:
    -  Гъер  Нарты  фæсивæды акæн, æмæ Къибитызæххы Сохъыр  æлдары
фæллой æрхæссут. Йæ чыззы дæр ын æркæнут.
    Уырызмæг   Нарты   фæсивæды  акодта   Къибитызæхмæ.   Уырдыгæй
ратардтой  Сохъыр  æлдары  фосрæгъæуттæ  ‘мæ  йын  йæ  чыззы   дæр
ракодтой. Цалынмæ Нартæ хъæумæ цыдысты, уæдмæ Сатана бæлæттæй  иуы
къубал сыскъуыдта, æмæ Сохъыр æлдар рарынчын и.
    Æмæ йын афтæ зæгъы æлдар Сатанайæн:
    - Мæ уды бар мын чидæр базыдта, ме уæнгтæ риссынц.
    - Цытæ дзурыс, æлдар! Уый анызтай, æмæ дæм уымæн афтæ кæсы.
    Уырызмæджитæ  хъæугæронмæ  куы ‘рхæддзæ  сты,  уæд  цæ  Сатана
базыдта,  æмæ  дыггаг бæлоны къубал дæр сыскъуыдта. Æлдар  мæнгуды
мидæг  баззади. Ацархайдта ма бæргæ уæлæмæ сыстыныл, фæлæ  йæ  бон
ницыуал баци. Æмæ йын уæд фæстагмæ афтæ зæгъы Сатанайæн:
    -  Æз дæ мад, дæ фыды уазæг, чидæр мын мæ уды бар базыдта  'мæ
мæ мары. Фæлæ мæ гъер афтæмæй куы ныууадзид!
    Уæд æм Сатана дзуры:
    - Уæдæ афтæ ‘нхъæлдтай, æмæ ды Нарты, цы сты уымæй сеппæты дæр
аныхъуырдзынæ?
    Сатана сыскъуыдта æртыггаг бæлоны къубал дæр. Æмæ уæйыг йæ  уд
систа. Уæдмæ Уырызмæджитæ дæр æрбахæддзæ сты.
    Æлдары  мардыл цинæй мардысты. Марды фаджысы рагъмæ аппæрстой.
Стæй  куывдтæ  фæкодтой сæхицæн. Йæ чызг та Нартæм  баззад  Сохъыр
æлдарæн.
    
    САТАНАЙЫ ЛÆГДЗИНАД
    Нарты  Уырызмæг базæронд и. Нал уыди йæ бон цуаны цæуын. Нартæ
та  быгъдуаны  хъомгæс рауагътой, афтæмæй Уырызмæджы рад  æрхауди.
Уырызмæгмæ изæры Нартæй иу кæстæр бадзырдта:
    - Гъе, Уырызмæг, ам дæ?
    - Ам дæн, цы хабар ис?
    -  Ницы,  фæлæ  райсом быгъдуаны хъомгæс дæ рад  у.  Цæуын  дæ
бахъæудзæн.
    -  Уа  хорз уа дæ цард, ца хорз ныхас мын зæгъыс. Мæ сæрæн  нæ
дæн æмæ куыд ацæуон?
    - Ацы радæн ма фехал, иннæ хатт дæ нал бахъыгдардзыстæм.
    Уырызмæг ницыуал загъта, мидæмæ бахызти ‘мæ йæ Сатана фæрсы:
    -  Цы кæныс, зæронд, дæ базгуытæ уагъдæй куы ‘рбацыдтæ? Уагæры
дын цы загъта Нарты кæстæр?
    -  Уадиссаг  хорзæй ницы. Быгъдуаны хъомгæсы нæ рад  æрхаудис,
æмæ мæ катайы дæн, зæронд-зæронды кæдæм фæцæуон?
    - Дæу куынæ равзæрстаиккой, уæд гæнæн нæ уыди?
    - Иннæ радæн дам дæм нал фæдзурдзыстæм.
    -  Цæй, иу рады тыххæй ницы кæны, зæронд. Уый фаг мæхæдæг  дæр
ысуыдзынæн.
    Изæры  Сатана  йæ дзыггуты цыбырдзагъд акодта,  рæуæды  уæцъæф
асыгъдæгкодта  ‘мæ  йæ  йæ  сæрыл  æркодта,  иннæ  хъуынтæ  куыннæ
зындаиккой. Йæ рустæ мыдамæст акодта, йæ дзыггутæй цыбыр  кæрдæнтæ
скодта ‘мæ цæ бандæгъта, цыма йыл гæзæмæ хъуынтæ фæхæцыди. Йæхиуыл
лæгдарæс ыскодта ‘мæ райсомы хъæркæны:
    - Гъе, Нартæ! Уæ хъомвос ратæрут æмæ цæ фæхизон!
    - Кæм цæ фæхиздзынæ, бæстæ дзæгæрæгсыгъд куы бакодта?
    - Уый мæхæдæг зонын.
    Сатана Нарты хъомвос æрæмбырдкодта. Стæй Уырызмæгмæ бацыд  æмæ
йæ фæрсы:
    - Кæдæм фæтæрон фосы?
    Уырызмæг зæгъы:
    - Кæдæм фæтæрай, ахæм бынат бæргæ ис, фæлæ чи уæнды уырдæм!
    -  Бынбауай, цы лæг дæ! Æз ус куы дæн æмæ мæ ныфс куы  хæссын,
уæд ды куыд де уæнг амардтай? Зæгъ, кæдæм цæ фæтæрон?
    -  Авд  хохы фæстæ цæры Æхсонты уæйыг. Уый бæстæ алы хатт  дæр
вæййы астæумæ кæрдæджы.
    Сатана йæ фос фæтардта Æхсонты уæйыджы бæстæм.
    Хизы  цъæхцъæхид  астæумæ кæрдæджы йæ фос. Уæд  Æхсонты  уæйыг
афæлгæсы  ‘мæ  зæгъы:  «Ох-хай, ай мæ  бæстæм  мæхицæй  тыхджындæр
ызмæлæг куы фæзынди, уæд чи уыдзæни?»
    Æхсонты  уæйыг  ысбадти йæ бæхыл æмæ рацæуы. Сатана  йæ  уыны.
Куыд  æввахсдæр кодта, афтæ бæрæгдæр, стылдæр кодта.  Уыны  Сатана
барæджы  къæхты  бынæй сыджыт хъæбысыдзæгтæй ысхъиуы  ‘мæ  бæх  йæ
фæстæ уæрмытæ уадзы. Бæх йæ къæдзил рацъыкласы ‘мæ бæласыл атыхсы,
стæй  йæ  йæ фæдыл æд уидæгтæ раласы. Сатана старсти. Æрбаввахс  и
уæйыг. Йæ цæстыты къуырфытæ цæдджинаджы йæстæ, йæ фындзы рагъ æртæ
лæджы  дæргъæн.  Йæ  дзых та стыр къутуйы  йас.  Дæндæгтæ  дуæртты
йæстæ.
    Æрбацыдис уæйыг. Фæрсы Сатанайы:
    - Ай æмæ чи дæ, дзигло?
    Сатана зæгъы:
    - Хъомгæс дæн.
    - Кæй хъом хизыс?
    - Нарты! – зæгъы Сатана.
    - Ау, æмæ уæд Уырызмæджы нæ зоныс?
    - Зонын.
    - Цæмæй у мæнæй кадджындæр?
    -  Уый  кадæн кад кæм ис! Стур аргæвды, Æртæ Нарты ‘рхоны  ‘мæ
Æртæ Нарты иу гал хæрд нæ фæвæййынц.
    - Æндæр ма цы?
    -  Уазджытимæ  бадгæйæ се ‘мныуæзт фæкæны. Æгас адæмы  нуæзтæй
афæлдахы, фæлæ Уырызмæгыл нуæзт æппындæр нæ фæзыны.
    - Æндæр  ма йæм цы ис?
    -  Æндæр  куы  зæгъай, уæд уымæн ис ус Сатана. Уый  тъæпæнæджы
бæрц карз ронг бантауы, стæй Æртæ Нарты куы ‘рхонынц, уæд фæдарынц
уыцы  ронг  æмæ йæ Æртæ Нарты адæм нуæзт нæ фæвæййынц.  Сау  расыг
вæййынц,  ахæм  бæркады къух ын ис. Æнтаугæ та æхсæвы  бакæны  ‘мæ
боны цъæхмæ сæнхъизы – нуазынæн фæбæззы.
    -  Уыдон  хорз миниуджытæ сты, фæлæ, Нарты фыййау,  райсом  мæ
хуындмæ хъуамæ ‘рцæуай – бакæсай, кæддæра мæн та адæм куыд зонынц.
    Сатана  сразы  ис.  Райсом  Æхсонты уæйыг  гал  аргæвдынкодта.
Æрхуыдта, Æртæ Нарты цы уыдысты, уымæй æртывæр адæмы ‘мæ  Сатанайы
дæр  æркодтой. Гал уæларт афтæ тынг ыснæрсти, æмæ ма иу ахæм  бæрц
адæмы фаг дæр уыд. Фæрсы Æхсонты уæйыг Сатанайы:
    - Цæй, куыд дæм кæсы, Нарты хъомгæс, мæ фынгæвæрд?
    Сатана зæгъы:
    - Тынг хорз. Нарты фынгæвæрдæй æртæ хатты хуыздæр.
    Дыггаг бон Æхсонты уæйыг æмæ кæй æрхуыдта, уыцы адæм райдыдтой
нуазын.  Æхсонты уæйыг уыйбæрц нуазы ‘мæ бадты адæм  цас  нуазынц,
уымæй  æртæ  хатты фылдæр. Адæм ныррасыг ысты, фæлæ Æхсонты  уæйыг
æндæрхуызон дæр нæ кодта, цыма гъеуæд æрбадт, йæхи афтæ дардта.
    Æхсонты уæйыг та уæд Сатанайы фæрсы:
    -  Цæй  цы  зæгъыс, Нарты хъомгæс, Уырызмæджы  йас  мæ  бон  у
бафæразын?
    Сатана зæгъы:
    - Ды ‘ртæ хатты тынгдæр бафæраздзынæ.
    Æхсонты уæйыг зæгъы йæ усæн:
    - Бантау карз ронг ахæм, æмæ райсоммæ куыд сæнхъиза.
    Æхсонты  уæйыг бантыдта ронгæн ныуæзтаг. Уæд Сатана  схинкодта
сусæгæй нуæзтагæн æмæ райсоммæ ‘ппындæр æндæрхуызон нæ фæци.
    Æхсонты уæйыг йæ усы фæрсы:
    - Ранхъызти ныуæзтаг?
    - Æндæрхуызон дæр нæ кæны! – зæгъы ус.
    - Кæд ма дын кодта афтæ?
    - Никуы.
    Æхсонты уæйыг зæгъы:
    - Фæдзурут ма Нарты хъомгæсмæ!
    Æркодтой Сатанайы. Æхсонты уæйыг æм дзуры:
    - Ды исты зоныс Сатанайы митæй, Нарты хъомгæс?
    - Зонын цыдæртæ.
    -  Ме ‘фсин æнтуантæ бакодта ‘мæ йын не ‘нхъизынц. Цы бакæнæм?
Фесæфдзæни уытæппæт хойраг.
    
    Сатана зæгъы:
    -  Гъеныр  Сатана, уæд цæ цæсты ныкъуылдмæ ранхъизынкæнид.  Мæ
хызыны йæ хосæй цыдæр уыд.
    Сатана  ‘ндæр æнхъизæн систа, доны йæ ауыдæста, стæй йæ  ‘ндæр
æнтуаны ныккодта ‘мæ сæнхъызтысты. Уыйфæстæ Сатана зæгъы:
    -  Йех,  ныр  Сатана,  йæхæдæг к’  уаид,  уæд  ноджы  тагъддæр
ранхъызтаиккой.
    Æхсонты уæйыг та фæрсы:
    -  Куыд æй базондзынæн Сатанайы, уый мын бацамон, æз æй Нартæй
тыхæй дæр байсдзынæн.
    -  Цы  дын  зæгъон,  -  зæгъы Сатана йæхæдæг  –  мыййаг  куынæ
бахъуыдыкæнай  мæ  ныхæстæ  ‘мæ Сатанайы  ‘фсон  æндæр  искæй  куы
‘ркæнай – тæрсын уымæй. Хуыздæр уаид, мæ рад тагъд фæуыдзæни,  æмæ
мемæ ку’ ацæуис, уæд дын æй комкоммæ мæхæдæг бацамонин.
    - Уæдмæ мæнæн лæууæн нæй, Нарты хъомгæс, фæлæ дын бар ис цæмæй
ме ‘рцыдмæ мæ зæххыл дæ хъом хизай. Зæгъ мын Сатанайы миниуджытæ.
    Сатана зæгъы йæхæдæг:
    -   Сатанайы   миниуджытæ  сты  ахæмтæ.  Райсом  хур   куыддæр
Нартыхъæумæ  йæ был ныддара, афтæ Нарты чындзытæ, чыззытæ,  устытæ
цæудзысты  хурыскæсæнырдæм дон хæссынмæ. Ды  хурскæсæнырдыгæй  лæу
æмæ  цæм кæс. Хуры тынтæ тынгдæр кæй ныхыл ахъазой æмæ ирддæр  кæй
ных   уа,  уый  уыдзæн  Сатана.  Ноджы  йæ  базондзынæ  афтæ:   йæ
дæллагхъуырæй  сæууон  ыстъалыйы  ныв  зындзæни.   Ноджы   ма   йæ
базондзынæ  афтæ: дон куыддæр иса, афтæ цæнгты хъултæй  стъæлфæнтæ
кæлдзæни.  Кæд  уыцы миниуджытæй ницы рахатай, уæд кæмдæр  уыдзæни
‘мæ йæм банхъæлмæкæсдзынæ.
    Æхсонты  уæйыг  рарасти Нартæм, цæмæй фæкæна Сатанайы.  Сатана
зыдта, уæйыг Нарты æвыдæй нæ ныууадздзæни.
    Æхсонты уæйыг бафæдзæхста йæ усæн:
    -  Ме  ‘рцыдмæ мын ысцæттæкæн нуæзт æмæ хæрдæн цы хъæуы,  уый.
Къуырийы ‘мгъуыдмæ ам уыдзынæн.
    Æхсонты  уæйыг  Нартæм ацыд. Йæ ус, цы хъуыдис, уый  бантыдта,
фæлæ та цын Сатана хин ыскодта ‘мæ не ‘нхъызтысты. Æхсонты уæйыджы
ус Нарты фыййаумæ – Сатанамæ фæдзырдта ‘мæ йын зæгъы:
    -  Дæ  рын  бахæрон, нæ лæг мæ мардзæни, исты хос  мын  ыскæн,
цæмæй ранхъизой мæ нуæзтытæ.
    Сатана зæгъы:
    - Афтæ тынг цæмæй тæрсыс дæ лæгæй?
    -  Сфизонæг  мæ  кæндзæни, ахæм туджы хицау у. Цы  зæгъа,  уый
афоныл хъуамæ уа. Мæ уд мын рафтыдта.
    -  Æз дæ раны к’ уаин, - зæгъы Сатана, - уæд ын базонин, йæ уд
кæм ис, уый æмæ дзы схъазин.
    - Уый бæргæ зонын, йæ уд кæм ис, фæлæ раздæр уый басгары.
    - Уагæры кæм ис уыцы уд?
    Æхсонты уæйыджы ус зæгъы:
    -  Аххæрæгæй  тарвазы  ‘хсæн ис лагъз æвæрд,  йæ  мидæг  чысыл
хъама, уый куы райсай, æмæ йæ ‘мбисы уонг ысластай зæгъгæ, уæд  йæ
тых  сæтты. Чысыл æй фæрæхуыстай, уæд та мæлгæ кæны, æндæр ницæмæй
ис уымæн мæлæт.
    -  Хорз  уæдæ,  -  зæгъы та Сатана, - æз афтæ бакæндзынæн  æмæ
дæхицæн лæгъстæйаг куыд уа. Æрмæст мын, цы изæр æрцæуа, уыцы ‘хсæв
дæ  дарæс  авæр,  стæй йæ мæхи бар уадз. Дæ  нуæзтытæ  та  дын  æз
сæнхъизынкæндзынæн. Иучысыл къæртайы дзаг дзы хицæнæй æрывæр  æмæ-
иу дæхи ма равдис иу æхсæв.
    Æхсонты уæйыджы ус йæ дарæс радта Сатанамæ ‘мæ зæгъы:
    -  Кæд дæ фæнды, уæд æртæ ‘хсæвы дæр дæ бар, æз ма дзы ирвæзгæ
куы фæкæнин.
    
    Æхсонты уæйыг Нартыхъæумæ ‘рцыди, æрлæууыди хурыскæсæнырдыгæй.
Райсомы  Нарты сылыстæг донхæссынмæ цыдысты ‘мæ цæм Æхсонты  уæйыг
кæсы.  Нарты фыййау ын куыд бацамыдта, афтæ хъахъхъæны,  фæлæ  дзы
ахæм  ничи  разынди  ‘мæ уæд Нарты устытæй иуы  фæуырæдта  ‘мæ  йæ
фæрсы:
    - Нарты Сатана бынаты ис?
    - Нæй, - зæгъы ус.
    - Уæдæ кæм ис?
    - Æз æй нæ зонын, Уырызмæджы бафæрс.
    - Йæ хæдзар кæцы у?
    - Уæртæ, даргъдæр мæсыджы цур цы хæдзар ис, уый у.
    Æхсонты  уæйыг  æрбацыди Нарты уынгты. Нартæ  йæм  кæсынц  æмæ
зæгъынц:
    - Чи уа ай, пайдайы цыд нæм не ‘ркодта.
    Барасти Æхсонты уæйыг Уырызмæджы кæртмæ ‘мæ бахъæркодта:
    - Уырызмæг, æддæмæ мæм ракæс!
    Хъæрмæ Уырызмæг лæдзæгæнцæйтты рацыди ‘мæ радзырдта:
    - Кæцы дæ уый?
    Æхсонты уæйыг зæгъы:
    - Æз дæн, Æхсонты уæйыг!
    - Гъе, бынсæфт фæуай, кæд дæ цы хуыцау æрхаста! Цы дæ хъæуы?
    - Сатана дын кæм ис?
    - Ам нæй, рæхджы фæзындзæни.
    - Дард ис?
    - Дард, Нарты фос хизы.
    - Кæм?
    - Æхсон уæйыджы бæсты.
    -  Ау,  уым Нарты хъомгæс ис, гæзæмæ милджын быллы, æндæр  дзы
сылгоймаджы мыггагæй куы никæй федтон.
    - Гъеуый Сатана йæхæдæг уыд.
    Æхсонты уæйыг фæмæсты ис. Уырызмæгыл фæхъæркæны:
    -  Гъе, куыйты Нарт, уæ ус дæр хин, уæ лæг та дывæр хин.  Æцæг
зæгъыс, дæ ус Сатана Нарты рæгъæуттæ хизы?
    - Æцæг!
    Æхсонты уæйыг зæронд Уырызмæгмæ февнæлдта, йæ фæсарц æй  авæры
‘мæ зæгъы:
    -  Хæссын дæ мемæ. Куыддæр уыцы фыййау Сатана нæ разына,  афтæ
дæ мæ дзабыртæ байсæрддзынæн.
    Рацыди  Æхсонты  уæйыг. Нартæ донласты хуызæн  фесты.  Цæуынц.
Уырызмæг  æрæджиау  фæсмонкæны:  «Цæмæн  хъæркодтон  Сатанайы,  а-
мæхæдæг сæфын, уый æгъгъæд у.»
    Æрхæддзæ  сты  Æхсонты уæйыджы хъæумæ. Сатана  бацыди  Æхсонты
уæйыджы  усы  хуызы, карз ронг систа й’ армы ‘мæ йæ рахаста  Æхсон
уæйыгмæ, стæй зæгъы:
    -  О,  нæ  лæг!  Кæдæм цыдтæ? Нарты хъомгæс  йæхæдæг  разындис
Сатана.  Мæнæн  загъта,  цæмæй дæм хæрзæггурæггаг  фæуон.  Айс  мæ
къухæй нуазæн.
    Æхсонты уæйыг ысцинкодта, райста нуазæн æмæ фæрсы:
    - Кæм и ныр?
    - Йæхи дæм цæттæкæны, йæ дарæс ивы.
    Æхсонты  уæйыг фырцинæй нуазæн анызта. Стæй æрхызти  йæ  бæхæй
æмæ Уырызмæджы дæр баппæрста Сатанайы размæ, йæхи ус æй æнхъæлдта.
    Æхсонты уæйыг зæгъы:
    - Уыцы зæронды мацы фæкæнут, мæн хуыссæг ахсы ‘мæ æрхуыссон.
    Æхсонты  уæйыг  æрхуыссыд, йæ хъама йе  ‘ртты  дары,  афтæмæй.
Æрфынæй.
    Уæд Сатана зæгъы Уырызмæгæн:
    -  Гъеныр  нæ сæр бахъуыд. Æз ын йæ нуæзты фынæйы хос  акодтон
æмæ нæ ныр фæцырд хъæуы.
    Бацыдысты  Сатана  ‘мæ Уырызмæг фынæй Æхсон уæйыгмæ.  Уырызмæг
хъамайыл фистонырдыгæй ныххæцыдис æмæ йæ ‘мбисмæ сласта –  уæйыджы
ныфс асасти, æрмæст ма мидызмæлды фынæй уыди. Сласта йæ ‘мæ йæ тых
асасти. Стæй хъамайыл хæцгæйæ Уырызмæг зæгъы:
    -  Уæлæмæ  сыст:  Æхсонты уæйыг, кæд дæ мæ  ус  Сатана  хъæуы,
кæннод æй кæнгæ кæнын!
    Æхсонты уæйыг фехъал и, афæлвæрдта ма йæ тыхтæ, фæлæ йæ  уæдмæ
Уырызмæг  барæхуыста ‘мæ ныззырзыркодта уæйыг. Иу богъ ма фæкодта,
стæй адаргъ и ‘мæ амард.
    Сатана Æхсонты уæйыджы усæн радта фæстæмæ йæ дарæс æмæ зæгъы:
    - Фервæзтæ ныр дæ хъиамæтæй.
    Ус дæр раарфæкодта, стæй йæ цæгатмæ цæуыныл ныллæууыд.
    
    Уырызмæг  æмæ  Сатана  Нарты  хъомвосимæ  баиукодтой   Æхсонты
уæйыджы фос дæр, стæй сæ бæстæм, Нартæм, хъазгæ ‘мæ худгæ ‘рфардæг
ысты.  Æрыййæфтой Нарты сагъæссагæй. Куыддæр Уырызмæг æмæ Сатанайы
ауыдтой, афтæ сцинкодтой æмæ кæрæдзимæ хæрзæггурæггаг уадысты.
    Уырызмæг  æмæ  Сатана Нартæн ыстыр куывд  ыскодтой.  Нартæ  иу
къуырийы  дæргъы бадтысты фынгтыл. Йæ фæстæ Нарты адæмыл  Уырызмæг
æмæ Сатана Нарты фос байуæрстой – алкæмæн йæхионы радтой. Уыйфæстæ
та  цы  фос  фæкодтой Æхсонты уæйыгæй, уыдоны дæр Нартыл  æмхуызон
байуæрстой.
    Нартæ  дæр  арфæгæнæг систы Уырызмæг æмæ  Сатанайæн.  Сæ  фосы
‘ддейы  ма  цæм фос ноджы бафтыди. Ис исы нæ мары, фæлæ йæ  фылдæр
кæны. Нартæ дæр куыннæ цинкодтаиккой.
    
    БÆГÆНЫ КУЫД ФÆЗЫНДИ
    Уырызмæг  хъæды  уыдис æмæ сырддон цъиумæ фæкомкоммæ.  Сырддон
цъиу  –  мæнæ  хуымæллæгæй гага нерызгъæлы – уыдонæй  æртæ  гагайы
ахордта   ‘мæ   ‘рхауди  зæхмæ.  Цъиу  мæлгæ   н’   акодта,   фæлæ
ратулбатулкодта.  Уырызмæг  сæхимæ куы  ‘рцыд,  уæд  æй  Сатанайæн
радзырдта,  сырддон  цъиу, мæцкъорæй цы гагатæ æрызгъæлд,  уыдонæй
фæрасыг зæгъгæ.
    Сатана йын афтæ зæгъы:
    -  Æрхæсс  дзы,  нæ  лæг.  Мæн хъæуы  гъеуымæй  æмæ  дзы  куыд
æрхæссай, афтæ.
    Гъемæ дзы ‘рхаста, æндæр цы уыдаид.
    Хорæй  къуымæл ыскодта ‘мæ йыл хуымæллæгæй æнтуан  скодта  ‘мæ
къуымæлæй    тынгдæр   расыгкодтой.   Сатана    фæстæдæр    бæгæны
‘рхъуыдыкодта ‘мæ хуымæллæгæй бæгæны кæнын байдыдта.
    Уæдæй фæстæмæ бæгæны кæнынц.
    
    САТАНАЙЫ ЗАРÆГ 
    Ой, Сатана, æгъдаудæдтæг,
    Ой,
    Бузныг дæ у алы цæуæг,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, бæркады къух,
    Ой!
    Уазæг дæр дæ куынæ у цух,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, ныфсы сæр дæ,
    Ой!
    Дзæбæх вæййыс ды алкæмæ,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, хъæздыггæнæг.
    Ой!
    Бæрæгвæййы дæ фынгæвæрд,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, нæртон æфсин,
    Ой!
    Дæумæ вæййы нæ цыд, нæ цин,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, дзаг къæбицтæ,
    Ой!
    Мах фæбæллæм дæ дзаг фынгмæ,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, дæ буц цинтæ,
    Ой!
    Æрдав та нын хæбизджынтæ,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, ды бонджын дæ,
    Ой!
    Æрхæсс та нын физонджытæ,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, рæвдауæг дæ,
    Ой!
    Раппæлинаг дæ уагæй дæ,
    Ой!
    
    Ой, Сатана, Нæртон æфсин,
    Ой!
    Дæуыл кæнæм æдзухдæр цин,
    Ой!
    
    ЦÆУЫЛ АХИЦÆН САТАНА ‘МÆ УЫРЫЗМÆДЖЫ БЫЦÆУ
    Нарты  Уырызмæг  кадджын æмæ номдзыд лæг уыди.  Стæры,  æнæуый
хъуыддаджы, бынаты, куывды, ныхасы – иуыл Уырызмæджы фарстой.
    Уырызмæгмæ  фæллой  дæр  бирæ  уыд.  Иуахæмы  зæгъы   Уырызмæг
Сатанайæн:
    - Цымæ æнæ мæн цы уаис, Сатана, æз дын куынæ уаин, уæд?
    Сатана зæгъы:
    - Цæрин адæмы цардæй.
    -  Уæй,  ницы  бакæндзынæ. Фæллой æз кæнын, ды  сылгоймаг  дæ,
фæллойкæнын дæ бон нæу.
    -  Сылгоймаг  фылдæр  фæллойкæны, фæлæ  нæлгоймаджы  цæсты  н’
ахады.  Уæдæмæ дæ Нартæ дæр мæ ‘руаджы зонынц. Æз цыфæнды  мæгуыры
дæр цæрæг ыскæндзынæн.
    -   Уæдæ   Нартæм  Сырдонæй  мæгуырдæр  ничи  ис  æмæ   гъеуый
ысцæрæгкæн.
    -  Ма  кæн!  Æз Сырдонмæ ку’ ацæуон, уæд иу афæдзмæ де  ‘ввонг
фæллæйттæй рæбыны ницыуал аззайдзæни.
    - Хæснаг ыскæнæм!
    - Скæнæм! – зæгъы Сатана дæр.
    
    Сатана  Уырызмæгæй ницы  ахаста ‘ппындæр æмæ  ацыди  Сырдонмæ.
Бадзырдта йæм:
    - Ам дæ, Сырдон?
    - Ам бæргæ дæн. Кæцæй фæдæ, Сатана?
    - Демæ мæ фæнды фæллойкæнын.
    - Уый та куыд?
    -  Нæ  лæгимæ хæснаг ыскодтон æмæ мын бар радта ‘мæ  афæдз  дæ
хæдзары фæцæрон.
    -  Фæнды дыууæ афæдзы цæр, чи дæ нæ уадзы, æгайтма мæ дæ сæрмæ
хæссыс!
    Сатана  Сырдонтæм æрцарди. Сатана иугæндзон куы иу ранмæ,  куы
‘ндæр   хъуыддагмæ  рарвитбарвиткодта  Сырдоны.  Сырдоны   ‘рцыдмæ
Сырдоны  хæдзар – сæрфт, сыгъдæг, йæ дарæс хуыд æмæ ‘хсад.  Сырдон
бынтон æндæр Сырдон фестади.
    Нарты адæм дис дæр ма кодтой æмæ арæх дзырдтой:
    - Сырдон ма Сырдон кæм у, фæлæ Нартæн фарс ласы.
    Хъуыста  Сырдон уыцы ныхæстæ ‘мæ цæ дзырдта Сатанайæн.  Сатана
дæр  фылдæр  æмæ  хуыздæр æркасти Сырдонмæ. Арæзта  дарæс  æмæ  цæ
Сырдонæн  фæивынкодта фосыл. Сырдонмæ фæзынди фос  дæр.  Нартæ  та
къорд бонты фæстæ зæгъынц: «Ничи кæсы Сырдонмæ, нал фосæй хъуаг у,
нал – дарæсæй у цух.»
    Сырдон уыцы ныхæстæ ракодта Сатанайæн, æмæ Сатана зæгъы:
    - Цымæ нæ лæг та цы фæзæгъы?
    - Рагæй нал цæуы Ныхасмæ, фæлæ йæм мæ хъус дардзынæн.
    Нартæ кæрæдзийы рахонбахонкодтой. Уырызмæгмæ-иу куы барвыстой,
зæгъгæ нæм абад, уæд-иу хонæгæн загъта:
    -  Дæ  фысымæн  арфæ  ракæн, мæ бон  нæу  ацæуын,  мæ  хæдзары
зылдтытæ нæма фæдæн.
    Афтæмæй  æнæхъæн  афæдзы  дæргъы  Нартæй  Уырызмæджы  хæдзарæй
ничиуал  ракасти.  Нæдæр Уырызмæг искæй хæдзармæ бацыди.  Æрыввахс
афæдзы  бон.  Уырызмæджы стыр фæллæйттæ ‘мбисæй  фылдæр  фæкъаддæр
ысты.  Æрыввахс и Нарты афæдзы бæрæгбоны бон дæр. Стыхсти Уырызмæг
æмæ хъуыдыкæны, цы ‘гъдауæй ыскæна Сатанайы.
    Иу  бон  Сырдон хæрзарæзтæй рацæуы Нарты ныхасыл. Уырызмæг  та
Нарты  ныхасмæ  цыди Сырдоныл. Нартæ сæ цæст æрывæрдтой,  уый  цур
Уырызмæг  ныхасмæ  куыд бацыди, уый дæр ничи базыдта.  Æгæрыстæмæй
Уырызмæг  арфæ  куы  ракодта, уæддæр æй ничи  ‘рымбæрста  ‘мæ  йын
дзуапп ничи радта.
    Уæд Уырызмæг мæстæлгъæдæй раздæхти хъуырхъуыргæнгæ:
    -  Нартæ  Сырдоныл фесты, мæнмæ дзы кæсгæ дæр ничи  ‘рбакодта.
Сæфт æмæ мæлæт хуыздæр у ахæм цардæй.
    Сырдон  сæхимæ  ацыди. Уырызмæг дæр – сæхимæ. Нартæ  кæрæдзийы
фæрсынц:
    - Уæдæ Уырызмæджы хуызæн куы уыди ам, уæд цы фæци?
    Иутæ зæгъынц:
    - Мах æй не рхъуыды кодтам, Сырдонмæ кæсыныл фестæм.
    Иннæтæ зæгъынц:
    -  Æвæдздзæгæн  Сырдоны хуызæн хæрзконд нал  уыд  æмæ  чъизийæ
равдисынмæ та йæ цæсгом нæ хъæцыди.
    Æндæртæ зæгъынц:
    -  Уырызмæджы кад дæлæмæ цæуы, Сырдоны кад та уæлæмæ  ‘мæ  йæм
кæд хардзау кæсы, æмæ уымæн аздæхтаид.
    Афтæ алыхуызон ныхæстæ кодтой Уырызмæгæй Нартæ.
    
    Иу бон Хæмыц бацыди Уырызмæгмæ ‘мæ йын зæгъы:
    - Уырызмæг, цæмæн худинаг кæныс мах дæр æмæ дæхи дæр?
    - Цæмæй уæ кæнын худинаг?
    -  Куыннæ  нæ  кæныс? Сатанайы фæсырдтай, дæ хæдзармæ  ничиуал
цæуы, дæ хæдзарæй ничиуал акæсы, уый дын цы цард у?
    -  Гъе, Хæмыц, - зæгъы Уырызмæг, - фæцу ‘мæ йын зæгъ, цæмæй йæ
хæдзармæ  ‘ркæса.  Иуæй  Нарты  бон æрыввахс  и,  иннæмæй  хæдзары
папитæм æркæсæг нал и æмæ йын æгъгъæд уæд йæ хивæнд митæ.
    Хæмыц уырдыгæй Сырдонтæм æрцыди ‘мæ зæгъы Сатанайæн:
    - Нæма цæуыс уæхимæ?
    - Нæма!
    -  Худинаг  у, Сатана, Уырызмæджы тых асаст æмæ  йæ  зæры  бон
иунæгæй куыд уадзыс?
    - Куынæ йæ уагътон, йæхæдæг мæ рарвыста ‘мæ йæхи аххос у.
    -  Зæронды зонд – тæрæзтыл барæн. Чи зоны, исты загъта, уæд уæ
кæрæдзимæахаст дзыхы дзырды тыххæй куыд хъуамæ фесæфа?!.
    -  Цæй,  хорз,  Хæмыц, ацу зæгъ ын: кæд мын ме  ‘ссыдæн  Нарты
‘хсæн цæсгом равдисдзæни, æмæ мын Æртæ Нарты ‘ркæндзæни, мæн  куыд
фæнды афтæ, уæд цæуын, кæннод нæ.
    Хæмыц Сатанайы фæндон загъта Уырызмæгæн.
    Уырызмæг зæгъы:
    - Кæй йæ фæнды, уый кæнæд, мæнæ ма йæ хæдзармæ ‘ркæсæд æрмæст.
    Хæмыц зæгъы Сатанайæн:
    - Разы у Уырызмæг дæ фæндоныл.
    Сатана Сырдонмæ фæсидти ‘мæ загъта:
    - Цæй, Сырдон, ис дын алцы ‘мæ цæ ма фесаф, æз мæ зæронд лæгмæ
цæуын.
    Сырдон зæгъы:
    - Бузныг, Сатана, дæ лæггæдтæй, рох мæ нæ уыдзысты.
    Хæмыц æмæ Сатана Уырызмæгтæм рацыдысты.
    Уырызмæг сынтæгыл хуыссы ‘мæ йæ Сатана фæрсы:
    -  Гъе,  зæронд, цы дуары ахæсты мæ бакодтай, нырма мæ  афæдзы
бон куынæ сыххæст.
    Уырызмæг æм дзуры:
    -  Дæ  хæдзармæ  ‘ркæс, доны къусы сæфт кæны,  фæллой  æмбисæй
фылдæр  –  сæфт, афæдзы бонмæ ма куы кæсон, уæд мæхæдæг  дæр  исты
фæуыдзынæн.
    -  Дæ  хæдзар та цавæр хъæмцдон у, фæсал æмæ быронæй дзы хæрæг
куынæуал фæзындзæни йæ дыууæ хъусмæ?
    - Рæстæг мын нæ уыди.
    - Цæй, хуысс уæдæ, æз цæ Хæмыцимæ бакусдзынæн.
    Уадидæгæн цæ афснайдта Сатана. Стæй Хæмыцæн зæгъы:
    - Нарддæр кусæрттæгтæ ‘рбаргæвд æмæ мын Нарты ‘рхон.
    Хæмыц  æрбаргæвста кусæрттæгтæ, авæрдта цæ артыл. Уæдмæ Сатана
та  алцыдæр йæ раны ‘рывæрдта, хыссæ азмæста, фынгтæ ‘рцæттæкодтой
æмæ Хæмыц фæдзырдта Сырдонмæ ‘мæ йын зæгъы:
    - Нартæм фидиуæг фæу, Сатана дын уыйас лæггад фæкодта ‘мæ Æртæ
Нарты абон Уырызмæджы хæдзармæ куыд æрцæуой.
    Сырдон Нартæм фидиуæг фæци. Уæд Нартæ дискæнынц:
    - Уырызмæг куыд фесгуыхти?
    Чыртæ-чыртæй  æмæ  къордтæ-къордтæй  цæуын  байдыдтой   Нартæ.
Сатана  Уырызмæджы  фæлыст раивта Нарты  ‘рцыдмæ  ‘мæ  йæ  хæдзары
рæбынæй   къæлæтджыныл  æрбадынкодта.  Нартæ  цыдысты,   Сатанайæн
арфæтæкодтой æмæ Уырызмæджы цур алчи йæхицæн бынат ардта.
    Æрымбырд ысты Нартæ. Ахæм фынг æрывæрынкодта Сатана ‘мæ фынгтæ
тасыдысты. Нуæзт уæлдон фестади, хæринаг – фыддæр.
    Стæй Сатана Уырызмæгмæ дзуры:
    -  Гъе, зæронд! Исты ракув Нартæн, æнæ мæн дæ цард дыууæ  боны
йаргъ дæр нæу.
    Уырызмæг зæгъы:
    - Хæйрæг дæ ‘мæ мын хæйрæджы митæ бакодтай.
    -  Уæдæ ма зæгъ гъеныр Нартæн: æз дын куынæ уаин, уæд исты  дæ
бон уаид Нарты ‘рхонынæн?
    - Ницы! Ницы!.. – зæгъы Уырызмæг.
    -  Гъемæ  дæм  мой  дæр мæхæдæг ыскодтон, æмæ  дæ  аразгæ  дæр
мæхæдæг кæнын.
    Нартæ зæгъынц:
    - Раст зæгъыс, Сатана!
    Иу  абонæй  иннæ  абонмæ Нартæ хуындуаты  фесты  Уырызмæг  æмæ
Сатанамæ. Уыйфæстæ алчи фæцыди йæ фæрныг хæдзармæ.
    Ахæм уыди Сатана Уырызмæг æмæ Нартæн.
    
    НАРТЫ ‘ФСАРМ
    Нартæ  балцахуыр  уыдысты ‘мæ та ныр дæр фæцыдысты  балцы.  Сæ
балц  уыд  æртæ къуырийы ‘мгъуыдмæ. Нарты адæм иу ран  æрынцадысты
‘мæ тæрхонкæнынц, чердæм фæцæуой, уый тыххæй.
    Хистæртæ загътой:
    - Æзныгъыбæстæм чи фæцæуид, уый бæргæ фылдæр фæллой фæкæнид.
    Иннæтæ зæгъынц:
    -  Сахъы  донбыл-æлдармæ уыйбæрц фæллой ис  æмæ  цыл  цæст  не
‘ххæссы, уырдæм ацæуын – уæд æвæсмойнаг уаид лæг.
    Кæстæртæ зæгъынц:
    -  Тулоныбæстæ  ‘нæхæрд  у, уырдæм куы фæцæуиккам,  уæд  фагæй
фылдæр фæллой бафтид нæ къухты.
    Нæ  фидыдтой Нартæ, æртæ фæнды цæм уыди, æртæйырдæм  хæцыдысты
‘мæ ‘рмæст æртæ боны фæстæ ‘рцыдысты ахæм фæндмæ: хистæртæ ацæуæнт
Æзныгъыбæстæм,  астæуыггæгтæ  – Сахъи  донбылмæ  ‘мæ  кæстæртæ  та
Тулоныбæстæм.  Сæ сæмбæлд уыдзæн æртæ къуыримæ ацы ран,  цы  ранæй
ацыдысты,  уым.  Хистæртæн  раздзæуæг  уыди  Уырызмæг.  Иннæтæн  –
Сослан, кæстæртæн – Батырадз.
    Цæуынц  хистæртæ  ‘мæ  ныххæддзæ сты  Æзныгъыбæстæм.  Уырызмæг
зæгъы:
    -  Иумæ  цæугæйæ  нын  нæу. Цынæ ис,  уæд  та  сæфæм,  уæд  нæ
фæдисхъæргæнæг уæддæр хъæудзæн.
    Нартæ зæгъынц Уырызмæгæн:
    -  Ды  нæм ам лæу, мах цæуæм, кæд къуыримæ ницы бæрæг  хъусай,
уæд аздæх фæстæмæ.
    Уырызмæг   ниллæууыди.   Нарты  хистæр  фæлтæр   Æзныгъыбæстæм
бацыдысты ‘мæ цæ куывды бадгæ баййæфтой. Нартæ цæм дзурынц:
    - Уæ куывд барст уæд!
    Æзныгъы адæм зæгъынц:
    -  Алæбон  æгас нæм цæут, абадут нæм æмæ зæгъут, кæцæй  ыстут,
уый.
    Нартæ зæгъынц:
    - Нæртон адæм ыстæм.
    Нарты   коймæ   йæ   бандонæй   фесхъиудта   Æзныг-æлдар   æмæ
бамбарынкодта, цæмæй Нарты фыдрасыг фæкæной.
    Ныккалдтой  Нартыл  нуазæнтæ,  æмæ  Нартæ  кæрæдзийы  дæр  нал
æмбæрстой   ахæм  расыг  фесты.  Æзныгъ-адæм  цæ  расыгæй   талынг
ныггæндты ныккалдтой æмæ цыл дуæрттæ фидар сæхгæдтой.
    Астæуыггæгтæ  дæр  ныххæддзæ сты  Сахъы  донбылмæ  ‘мæ  Сослан
зæгъы:
    - Иумæ цæугæйæ нын нæу. Иу нæ фæстæдæр уæддæр фæлæууæд, кæннод
цынæ ис. Иу сæфт куы фæуæм, уæд нæ фæдисацæуæг дæр нал уыдзæни.
    Нартæ зæгъынц Сосланæн:
    - Ды не ‘ппæтæй дæр æвзыгъддæр дæ ‘мæ нæм æнхъæлмæ кæс.
    Къуырийы бонмæ дæм кæд ницы хъуыса, уæд фæдисы цу Нартæм.
    Бацыдысты  Нарты  уыцы  хай  Сахъы-донбылцæрæг  æлдармæ.   Уый
æрвыста чызг æмæ йын Нартæ арфæ ракодтой. Сахъы донбылцæрæг  æлдар
зæгъы:
    - Абадут, уазджытæ, дæрддагхуыз уын ис æмæ исты саходут, чындз
æрвитæм æмæ саггагкæнут.
    Нартæ дæр æрбадтысты. Фæрсынц цæ:
    - Кæцæй цæут уæдæ?
    - Нартæ стæм, айонг æрхæддзæ стæм.
    Уæд  та  уыдон  дæр  фæрасыгкодтой æмæ цæ расгуытæй  ныггæндты
ныккалдтой.
    Кæстæр  Нартæ  дæр  сæ ранмæ фæхæддзæ сты,  Тулоныбæстæм,  æмæ
Батырадз зæгъы:
    -  Иумæ  цæугæйæ нын хорз куынæ рауайа, иу нæ фæдисхъæргæнæгæн
ам лæууæд.
    Нартæ зæгъынц:
    -  Дæуæй  цæрдæгдæр нæм ничи ис, Батырадз.  Ам  нын  лæу.  Кæд
къуырийы ‘мгъуыдмæ махæй ницы фехъусай, уæд Нартæм фæцу хъæргæнæг.
    Батырадз ныллæууыди. Кæстæр Нартæ бацыдысты Тулоныбæстæм.  Уым
се  ‘лдар  йæ  фыртæн лæппуйы куывд кодта, æмæ  цæ  Нартæ  афтæмæй
баййæфтой. Салам цын загътой. Æмæ Тулоны ‘лдар дзуры:
    -  Абадут, уазджытæ, нæ цинагыл нын бацинкæнут, лæппуйы  куывд
у, фæлæ кæцæй цæут æмæ кæдæм, уый дæр зæгъут.
    Нартæ загътой:
    -   Куывд   амондджын  уæд,  цæуæм  Нартыбæстæй,   айонг   уал
æрцыдыстæм.
    Тулоны  ‘лдар Нарты срасыгкæнынкодта, стæй цæ талынг ныггæндты
батæрынкодта ‘мæ цыл сыхгæдтой уым дуæрттæ.
    Уырызмæг, Сослан æмæ Батырадз хицæнтæй хъуыдыкæнынц, уæдæ  кæм
ысты  Нартæ,  кæдмæ цæм æнхъæлмæ кæсæм, сæ къуыри дæр  куы  рацыди
зæгъгæ.
    Уырызмæг  мæгуыры  дарæс ыскодта, йæхи  афтæ  адаста  ‘мæ  йын
базонæн нал уыд, ай Уырызмæг у, уый. Ныццыди Æзныгъыбæстæм æмæ  иу
хæдзары  ‘рфысымкодта.  Хæдзары лæгæй ничи  уыди,  иу  ацæргæ  усы
йæддæмæ.  Ацæргæ ус Уырызмæджы йæхи хуызæн мæгуыр лæг  фенхъæлдта.
Цы йæм уыд, уымæй йыл бауызæлыди.
    Ацæргæ ус фæрсы:
    -  Бахатыркæн,  уазæг. Цыбыркъух адæймагæн  хуыцау  цы  радта,
уымæй дæ хынцын, фæлæ кæцæй цæуыс?
    Уырызмæг зæгъы:
    -  Æз  дæн Нарты рæгъаугæс. Мæ фос мын фæтардæуыди ‘мæ сæ  фæд
ацырдæм рацыд. Уый тыххæй æрхаудтæн ардæм.
    -  Ма  тæрс, уазæг, Нартæ сæхæдæг дæр хуыздæр ран не  сты.  Не
Qлдар цæ ‘рцахста ‘мæ цæ йæ ныггæндты ныккалдта.
    Уыйадыл ус ауади ‘мæ фехъусынкодта йе ‘лдарæн:
    -  Дæ  фыдæхæй  фесæфон,  не ‘лдар.  Нарты  хъомгæсæн  йæ  фос
фесæфтысты ‘мæ уыдон агуры ‘мæ махмæ ‘рхаудта.
    Æлдар Уырызмæджы скæнынкодта йæхимæ ‘мæ йæ фæрсы:
    -  Нартæн цы фыддæр ми хъæуы, уый ды зондзынæ ‘мæ мын æй зæгъ,
мæ рагон ызнæгтæ сты.
    Уырызмæг зæгъы:
    -  Æртæ  миниуæджы ис уый тыххæй æмæ дзы иу зонын,  зæгъдзынæн
дын  æй, æмæ æз де уазæг, мæгуыр лæг дæн æмæ мæ ма бафхæр:   дыууæ
лæджы мæм æрбакæн.
    Æлдар  дыууæ  лæджы  ‘рбакæнынкодта. Сæ  иу  бæрзонддæр,  иннæ
ныллæгдæр, æмæ цæ Уырызмæг фæрсы:
    - Нартæмфæндаг уæ хорз чи зоны?
    Бæрзонддæр зæгъы:
    - Æз мæхæдæг. Æртæ азы рæгъаугæсæй фæхаттæн Уырызмæгмæ.
    Уырызмæг зæгъы:
    -  Уæдæ  йын йæ ус Сатанамæ фæцу ‘мæ йын зæгъ: Нарты хъомгæсæн
йæ  фос  фесæфтысты. Нартæ сæхæдæг дæр фыдраны сты ‘мæ  дæргъхъуыр
дурын гоцъобиимæ ронгæй дзаг куыд уой, афтæмæй рарвитæд.
    Лæгтæ ацыдысты. Уырызмæг æлдарæн зæгъы:
    - Уыцы ронг Нартæн баназынкæн æмæ цын стæй кæс сæ митæм.
    
    Уæд  Сослан дæр фыййауы хуызы ацыди Сахъы донбылцæрæг æлдармæ.
Уым  иу мæгуыр хæдзары ‘рфысымкодта. Фысым æй хорз федта, стæй  йæ
фæрсы:
    - Кæцæй дæ, мæ буц уазæг?
    Сослан зæгъы:
    -  Æз  дæн  Нарты  фысгæс. Мæ фос фесæфтысты, сæ  фæд  ацырдæм
рацыдис  ‘мæ уыдон фæдыл рахаудтæн. Куынæ цæ ссарон, уæд мæ  Нартæ
уæхстыл ысфизонæгкæндзысты.
    Фысым зæгъы:
    -  Ма  тæрс Нартæй, не ‘лдар цæ ныггæндты ныккалдта ‘мæ сæ  уд
æрдуйæ нарæгдæр ысси. Чи ма цæ ауадздзæни?
    Йæхæдæг, фысым, йе ‘лдарæн зæгъы:
    -  Дæ  фыдæхæй  фесæфон,  ме  ‘лдар.  Нарты  фысгæсæн  йæ  фос
фесæфтысты ‘мæ цæ агуры, сæ фæд дам ацырдæм рацыди ‘мæ дæлæ  хъæуы
бады.
    Сахъы донбылцæрæг æлдар Сосланы скæнынкодта ‘мæ йæ фæрсы:
    -   Нарты  цы  фыддæрæй  фæхъизæмарæй  марон,  уымæн  ды  исты
зондзынæ, мæ рагон ызнæгтæ сты ‘мæ мын æй бацамон.
    Сослан зæгъы:
    - Æртæ миниуæджы ис уымæн, фæлæ дзы æз æрмæст иу зонын.
    Ахæм лæгтæ мæм дыууæ ‘рбакæн, Нартæм дзæбæх фæндаг чи зоны.
    Æлдар æм æрбакодта коса ‘мæ хъуынджын лæгтæ. Сослан цæ фæрсы:
    - Нартæм уæ фæндаг чи зоны?
    Коса зæгъы:
    -   Æз   хорз   зонын,  æртæ  азы  Нарты  Сосланмæ   фæкуыстон
рæгъаугæсæй.  Иухатт  мæм  фæмæсты ис æмæ  мын  мæ  сæр  цæгындаст
ныккодта, уæдæй фæстæмæ мыл хъуын дæр нал хæцы.
    Сослан зæгъы:
    -  Уæдæ Нарты Сатанамæ фæцæут æмæ йын зæгъут: «Уæ фысгæсæй уын
пайда  нал и, Нартæ та уый агурынц æмæ фыдраны сты, де ‘ртæазыккон
ронгæй мын рарвит бæрцæ ‘ртæ нуазæны.
    Коса ‘мæ хъуынджын лæг Нартыхъæумæ ацыдысты.
    Сослан Сахъы донбылцæрæгæн зæгъы:
    - Уыцы ронг зынгыл сывæрдзынæ ‘мæ цын стæй сæ митæм кæсдзынæ.
    
    Батырадз зæгъы:
    - Фæцæуон æмæ бабæрæгкæнон м’ адæмы.
    Рараст  и  Тулоныбæстæм.  Тулоны  ‘лдар  нæ  зыдта  Батырадзы.
Батырадз дæр йæхи не схъæркодта ‘мæ иу хæдзары ‘рфысымкодта. Фысым
æй хорз федта, стæй йæ фæрсы:
    - Бахатыркæн, уазæг, фæлæ кæцæй цæуыс?
    Батырадз зæгъы:
    -  Нарты  бæхгæс дæн æмæ мæ бæхтæй фæхъуыдис, сæ  фæд  ацырдæм
рацыди  ‘мæ  цæ куынæ ссарон, уæд додойаг кæны мæ сæр  –  Нарт  мæ
амардзысты.
    Фысым зæгъы:
    -  Ма  тыхс, уазæг, Нартæ уæртæ не ‘лдармæ ныггæндты лæзæрынц,
цы хъом дын ысты!
    Фысым йе ‘лдармæ ауади ‘мæ зæгъы:
    -  Дæ фыдæхæй фесæфон, ме ‘лдар: иу бæхгæс йæ бæхты агуры  ‘мæ
кæд у Нарты бæхгæс.
    Тулон-æлдар Батырадзы йæхимæ скæнынкодта, стæй йын зæгъы:
    -  Нартæ  мæ  рагон  ызнæгтæ  сты,  æмæ  цæ  цы  фыддæр  хуызы
фæцæгъдон, уымæн мын исты бацамон.
    Батырадз зæгъы:
    -  Уымæн ис æртæ миниуæджы, æз дзы зонын иу æрмæстдæр. Æрбакæн
мæм дыууæ лæджы, Нартыхъæумæ чи ацæудзæни, ахæмты.
    Æрбакодтой  йæм дыууæ лæджы. Иу дзы бурсæр уыди, иннæ  саусæр.
Батырадз цæ фæрсы:
    - Нартæм уæ фæндаг дзæбæх чи зоны?
    - Бурсæр зæгъы:
    - Æз хорз зонын. Нарты Хæмыцмæ ‘ртæ азы уæлыгæсæй фæцыдтæн. Иу
хатт  мæм фæмæсты, йæ лулæ мыл ныццавта æмæ уæдæй фæстæмæ хусысмаг
кæнын.
    Батырадз зæгъы:
    -  Уæдæ  цæугæут  Нартыхъæумæ Сатанамæ  ‘мæ  йын  зæгъут:  «Уæ
бæхгæсы  бæхтæ фесæфтысты. Нартæ сæхæдæг дæр фыдраны сты  ‘мæ  мын
рарвитæд ме ‘зныгъæг тагъддæр.»
    Лæгтæ ацыдысты. Батырадз зæгъы Тулон-æлдарæн:
    - Уыцы ‘зныгъæг ссудздзынæ, Нартæм æй бадардзынæ, стæй цын кæс
сæ митæм.
    Сатанамæ ‘рхæддзæ сты раздæр Уырызмæджы ‘рвыст лæгтæ.
    Сатана цæ йæхимæ бакодта ‘мæ цæ фæрсы:
    - Уæдæ кæцæй цæут?
    Уыдон зæгъынц:
    - Æзныгъы ‘лдарæй.
    - Æмæ уæ цы хъæуы?
    -  Нарты адæмы ‘рцахста ‘мæ цæ ныккалдта ныггæндты. Сæ хъомгæс
æрвиты  дæумæ,  цæмæй  йын  даргъхъуыр дурын  æмæ  гоцъобийы  ронг
рарвитай.
    Сатана бамбæрста Уырызмæджы дæлгом ныхæстæ ‘мæ зæгъы:
    -  Уæдæ  уал  уæллаг уаты уæ фæллад æруадзут,  цалынмæ  æз  цы
агурут,  уый  цæттæкæнон.  Сымах  дардæй  æрцыдыстут  æмæ   фæллад
уыдзыстут.
    Уыдон  сæ фæллад уадзынц. Сатана хъуыдыкæны: «Æххæст  ма  иумæ
сты Нартæ, æви хицæнтæй, уый куы зонин, уæд æнцондæр уаид.»
    Уалынмæ Сосланы ‘рвыст дыууæ лæджы дæр æрхæддзæ сты. Сатана цæ
йæхимæ бакодта ‘мæ цæ фæрсы:
    - Кæцæй цæут, уазджытæ?
    Уыдон загътой:
    - Сахъы донбылцæрæг æлдары бæстæй.
    - Æнæхабар нæ уыдзыстут?
    -  Уæ  фысгæсы  фос  фесæфтысты ‘мæ ‘рвиты  дæумæ,  цæмæй  йын
рарвитай  æртæ нуазæны де ‘ртæаздзыд ронгæй, кæннод æй ахст  Нартæ
амардзысты.
    Сатана зæгъы:
    -  Дæллаг уаты уал уæхи ‘руадзут, фæллад уыдзыстут æмæ уын  цæ
фæллад уыдзыстут æмæ уын  цæ.
    Уазджытæ  æрулæфыдысты. Сатана зæгъы:  «Æххæст  ма  Батырадзæй
исты куы фехъусин. Бæлвырд æртæ дихы фесты.»
    Цалынмæ  Сатана уыцы дзырдтæ кодта, уæдмæ Батырадзы лæгтæ  дæр
æрхæддзæ  сты  Сатанамæ. Сатана уыдоны дæр йæхимæ бакодта  ‘мæ  цæ
фæрсы:
    - Кæцæй цæут æмæ кæйонг, мæ уазджытæ?
    Уыдон загътой:
    - Сахъы донбылцæрæг æлдары бæстæйæ ыстæм æмæ айонг æрхаудтам.
    - Исты хъуыддаг уæ ис?
    -  О,  ис! Нарты адæм не ‘лдармæ ахстæй ысты ‘мæ нын сæ бæхгæс
бафæдзæхста махæн, цæмæй йын Сатанайæ ‘зныгъæг ахæссæм.
    Сатана зæгъы:
    -  Уæртæ  уал фаллаг уаты уæ фæллад æруадзут, уæдмæ  ‘зныгъдæр
ысцæттæкæндзынæн.
    Уазджытæ  сæ  фæллад  уадзынц. Сатана  йæхи  лæгарæзт  акодта.
Райста ‘ртæ нуазæны, сæ мидæг ронг афтæмæй. Райста ызныгъ – йæ ком
фидар æхгæд. Стæй фæсидти Уырызмæджы дыууæ лæгмæ ‘мæ зæгъы:
    -  Чи  уæ кæцы мигæнæнæй нуазы. Нарты ‘гъдау афтæ у, исты  куы
‘рвитынц, уæд уал уымæй нуазгæ фæкæнынц.
    Бæрзонддæр  лæг  æмбæрста, Сатана  цыдæр  хин  кæны,  уый  æмæ
даргъхъуырджын дурынæй хины ронг банызта. Лæг сæрра ис æмæ  зæххыл
сæмбæлди. Гытцыл лæг ыстарсти ‘мæ дзуры Сатанамæ:
    - Æз де уазæг ма мæ фесаф, цы мын зæгъай, уый бакæндзынæн.
    - Къухбастæй мын Æзныгъыбæстæм фæндаг бацамон.
    - Бацамондзынæн.
    Сатана  гытцыл лæджы цæнгтæ чъылдымбаст бакодта, стæй  фæсидти
Сосланы ‘рвыст дыууæ лæгмæ. Байдзагкодта æртæ нуазæны хины нуæзтæй
æмæ зæгъы:
    - Нарты ‘гъдау ма фехалæм. Исты цæ куы хастæуы, уæд дзы раздæр
нуазгæ фæкæнынц.
    Сатана фыддзаг нуазæн авæрдта косалæгмæ. Уый йæ анызта ‘мæ  та
уый  дæр  зæххыл  сæмбæлди. Хъуынджын лæг фæтарсти  ‘мæ  Сатанайæн
лæгъстæкæны:
    -  Дæ фыдæхæй фесæфæд мæ сæр, ма мын баназынкæн дæ нуазæн.  Цы
мын зæгъай, уый дын сараздзынæн.
    Сатана зæгъы:
    - Уæдæ мын къухбастæй Сахъы донбыл-æлдармæ фæндаг бацамон.
    - Бацамондзынæн.
    Сатана  чъылдымбаст бакодта хъуынджын лæджы къухтæ. Иуварс  æй
акодта  ‘мæ фæсидти Батырадзы ‘рвыст лæгтæм. Рахаста цæм  ызныгъæг
æмæ дзуры:
    - Бакæнут ма ацы ызныгъæг.
    Бур  лæг  Хæмыцы къухты куы уыдис, уæд ма федта  ахæм  ызныгъ.
Райста  ызныгъæг.  Йемæ куыд архайдта, афтæмæй ызныгъæджы  хуылфæй
фат  фесхъиудта  ‘мæ бур лæджы сæр атæхынкодта. Сау  лæг  уый  куы
федта, уæд фæтарсти ‘мæ дзуры Сатанамæ:
    - Мæнмæ йæ ма радт, фæлтау мын цы зæгъыс, уый бакæндзынæн.
    Сатана зæгъы:
    - Тулоныбæстæм мын къухбастæй фæндаг бацамон.
    - Бацамондзынæн.
    Сатана та уый къухтæ дæр ысбаста чъылдымырдæм, стæй зæгъы:
    -  Ныр  у, æмæ ды ацы ‘зныгъæгимæ архайын нæ базондзынæ,  фæлæ
цæугæ мæ разæй Тулоныбæстæм.
    Сатана  лæгдарæсы, афтæмæй йæ разæй ыскодта, удæгас ма цы  лæг
баззади,  уый.  Иннæты,  сæ къухтæ кæмæн бабаста,  уыдоны:  гытцыл
лæджы  –  Уырызмæджы ‘рвысты, хъуынджын лæджы  –  Сосланы  ‘рвысты
ахæстæй ныууагъта Батырадзы ‘рцыдмæ.
    Æрхæддзæ  сты  Тулоныбæстæм.  Батырадз  базыдта  Сатанайы  ‘мæ
Тулоны ‘лдарæн зæгъы:
    - Дæлæ ‘рцæуынц, кæмæ ‘рвыстон уыдон, æмæ сæ размæ ацæуæм.
    Рацыдысты.  Батырадзæн йе ‘зныгъæг йæхи куы фæци,  уæд  Тулоны
‘лдары  ‘хсæрфарс афтæ тынг ныцъыкласта ‘мæ галиу  фарсы  дæндæгтæ
рахизуæттыл андæгъдысты. Стæй зæгъы:
    -  Хæрæг  цыдæр,  афтæ ‘нхъæлдтай Батырадзæй, æмæ  æцæг  Нарты
бæхгæс у?
    ‘Зныгъæгæй  фæттæ  систа ‘мæ цы ‘фсад уыди  Тулоны  ‘лдармæ  –
сеппæты дæр фæцагъта. Нарты кæстæрты суагъта ныггæндтæй.
    Цыдæриддæр ыссардтой фос æмæ хæзнайæ, Нартæм цæ ратардтой.
    Батырадз зæгъы Сатанайæн:
    -  Лæгдзинад  дæм  ис, Сатана, абонæй фæстæмæ Нарты  кæстæртыл
дæуæй  ис  ыстыр æфсарм æмæ нын дыууæрдæм дæр фидинаг æмæ нымаинаг
фод.
    Сатана зæгъы:
    - Æххæст ма Сосланы дæр фервæзынкæнын хъæуы.
    Хъуынджын  лæджы  ракодтой Сатана ‘мæ Батырадз.  Æмæ  Батырадз
зæгъы:
    - Тагъд мæ разæй цу Сахъыдонбыл æлдармæ.
    Хъуынджын  лæг  фæтарсти ‘мæ тæрхъусы лыгъд  кодта  сæ  разæй.
Ныххæддзæ  сты  ‘мæ  цæ  Сослан  базыдта.  Зæгъы  Сахъыдонбылцæрæг
æлдарæн:
    - Кæмæ ‘рвыстон уыдон фæзындысты ‘мæ сæ размæ ацæуæм.
    Æлдар фæрсы:
    - Æз дыууæ лæджы ку’ арвыстон, уæд уыдон æртæ цæмæн сты?
    Сослан зæгъы:
    -  Æз æрвыстон æртæ нуазæнмæ. Нарты ‘гъдау афтæ у: алчи дæр иу
нуазæн  хъуамæ рахæсса ‘мæ ма де ‘рвыст лæгтæ семæ кæйдæр ракодтой
æмбалæн.
    Æлдар  æмæ  Сослан  рацыдысты  Батырадзиты  размæ.  Кæрæдзиуыл
сæмбæлдысты.  Сослан  фæзылдис Сахъыдонбылцæрæг  æлдармæ  ‘мæ  йын
зæгъы:
    -  Ды  ‘цæгæй æнхъæлдтай афтæ ‘мæ æз Нарты фысгæс  дæн,  хæрæг
цыдæр?
    Ныххафт  æй  ласта, æмæ ‘лдар зæххыл сæмбæлди.  Уыйфæстæ  уыцы
‘лдары  хæзна  ‘мæ  фæллой дæр ратардтой æмæ та Нартæм  æрцыдысты.
Нарты лæгты дæр семæ ракодтой.
    Сослан зæгъы Сатанайæн:
    - Дæ фæрцы Нартæ ‘мæ мæхæдæг дæр раирвæзтыстæм æмæ нæ ис дæуæй
ыстыр æфсарм æмæ нын фидинаг уæд дыууæрдыгæй дæр.
    Сатана зæгъы:
    -  Уымæн  ницы у, фæлæ Уырызмæджы дæр фервæзынкæнын хъæуы  ‘мæ
йæм ацæуæм.
    Сослан фæрсы:
    - Фæндаг нын чи бацамондзæн Уырызмæгмæ.
    - Йе ‘рвыст лæг ам ис.
    Ракодтой  гытцыл лæджы ‘мæ цыппарæй фæцæуынц: Сослан,  Сатана,
Батырадз  æмæ Уырызмæджы ‘рвыст лæг. Бирæ фæцыдысты ‘мæ  ныххæддзæ
сты Азныгъыбæстæм. Уырызмæг цæ базыдта ‘мæ зæгъы Азныгъы ‘лдарæн:
    - Цæмæ ‘рвыстон, уый мын æрхæссынц æмæ сæ размæ ацæуæм.
    - Æз дыууæ лæджы арвыстон æмæ уыдон та цыппар куы сты.
    Уырызмæг зæгъы:
    -  Нарты ‘гъдау ахæм у: иу кувгæ фæкæны, иннæтæ – оммен. Дыууæ
лæджы сæхицæн ракодтой омменгæнджытæ.
    Ацыдысты  сæ размæ. Кæрæдзиуыл сæмбæлдысты ‘мæ Уырызмæг  зæгъы
Азныгъ-æлдарæн:
    - Ды мæн æцæгæй Нарты хъомгæс æнхъæл уыдтæ, куыдз цыдæр?
    Ныссæрфта  йæ  йæ  кардæй, æмæ ‘лдар дыууæ дихы  фæци.  Нартæй
ахæст чи уыди, уыдоны ссæрибаркодтой æмæ рахастой хæзнайæ, фæллойæ
иууылдæр æмæ ‘рцыдысты Нартæм.
    Хæмыц зæгъы Сатанайæн:
    -  Абонæй фæстæмæ Нарты хистæртæн дæ се ‘фсæрмиаг адæймаг, уый
бæрц ныфс кæмæ ис.
    Сатана зæгъы:
    - Дыууæрдæм нын уæд фидгæйæ.
    Уыйфæстæ Нарт ыстыр куывд ыскодтой æмæ ‘нæхъæн къуырийы дæргъы
уæлæмæ дæр нæ сыстадысты сæ бадтæй.
    Уæдæй  абонмæ,  Сатанайы  номæй  баззадис  æгъдау  сылгоймаджы
нымайын  æмæ уымæй æфсæрмы кæнын. Нырдæр ма Ирмæ ис ахæм æгъдау  –
сылгоймагæн аргъкæнын.
    
    САТАНА ‘МÆ ДЖЫРКЪ-УÆЙЫГ
    Нартæ дард балцы уыдысты ‘мæ ‘ппын сæ хæтæнтæй нал зындысты.
    Æргъæныбæстæйы цардис Джыркъ-уæйыг. Уый Нартæм йæ хъус  дардта
‘мæ  куынæуал  зындысты уæд зæгъы: «Нартæй ничиуал  зыны  ‘мæ  цæм
фæцæуон, мæхицæн дзы лымæнтæ скæнон сæ сылыстæгæй.»
    Æцæгдæр  Джыркъ-уæйыг æрцыди Нартæм. Се ‘рдыстыты цын баййæфта
Ныхасы ‘мæ цæ фæрсы:
    - Нартæ, кæм ыстут?
    - Мæнæ стæм! – зæгъынц æрдыстытæ.
    - Уæ мæхстæджытæ кæм ысты?
    - Ам ыстæм, мах дæр æнæмæхстдæттæ не стæм.
    - Æз уæ фæрсын уæ тæккæ тæрæнджынтæй.
    - Ам ыстæм, тæрæны тыххæй мах дæр ницы ныууадздзыстæм.
    - Уагæры уæ кæмæн цал фырты ис?
    - Уый мыггаг зоны, - зæгъынц Нартæ.
    - Гъемæ мыггагæй мыггаг хуыздæр дæр вæййы.
    - Махæн нæхи мыггаг дæр хорз у.
    -  Кæд афтæ у, уæд зæгъын: хæдзаргай уыл зилдзынæн, алы хæдзар
дæр  мæ  срасыгкæнæд,  изæрхуыссæн мын æркæнæд  æмæ-иу  мæ  фарсмæ
сылыстæг куыд уа.
    - Цавæр сылыстæг?
    -  Æнæныуæстæ куы уой уæд хуыздæр, чысыл нуæстыл дæр  –  разы,
кæд  уыдон несты, уæд ыстыр нуæсыл дæр – разы. Кæд уый дæр нæ  уа,
уæд та мын аргæ скæнæд мæ фысым.
    Нартæ катайкæнынц æмæ загътой:
    - Охай, ай нын тæлммæ рауайдзæни, æнæфыдбылыз нæ базайдзыстæм.
Исты нæ ‘рхъуыды хъæуы.
    Иутæ фæрсынц:
    - Цы хъуамæ ‘рхъуыдыкæнæм. Нæ сæрæнтæй бынаты ничи ис, мах бон
та йын уæвгæ ницы бауыдзæни.
    Иннæтæ зæгъынц:
    - Цæй бафæрсæм æй, раздæр фысым кæмæ ‘ркæндзæни.
    Джыкъ-уæйыг зæгъы:
    - Раздæр фысым рæдаудæр хæдзарæй.
    Чидæртæ загътой:
    - Уæдæ Уырызмæгтæм цæудзæни.
    Сатанамæ  дыууæ  лæгхъуыны барвыстой  Нартæ.  Уыдон  Сатанайæн
зæгъынц:
    -  Джыркъ-уæйыг  нæм æрхаудта ‘мæ хæдзаргай фысымфысымкæндзæни
‘мæ фыддзаг фысым ды дæ.
    Сатана зæгъы:
    - Нартæй авд хистæримæ мæм æрбацæуæд, æз цæттæ дæн.
    Нартæ не ‘мбæрстой Сатанайы фæнд æмæ катайкодтой:
    - Ай æнæуаджы фидиссагкæндзыстæм, æндæр ницы.
    Нартæ равзæрстой сæ нуазæгтæй авд лæджы.
    Сатана зæгъы:
    - Гъеныр радыгай кæрæдзийы ивут, цæмæй фæрасыг уа.
    Нартæ афтæ бакодтой. Фыдздзаг иу лæг бацыд, уый куы фæцудыдта,
уæд  дыггаг бацыд. Афтæ кæрæдзийы ивтой. Æхсæзæм лæджы рад æрзылд.
Æрбадти Джыркъ-уæйыджы цур.
    Уæд Сатана зæгъы Нарты кæстæртæн:
    - Гал мын лалымыстыгъд акæнут.
    Кæстæртæ  Нарты Сатанайы дзырд сæххæсткодтой. Гал  лалымстыгъд
акодтой.  Йæ  уæлæ  йын чуссæр ацарæзтой. Æризæр  и,  уæдмæ  Нарты
хистæртæй æвдæм дæр фæрасыг и. Джыркъ-уæйыг йæхæдæг дæр  хорз  нал
уыди, срасыг.
    Джыркъ-уæйыг фæрсы Сатанайы:
    - Лыстæн цæттæ у?
    - О, цæттæ у!
    - Мæ сылыстæг чи у?
    - Æз мæхæдæг.
    - Уæдæ æрулæфæм.
    - Афтæ нæ.
    - Цы ма?
    - Æххæст мемæ дæр абад.
    Джыркъ-уæйыг Сатанайы цур рабадти ‘мæ райдыдтой Сатанайы  вæрд
карз ронг нуазын. Сатана йæ дзидзиты ‘хсæн ауагъта хæтæл, сагæхтæй
зæхмæ  ‘рзынди. Бынæй дардта æрхуы аг. Æмæ цы нуазæнтæ иста, уыдон
хæтæлы згъордтой уырдæм. Афтæмæй Сатана хуыппы хъæстæ дæр йæхи  нæ
фæкодта,  фæлæ Джыркъ-уæйыджы сау расыг ыскодта. Стæй  йæ  лыстæны
'рхуыссынкодта,  лалымыстыгъд цы гал бакæнынкодта,  уым  тæвд  дон
ныккодта  ‘мæ  йæ  уæйыджы фарсмæ нывæрдта. Уæйыг  афтæ  ‘нхъæлдта
Сатана у. Æмбисæхсæвы бакъуыры лалым:
    - Гъы! Сатайхан, мердæм разил.
    Иу хатт нæ разылд, дыггаг хатт дæр, æртыггаг хатт дæр афтæ.
    Уæйыг та дзуры:
    - Гъе, Сатайхан! Тæвдæй мæ марыс, æмæ мæм де ‘ргом не здахыс.
    Нæ та райста дзуапп.
    Сатана уыцы рæстæджы згъордта быдыры.
    Джыркъ-уæйыг   нал  фæлæууыди.  Рамæсты  и  ‘мæ   лалымы   тæн
батъæпкодта.  Лалым  фæкъæртт  ис  æмæ  уæйыг  мæхсдæттæй   бикъмæ
басыгъди  тæвд  донæй.  Арсы  богъ ма фæкодта,  фестади  ‘мæ  суры
Сатанайы.  Сатана дзæвгар адард и. Уæд æй рацæйæййæфта ‘мæ  Сатана
йæхи хæрз зæронд ус фестынкодта. Джыркъ-уæйыг æй æрбаййæфта ‘мæ йæ
фæрсы:
    - Кæдæм тагъд кæныс, зæронд ус?
    -  Тагъд куыннæ кæнон. Иу фырты хицау уыдтæн æмæ мын æй  Нарты
Сатана  дысон  изæр  йе  ‘фсæртæй йæ фыртæн æрцауындзынкодта  Хуры
быдыры, - зæгъы Сатана, ныр йæхæдæг зæронд усы хуызы.
    - Ды цæ зоныс?
    - Зонын!
    -  Уæдæ цом мемæ! – Джыркъ-уæйыг фелвæста Сатанайы, зæронд  ус
æй æнхъæлдта, æмæ Хуры быдырмæ атындзыдта.
    Нартæ  сæ  хæтæнæй  æрцæйцыдысты ‘мæ сæ  фæллад  уагътой  Хуры
быдыры. Сатана цæ базыдта ‘мæ уæйыгмæ дзуры:
    - Æгæр тагъд мæ скъæфыс æмæ мæ цæстытæй ницы уынын.
    - Дæ фырты ма дын удыгасæй кæд ныййафин.
    - Афтæ тагъд йæ уд чи сиса, ахæм гуырд дæр нæу.
    - Уæдæ циу?
    -  Цалынмæ  йæм  æз  нæ бахъарæгкæнон,  уæдмæ  уый  йæ  уд  нæ
сисдзæни. Фæлтау сабырдæр цу.
    Уæйыг йæ цыд фæсабырдæркодта. Уæд Сатанайы хъустыл ауади Нарты
хъæр. Сатана та уæйыгмæ дзуры:
    - Дæлæ уал доныбыл æрымбæхсæм.
    - Цæмæн? – фæрсы уæйыг.
    - Цыдæр уынæр мæ хъустæ ахсынц æмæ дын исты куы ракæной.
    - Уымæй мын ма тæрс.
    - Уæд та мæ цæсгом æрыхсон, ницыуал уынын.
    - Æрыхс, æз дæм ам фæлæууон.
    Сатана аивтæй донмæ ‘рызгъордта ‘мæ хъæд-хъæды бæлæсты ‘хсæнты
азгъордта, ауыдта Нарты. Бауади мæ Батырадзæн зæгъы:
    - Цы фæдæ, менæныййаргæ хъæбул?!.
    - Цы хабар у? – фæрсы Сатанайы Батырадз.
    - Æнамонд хабар!
    - Зæгъ æй!
    - Мæ фæстæ Джыркъ-уæйыг бафтыди ‘мæ мæ мардзæни.
    - Ау, æмæ дзы куыд раирвæзтæ?
    -  Мæхи зæронд ус фестынкодтон æмæ йæ асайдтон, цыма мын ды мæ
хъæбулы ‘рцауыгътай æмæ мæ рахаста.
    - Кæм ис ныр?
    - Доны фаллаг фарс, æнхъæлмæ мæм кæсы.
    Батырадз разгъордта ‘мæ уæйыджы ауыдта. Дзуры йæм:
    - Гъе, уæртæ хæрæг! Ды кæй мады сурыс?
    Джыркъ-уæйыг  къуырма  уыд æмæ йæ нæ  бамбæрста.  Батырадз  æм
дыггаг  хъæр  бакодта, уæддæр нæ фехъуыста.  Уæд  ыл  ысхъæркодта.
Уæйыг æм фæкасти. Хæцынтæ систой, мыхъхъытæ ‘мæ гуыппытæ райдыдтой
кæрæдзийы.  Бæлæстæ æд уидæгтæ рæдывтой æмæ цæ кæрæдзийыл  цавтой.
Стыр хъæд-бæлæстæ схъисгай ызгъæлдысты сæ къæхты бынмæ.
    Батырадз ыстæвди. Иннæ Нартæ дæр Джыркъ-уæйыджы фæттæй æхстой,
цавтой йæ сæ кæрдтæй æмæ йæ тыхсынкодтой. Батырадз æмæ уæйыг хæцгæ-
хæцын  донырдæм  æрцыдысты. Уым дуртæй хостой кæрæдзийы,  ничи  цæ
састи.  Батырадз  доны гуылфыты балæгæрста барæй,  куы  та  хуыдым
ныххуыпласы,  афтæмæй  йæ тæвд саста. Уæйыг тынг  ыстыхсти  ‘цудын
райдыдта. Уæд æй Батырадз æрфæлдæхта ‘мæ йæм Джыркъ-уæйыг дзуры:
    - Марыс мæ!
    - Марын дæ!
    - Уæдæ мæм иу ныхасмæ байхъус.
    - Дзур, цы дæ фæнды? Зæгъ æй!
    - Мæн ку’ амарай, уæд мын мæ хурх ралыгкæн, æндæр ницы.
    - Хорз, - зæгъы Батырадз.
    Батырадз уæйыджы амардта, стæй йын йæ хурх ныллыгкодта ‘мæ йын
йæ  сæр  аппæрста  зæхмæ. Сæры къуыдыр ратылди ‘мæ  Æргъæныбыдырмæ
тæхгæтылд  акодта. Джыркъ-уæйыгæн ахæм ус уыди  ‘мæ  йæ  дæндæгтæй
дуртæ  ‘ууылдта. Ус базыдта йæ лæджы сæфт. Сау богъ  ныккодта  ‘мæ
райста  йæ лæджы гæрзтæ. Расырдта Нарты. Ус йæ лæджы сæры тугвæдыл
разгъоры ‘мæ ‘рбаййæфта Нарты.
    Сатана дзуры:
    - Ай цы у, цы уыдзæни?
    Нартæ йæм фæкастысты ‘мæ йæм дзурынц:
    - Цы дæ, цавæр дæ? Дæ фæдджиты рыджы бын нæ цы кæныс?
    - Æ, сау хуытæ-Нарт. Сымах кæй лæджы амардтат?
    Ус  йæ  лæджы цилхъ ныззылдта, фæлæ йæ Батырадз й’ арцæй  раст
дыууæ дихы фæдзæнгæлкодта. Уæд ус хæлиу алæууыди ‘мæ зæгъы:
    - Мæн дæр амарут!
    Нартæ загътой:
    - Мах сылгоймаджы тугмæ нæ марæм.
    -  Уæдæ  уæ фæстаг æлгъыстаг фæуæд, уæ хуыздæртæ искæй  къухæй
куыд сæфой. Уæ номыл уæ мыггаг аскъуыйæд.
    Уыйадыл ус аздæхти.
    Æцæгдæр Нарты уыцы усы ‘лгъыст баййæфта: Хæмыцы Сауайнæг æлдар
амардта, Батырадзы – хуыцау, Сосланы та – Балцæджы цалх. Нартæй ма
чи  баззади,  уыдон  дæр  мыггагыскъуыд акодтой  æмæ  сæ  кой  дæр
байсæфти. Æрмæст ма сæ ном у хъуыст, сæ кад дæр.
    
    ХÆМЫЦ ÆМÆ УЫРЫЗМÆГ КУЫД УÆРСТОЙ
    Нарты  Хæмыцы ус Быценон уыди, Уырызмæгæн та – Сатана. Быценон
ахæм  хорз  ус  уыди, æмæ иу къухæй кæрдгæ кодта,  иннæ  къухæй  –
хуыйгæ. Нарты цалдæр сахатмæ сфæлыста. Сатана та ахæм уыд, æмæ  йæ
лæггад,  йæ кæрдзындæттонæн æмбал нæ уыди. Афтæ ‘нгом æмæ адджынæй
фæцардысты чындзытæ ‘мæ æфсымæртæ къорд бонты.
    Сатана   сфæндкодта  йæ  лæджы  бафæлварын,  кæддæра  Уырызмæг
сылгоймаджы  зондмæ байхъусид, æви нæ. Хæссын æм байдыдта  Хæмыцæй
алывыд æмæ алы хахуыр ныхæстæ. Цасдæр рæстæджы цæм Уырызмæг хъусгæ
дæр нæ кодта Сатанайы дзырдтæм.
    Иу бон та йын Сатана зæгъы:
    -  Диссаг  дæ, нæ лæг, ды бон изæрмæ кусгæ фæкæныс,  Хæмыц  та
‘нцад-æнцойæ  йæ  усы фарсмæ бады, æввонгæй хæры.  Кæнæ  ды  Нарты
адæмимæ  стæры  куы вæййыс, уæд уый та ног чындзыты ‘мæ  чындздзон
чыззыты фæстæ зилы.
    Нæ та байхъуыста Сатанайы дзырдтæм ацы хатт дæр Уырызмæг. Иннæ
бон дæр та Сатана дзуры Уырызмæгæн:
    -  Нал  фæразын Хæмыцы уазджытæй. Йæ ус адæммæ йæхи не ‘вдисы,
æз  та Хæмыц кæй æрхоны, уыцы адæмæн къахмæрзæг æмæ лæггаддзинадæй
рахаудтæн.
    Ацы  хатт дæр та нæ байхъуыста Уырызмæг. Æртыггаг хатт дæр  ын
Сатана дзуры:
    -  Кæнæ  мæн хицæн фæкæн де фсымæрæй, кæнæ дæхæдæг байуар.  Де
‘фсымæры  ус кæд Нарты фæлындзы, уæд йæ лæджы дарæс цæуылнæ  ‘хсы,
мæнмæ цæ цæмæн фæхæссы.
    Уырызмæг йæ сæрæн хос нал зыдта ‘мæ фæрсы Сырдоны:
    -   Мæ   ус  мæ  хицæнкæнынвæнд  ыскодта,  Сырдон.  Нал  уазæг
уадзынкæны  йæхимæ, нал æй Нартæн лæггадкæнын фæнды ‘мæ  мын  исты
бацамон.
    Сырдон ын загъта:
    - Райсом хур куыддæр йæ был ысдара, афтæ фат фехс Хурыскæсæнмæ
‘мæ   зæгъ:  «Хуыцау,  абонæй  фæстæмæ  мæ  хæдзар  хъодыгонд  уæд
уазæгæй». Сатанайæн йæхи йæ цæгатмæ фервит æмæ нал хъæудзæн Нартæн
лæггад.  Нал  Хæмыцы  дзаума ‘хсдзæн. Фæлæ ма кæд  Сатана  фæстæмæ
искуы  цæуинаг  уа,  уæд  йæ  цæгаты Тутыры  лæвæрд  дыууæ  къобор
уæныджы ис, æмæ-иу уыдон æркæнæд.
    Райсом  хур куыддæр йæ был ысдардта, афтæ Уырызмæг фат  фехста
Хурыскæсæнмæ ‘мæ загъта:
    - Абонæй фæстæмæ мæ хæдзар хъодыгонд уæд уазæгæй.
    Уыйфæстæ Сатанайы йæ цæгатмæ фервыста.
    Рацыди цасдæр рæстæг. Уырызмæгмæ нал уазæг цæуы, нал æм бæркад
зыны  йæ хæдзары ‘мæ ныллæууыди уарыныл Хæмыцимæ. Æрбакодтой Нарты
хæрзæджыты ‘хсæнылæгтæн.
    Уæд  Сатана  фехъуыста  Уырызмæг Хæмыцимæ  уары,  уый.  Сатана
Тутыры лæвæрд дыууæ къобор уæныджы баивтыгъта уæрдоны ‘мæ Сырдонмæ
‘рцыди ‘мæ йын афтæ зæгъы:
    - Уырызмæгимæ мæ бафидауын кæн æмæ дын исты хорз фæуыдзынæн.
    Бацыдысты  иумæ  Уырызмæгмæ. Уыцы рæстæг Хæмыц æмæ  Уырызмæгмæ
Нарты  хæрзæджытæ ‘мбырдæй бадтысты. Уæд Нарты хæрзæджытæй  Сатана
ныхасы бар райста æмæ зæгъы:
    -  Ныббарут  мын, Нарты хæрзæджытæ, фæлæ Хæмыц  æмæ   Уырызмæг
нырыуонг  адджынæй  цардысты, амæй фæстæмæ дæр  хъуамæ  афтæ  уой.
Нæлгоймаг   цыфæнды  зондыхицау  куы  уа,  уæддæр   æй   сылгоймаг
фæрæдийынкæндзæн. Иу хатт æм куынæ байхъуса, дыууæ хатты уæддæр æм
æртыггаг хатт æнæмæнг байхъусдзæн. Ацы байуæрсты аххосаг дæр мæныл
баст у, мæ зондæй рацыд. Уырызмæджы тыхджын зондджынæй зонæм. Фæлæ
цыфæнды дзаума уæд, ызгæ йыл гытцыл фæхæцыд, уæд æгасæй дæр сæфы.
    Уырызмæгмæ ‘взаг æз бахастон барæй. Йæ фидардзинад мæ  фæндыди
базонын  æмæ йыл фæтых дæн. Абонæй фæстæмæ сылгоймаджы  тыхджындæр
зонд  уæд  нæлгоймаджы иуыл къаддæр лæджы сæры дæр.  Уырызмæг  æмæ
Хæмыцæн та уаринаг ницы ис.
    Нартæ Сатанайы ныхасыл ницыуал загътой. Сатана цын бакодта  йе
‘вæрд къæбицтæ, Нарты хорз фæхыгъта, фæлæ йæм бæркад нæ зади.
    Дыггаг бон Сатана зæгъы Уырызмæгæн:
    -  Мæ  бæркад  мын  куыд фервыстай, афтæ мын  æй  фæстæмæ  дæр
раздах. Райсом хур куы скæса, уæд æндæр фат фехс Хурыскæсæнмæ  ‘мæ
зæгъ: «Хуыцау, куыдзы коммæ ма бакæс, мæ бæркад мын раздах».
    Райсомы   хур  куыддæр  ыскасти,  афтæ  Уырызмæг  фат   фехста
Хурыскæсæнмæ ‘мæ загъта:
    -  Хуыцау  мæ  хъодыйыл æлгъкæнын, куыдзы коммæ ма  бакæс,  мæ
бæркад мын фæстæмæ раздах.
    Уырызмæг æмæ Сатанамæ сæ бæркад раздæхти. Хæмыцимæ та адджынæй
цæрын  байдыдтой.  Тутыры къобор уæнгуытæй-иу  аходæнмæ  хуым  куы
бакодтой,  уæд-иу  цын  дзы афæдзваг хор æрзади.  Сæ  цин  æмæ  сæ
хъазтæн та кæрон нæ уыди. Уазæг дæр та цæм фылдæр цæуын байдыдта.
    
    САТАНАЙÆН САУНОГЪАЙАГÆЙ ФЫРТ КУЫД АЙГУЫРД
    Нæртон адæм чысылæй-ыстырæй иууылдæр ыстæры фæцыдысты.
    Уырызмæджы ус Сатана ма æрыгон чындз уыд æмæ лæг æрæмысыд  æмæ
йæ кусджытæн бафæдзæхста:
    - Ацæут æмæ мын искуы иу нæртон лæг ыссарут æмæ йæ ракæнут.
    Кусджытæ  ацыдысты нæртон лæг никуыуал уыдис. Æрбацыдысты  ‘мæ
хабар Сатанайæн радзырдтой:
    - Нæй æппын бæстыл иу нæртон лæг дæр, иуыл хæсты быдыры сты.
    Ноджы цæ арвыста. Бафæдзæхста цын Сатана:
    -  Ацæут  æмæ  уæд та, хуымæтæджы лæгæй хорз  чи  у,  иу  ахæм
‘рбакæнут.
    Кусджытæ та ацыдысты ‘мæ иу ногъайаг чырæдзауы ссардтой æмæ йæ
Сатанамæ  тыххæй  æрбаластой, æмæ Сатана æхсæв  ногъайаджы  йæхимæ
бауырæдта. Фæци уым иу къорд боны, стæй ногъайаг ацыд.
    Сатана  басывæрджын.  Сусæг æй кодта ‘мæ скуывта,  цæмæй  тынг
мигъ   бон  ыскæна.  Мигъ  æрбабадт  Нартыхъæуыл.  Сатана   уæрдон
сифтындзынкодта ‘мæ иунæгæй араст æмæ иу хъамылджын ран фурды  был
лæппу  ныззад. Лæппуйы бафснайыны тыххæй Терчы фалемæ  бахызт  æмæ
бацыд иу æлдармæ.
    Æлдар Сатанайы хабар куы бамбæрста, уæд æм дзуры:
    -  Гъы, æфсæрмыгæнаг ус, куыд æмæ дын кæмæй райгуырд фырт,  дæ
мой Уырызмæг рагæй нырмæ хæсты куы ис, уæд?
    Сатана йæм дзуры:
    -  Уымæйты мæ мауал фæрс, фæлæ дын, гъа, мæнæ лæппу лæвар  æмæ
дын Хуыцауы хæлар уæд.
    Æлдар  цингæнгæ райста лæппуйы ‘мæ Сатана сæхимæ  ацыд.  Лæппу
рæзынтæ   байдыдта,  æмæ  куыд  хъомылдæр  кодта,  афтæ   фыдуагæй
фыдуагдæр кодта. Нæ цæуæг уагъта, нæ – донхæссæг. Æхста цыл фæттæ.
Адæм  æлдармæ  хъæстытæ кодтой лæппуйыл, ай нын циу зæгъгæ,  зæнæг
дын куынæ ис, уæд нæм ай цæй фыдбылызы гуырд æрбакодтай?
    Æлдар  цæ-иу басабыркодта, тагъд æй арвитдзынæн кæй  у,  уымæ,
зæгъгæ. Æлдар лæппуйы н’ арвыста, бахъомыл æй кодта ‘мæ йын дзуры:
«Дæхицæн  ус ракур». Фæлæ лæппу нæ бакуымдта, нырма дам мын  раджы
у. Иу бон куы уыд, уæд лæппу йæхицæн рæгъауы иу хорз бæх æрцахста.
Дыууадæс æмбалы йемæ акодта ‘мæ ‘рцыдысты нæртон адæммæ усгур.
    Дыууадæс æмбалæн бафæдзæхста:
    -  Куыддæр  Нарты  ‘фсæн дуары мидæг фæуон, афтæ-иу  уæхуыддæг
фæстæмæ аздæхут.
    Араст  ысты. Йæ бæх Гом æфсæн дуарыл нæ цыд, æмæ йе  ‘мбæлттæн
балæгъстæкодта, исчи цæ разæй куыд ацæуа. Сæ иу æм дзуры:
    - Уæдæ де ‘лдардзинад мæнæн радт.
    Лæппумæ  аипп  æркаст, бæх ныццæфтæкодта ‘мæ   дуарæн  мидæгæй
фæци.  Стæй  лæппуйыл  дыууадæс барæджы дуар рассыдтой,  æмæ  дуар
ныффидар. Хъæр ма цæм кодта, фæлæ уыдон афардæг ысты.
    Лæппумæ йæ бæх дзуры:
    - Де ‘мбæлтты ныууадз, фæлæ ды усгур рацыдтæ ‘мæ дæхæдæг агур.
    Лæппу  бæхыл  цæуынтæ  байдыдта ‘мæ  бæхы  рагъыл  афынæй  ис.
Уырызмæг,   Сослан  æмæ  Хæмыц  æрбацæйцыдысты,  Хызы  фидар   куы
басастой,  уæд  уый фæстæ. Лæппуйы куы федтой, уæд загътой:  «Хызы
фидар  басастам  уымæй нын хай, ай дæр та ахæсдзыстæм  æмæ  йæ  нæ
устытæн хæлайфагыл баивдзыстæм».
    Уæд цæм лæппуйы бæх дзуры:
    - Ма кæнут, ацы лæппуйæ пайда нæ фендзыстут.
    Уыдон ыл фæхъæркодтой.
    - Ма дзур, хæрæг, æнæ ахæсгæ йын хос нæй.
    Бæх   йæхи  бауыгъта,  лæппу  фехъал,  æмæ  цын  сæ  фæнд  куы
бамбæрста,  уæд  цæм фæлæбурдта ‘мæ се ‘ртæйы  дæр  иумæ  бабаста.
Бæхыл цæ ‘рцауыгъта ‘мæ цæ Нартыхъæуы уынгмæ фæласы.
    Лæппуйæн лæгъстæмæ фесты:
    - Кæдæм нæ ласыс, фæлтау нæ ам фæцæгъд.
    Лæппу цæм дзуры:
    - Нæ, уæ устыты размæ уæ ласын.
    Фæхудинаг  уыдзыстæм,  фæлтау  нæ  ам  амар  зæгъгæ   та   йын
фæлæхстæкодтой æмæ цæ гъеуæд ысуæгъдкодта ‘мæ цæ ауагъта.
    Стæй та бæх лæппумæ дзуры:
    -   Цæуылнæ  цæ  фæрсыс,  усгур  куы  цæуыс,  кæд   дын   исты
бацамониккой.
    Лæппу  цæ  бауырæдта,  бафарста цæ, кæд зонынц,  мыййаг,  ахæм
чызг.
    Уыдон ын бацамыдтой: «Денджызы сакъадахы цæры иу хъæздыг  лæг,
йæ ном Адыл æмæ уымæ хорз чызг ис, кæд дæ къухы бафта, уæд.»
    Лæппу араст ис Адылы агурæг. Денджызы былтыл фæцыд иу дзæвгар.
Нæма  бахæддзæ,  афтæ уым федта бæрзонд мæсыг. Уырдыгæй  хъарагъул
каст  æмæ куы федта, уæд бауад æмæ хъæздыг Адылæн, йæ усæн æмæ  йæ
чызгæн фехъусынкодта, дæлæ, зæгъы, иу барæг ахæм æрбацæуы, æмæ  йæ
бæхы  сæфтджытæй  цы  цъыфтæ хауынц, гъеуыдон  йæ  сæрты  халæттау
тæхынц.
    Адыл хъахъхъæнæгæн дзуры:
    -  Кæс  æмæ  кæд доны комкоммæ ‘рбацæуа, уæд нæ  дуар  уæйыджы
цонгæй ахгæндзыстæм, кæннод та дзы хынджылæгкæндзыстæм.
    Хъахъхъæнæг  ауад, кæсы ‘мæ лæппу йæ комкоммæ  доны  ‘рбахызт.
Хъарагъул фехъусынкодта ‘мæ гъеуæд сæ дуар ахгæдтой, уæйыджы  цонг
дзы  атъыстой.  Лæппу  ‘рхызт, йæ бæх бæхбæттæныл  бабаста,  йæхсы
дыдагъæй  дуарыл  бахæцыд, уæйыджы цонг æрбасаста,  чыззы  бынатмæ
бацыд æмæ чызгæн дæ бон хорз, ме взæр бинонтæ, зæгъгæ загъта.
    Чызг æм дзуры:
    - Æгас цу, Сатанайæн Сауногъайагæй чи райгуырд, уый.
    Ацы  ныхасыл лæппу фæтæргай, ныууагъта цæ ‘мæ фæстæмæ  аздæхт.
Чызг йæ фæдыл арвыста, фæстæмæ йæ ракæнут зæгъгæ.
    Раздæхтой йæ ‘мæ йæ чызг бафарста:
    - Цæмæн фæтæргай дæ?
    - Уæдæ мын уыцы уайдзæф цæмæн бакодтай?
    Чызг ын афтæ зæгъы:
    -  Уæдæ мæ ды де ‘взæр бинонтæ цæмæн ысхуыдтай? Фидауæггаг мын
радтай?  Æз дын уый уымæн загътон æмæ далæ денджызы сакъадахы  тар
сындзы ис иу сау рувас. Ды сурæг дæр дæхæдæг æмæ рындзылбадæг  дæр
дæхæдæг,  æмæ  йæ хъуамæ расурай. Уый куы ралидза  уырмæ,  уæд  та
фæстæмæ   сындзмæ  балидздзæн.  Ды  йæ  бæхыл  сур,  сындзытæ   дæ
тондзысты, рувас та уырмæ ралидздзæн, æрцахсдзынæ йæ, фæлæ йæ мама
амар.  Марын æй нæ хъæуы. Йæ дымæджы ис æртæ сызгъæрин æрдуйы.  Ды
цæ ‘ртон, сæ иу æрду мын сызгъæрин чыргъ фестдзæн мæ сыгъзæрин хил
æвæрынæн, иннæ ‘рду та мын – сызгъæрин рон, æртыггаг æрду та –  ды
æдылы  дæ  –  æмæ дын зондамонæг уыдзæн. Æнæ уый бакæнгæйæ  æз  де
‘взæр бинонтæ нæ уыдзынæн.
    Лæппу йæ коммæ бакаст. Ацыд сакъадахмæ. Йæ кæронæй уарийы хъæр
ыскодта,  ауад  æмæ  разæй рындзылбадæг фæцис. Рувас  ралыгъд  æмæ
хъæдмæ  раирвæзт.  Лæппуйы расурбасурæй сындзытæ ныттыдтой.  Рувас
уырмæ  ралыгъд, уырыл та йæ расурбасурæй бæхæн йæ сæфтджытæ  дурыл
ысхаудтой.  Лæппу  рувасы йæ фæстаг къахæй ацахста,  йæ  сызгъæрин
æртæ  ‘рдуйы  йын ралыгкодта, чызгмæ цæ схаста. Чызг иу  æрдуйæ  –
чыргъæд,  иннæмæй  та камари скодта, æртыккаг та  лæппуйæн  радта,
зондæн дын баххуыс уыдзæн зæгъгæ.
    Лæппу чыззы ракуырдта мидæгмойы ‘гъдауæй.
    Иу æхсæв куы уыдис, уæд лæппумæ Зондамонæгæрду дзуры:
    -  Рæсугъд  усимæ  хуыссын хорз у, фæлæ дæлæ  Ногъайы  лæппутæ
бирæйæ ‘рыскъæфмæ рацыдысты ‘мæ дзы ды иу фондзыссæдзы бæрц хъуамæ
уацайрæгтæ ракæнай.
    Лæппу  йæ  бæхыл  абадт æмæ иннæ ‘хсæвмæ  Ногъайы  быдырæй  иу
фондзыссæдз лæппуйы бæрц æрбакодта.
    Дыггаг æхсæв та йæм Æрду бадзырдта:
    - Цы лæппуты ‘рбакодтай, уыдонæн хъæуы фондзыссæдз усы.
    Лæппу  та бæхыл абадт æмæ ацыд æмæ та дыггаг æхсæв фондзыссæдз
чыззы  ‘рбатардта.  Хъазт цын ыскодта, хорз фæкафыдысты,  стæй  цæ
симдыл ныххæцынкодта. Симд куы фесты, уæд цын загъта:
    - Чи уæ кæуыл ныххæцыд, уыдон – мой æмæ ус, - афтæмæй цæ Адылы
алыварс  æрцæрынкодта, фондзыссæдз хæдзары цын сарæзта.  Лæппу  та
ацард  иукъорд  бонты,  афтæмæй та  йæм  иу  æхсæв  Зондамонæгæрду
бадзырдта:
    -  Нарт  Хызы фидары дзаума уардзысты. Раззаг бары хай   Нарты
Сырдонмæ  цæуы. Сырдон æвдисæн амондзæн иу зæронд усы.  Сырдон  æй
фæндагыл иу къудзийы бын бабадынкодта. Уыцы ус уым  сыдæй мæлы. Ды
йын демæ хæринаг æмæ дзаума ахæсс. Усы дæхиздыгæй фæкæн, бафсад æй
æмæ  йыл дзаума скæнынкæн. Стæй дын зæгъдзæн: «Ацы хорздзинад  дын
цæмæй  бафиддзынæн?» Ды йын-иу зæгъ: «Куы мын  æй  фидай,  уæд  дæ
къухы  ис.  Нарт  Хызы  фидары фос æмæ дзаума  уардзысты  ‘мæ  дæу
фæрсдзысты фыдздзаг хай кæуыл æмбæлы зæгъгæ ‘мæ-иу гъеуæд ды зæгъ:
«Денджызы сакъадахы цæрæг хъæздыг Адылы сиахс цæры, Хызы фидар уый
басаста æмæ фыдздзаг хай уымæн æмбæлы.»
    Ус ын уый йе ‘вджид бакодта:
    Сырдон мæ ам гъеуый тыххæй ысбадынкодта æмæ мæ сыдæй мары.  Ды
ма  мæ  хæринагæй æмæ дарæсæй æфсадгæ уæддæр бакодтай, æмæ  æз  дæ
коммæ бакæсдзынæн.
    Æмæ лæппу ацыд.
    Нарты  фæсивæд  Хызы  фидарæй  цы  дзаума  ‘мæ  фос  æрхастой,
гъеуыдоныл уарыны фæнд ыскодтой æмæ цæ алчи дæр фæйнæ ныхасы кæны.
Стæй сын Сырдон бацамыдта:
    - Далæ гъеуым къудзийы бын иу ус бады ‘мæ уын гъеуый зæгъдзæн,
кæуыл уæ цы хай æмбæлы, уый.
    Фæсивæд  æм  лæгтæ  арвыстой, бафарстой йæ.  Ус  цæм  арвыста:
«Æппæты  раззагдæр хай цæуы хъæздыг Адылы сиахсмæ,  дыууæ  хайы  –
Сырдонмæ, чи цæ баззайа, гъеуыдон та æмхуызонæй байуарут.
    Æрцыдысты ‘мæ фехъусынкодтой Нæртон адæмæн. Афтæ бакодтой.
    Лæппумæ арвыстой, загътой йын:
    -  Нарт Хызы фидарæй цы фос æмæ дзаума рахастой, уыдон уарынц.
Хуыздæр хай дæумæ цæуы. Æрвитынц дæм, куыд æрцæуай æмæ дæ хай куыд
айсай.
    Лæппу цæ хорз федта ‘мæ цæ арвыста фæцæуын мæхæдæг дæр зæгъгæ.
    Зондамонæгæрду йæм дзуры:
    -  Цæуыс,  фæлæ иу дыууадæс барæджы демæ акæн æмæ цæм дæрддзæф
æрынцай.  Уырдыгæй цæм барвит, Сырдоны зæгъ уæрмы куыд  баныгæнат,
æмæ  цалынмæ  мæн ахицæнкæнат, уæдмæ йæ уым куыд фæдарат.  Сырдоны
куы  бааууонкæной, уæд Хызы фидарæй цы бирæ хæзна рахастой,  уыдон
иууылдæр уым уыдзысты. Ды-иу райс чырыны къуыдыр. Зæгъ цын-иу: «Ай
мæ фыййæуттæн кæрдзынæвæрæн.» Ноджы гæрз бæндæн, æрчъиаджы султъы,
гам худ æмæ гæбæр байраг. Фæлæ ‘ндæр мацы баком æмæ-иу рацу.
    Лæппу  афтæ бакодта. Сырдоны уæрмæй систой æмæ йын дæдтынц  йæ
дыууæ  хайы.  Уый ма ракъахбакъах фæкодта, æмæ лæппу  кæй  ахаста,
гъеуыдонæй дзы куы ницыуал баззад, уæд фæтæргай æмæ цын загъта:
    -  Чи  дзы  уыдис, уыдон, Сатанайæн Сауногъайагæй чи райгуырд,
уыцы   дзæгъæлзад   ахаста,  æз  ныр  иннæтæй  цы   кæнын?   Сымах
фæрæдыдыстут. Хорзæй дзы цы уыд, уыдон уымæ ауагътат.
    Гъеуæд  Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан æрæмысыдысты, чи цæ сбаста,
уыцы  лæппуйы, уæдæ уый уыййæддæмæ ничи уыдзæн зæгъгæ –  нæхуыддæг
ын  куы бацамыдтам хъæздыг Адылы чыззы дæр. Афтæмæй се ‘ртæ дæр сæ
бæхтыл ысбадтысты ‘мæ йæм ацыдысты.
    Уазæгдонмæ бацыдысты. Сослан лæууы, аннетæ бадынц.  Лæппу  цæм
рацыд,  æгас  цæуат-тæ  акодтой, стæй  ныхас  æрæфтыдтой,  къахынц
лæппуйы, цымæ, зæгъынц, иу лæг дыууæ лæгæн батыхкæндзæн?
    Загъта цын:
    - Чи – о, чи та – нæ.
    Стæй цын уæд лæппу радзырдта:
    -  О,  мæнæ ‘ртæ хорз лæджы, æз сымах хуызæн домбай æртæ лæджы
иумæ бабастон, дыууæ нæ, фæлæ.
    Стæй гъеуæд Сослан йæ хъæбысы ныккодта лæппуйы ‘мæ йын загъта:
    - Ды ме ‘фсымæр дæ, уалæ уæллаг зæронд лæг – Уырызмæг – нæ фыд
у,  йæ  дæлейы  –  Хæмыц! Уый та нæ фыдыфсымæр  у.  Кæй  ысбастай,
гъеуыдон  дæр  мах ыстæм. Ныр цом нæхимæ ‘мæ иумæ  цæрæм,  хъæздыг
Адылæн дæр йæ ирæд бафиддзыстæм.
    Лæппу йын дзуры:
    -   Адылæн  йæ  ирæд  фыст  у,  сæдæ  хæдзары  йын   æд   адæм
ралæваркодтон.
    Йæ   усы  ракодта,  æрцард  Нартыхъæуы,  æнæхъæн  мæй  куывдтæ
фæкодтой æмæ уым цæргæйæ баззадысты.
    
    ХÆМЫЦЫ ФЫРТ ЧЫСЫЛ БАТЫРАДЗЫ КАДÆГ
    Нарты Бурæфæрныгæн авд лæппуйы уыди. Иу бон куы уыди, уæд  фат
æмæ ‘рдынæй хъазыдысты мæ цæм дæлæсыхæй иу лæппу ссыди, йæ цæстытæ
сасиры йас, æмæ цын загъта:
    - Уæ хорзæх мæ уæд, æмæ мæнæн дæр иу æхсты бар ауадзут æмæ уын
изæрмæ уæ фæттæ хæсдзынæн.
    Стæй цын цæ ‘мбисбонмæ фæхаста. Æмæ сæ кæстæр æфсымæр чи уыди,
уый загъта йæ хистæр æфсымæрæн:
    -  Ай  тæригъæд  уæ  цæмæн хъæуы? Иу  æхсты  бар  ын  ауадзут.
Йæхицæн, мæгуыр, цинкæндзæни.
    Æрæвæрдтой  йын сæ худтæ авд æфсымæры ‘мæ цæ бахста ‘мæ цæ  иу
æхстæй  ныппырхкодта. Æмæ цын ыстæй уыйфæстæ ‘ндæр  дарæсы  мыггаг
ницыуал  ныууагъта  авд æфсымæрæн. Стæй цын  ноджы  се  ‘рдынбæстæ
‘рывæрынкодта ‘мæ цын уыдон дæр ныппырхкодта.
    Æмæ  цын  ахæм митæ куы фæкодта Бурæфæрныджы фырттæн,  уæд  сæ
хæдзармæ цæуын нал уæндыдысты нæ фыд нæ амардзæн зæгъгæ.
    Стæй  йыл аивæй ныххæцыдысты ‘мæ йæ сæ фыд Бурæфæрныджы  размæ
баластой æмæ йын загътой:
    - Ай нæм абон дæлæсыхæй ыссыди ‘мæ нæ афтæ ныппырхкодта.
    -  Æ, куыдзы хъыбыл! Ды кæд уыйас лæг рацыдтæ, уæд дын дæ  фыд
Хæмыцы  нæ дыууæ Челæсхан ку’ амардтам. Æмæ йæ кард уæлæ Челæхсаны
фарсыл ку’ и. Уæд уый туг райс. Фæлæ дæ адон та цы хъыгдарынц?
    Лæппу  уыцы  дзырдыл фæстæмæ раздæхт æмæ йæ  хæдзармæ  ‘рцыди.
Æфсæн фыййаг артыл ыссырхкодта ‘мæ йæ мады йæ быны ракодта ‘мæ йын
загъта:
    -  Мæ  фыд Хæмыцы мын чи амардта, уый мын зæгъ, æндæра дын  дæ
дзидзитæ судзын.
    Йæ мад ын загъта:
    -  Фыдæбон  йæ бацамонæгæн уæд! Нарты Бурæфæрныг æмæ  Челæсхан
дын æй амардтой.
    - Уæдæ йæ кард дæр æцæг уыдонмæ и?
    Челæсханы фарсыл ис ын загъта йæ мад.
    Стæй ысуагъта йæ бынæй йæ мады ‘мæ йын загъта:
    - Уæдæ мæ фыдæн æппын гæрзтæ, йе бæх ницы баззади?
    Уый йын загъта:
    -  Куыд  нæ  йын баззади! Дæлæ йæ бæх ныггæнды æфсæн æрттигътæ
хæры  ‘мæ кæд разæй бацæуай, уæд дæ дæндагæй хæрдзæн, кæд æмæ  йæм
фæстейы бацæуай, уæд та дæ зæвæтæй мардзæни.
    Стæй йæм ныццыд æмæ бæхæй фаджысы ницыуал зынди ‘мæ йæм бæх йæ
хъустæ  куыд  фæгæмæлкодта ‘мæ йæ хæрынмæ куыд хъавыди,  афтæ  йын
Батырадз  йæ  дыууæ  хъусыл  фæхæцыд æмæ  йæ  ныггæндæй  фелвæста.
Арыхъхъаг  сапонæй  йæ  цынадта. Йæ  фыд  Хæмыцы  болат  саргъ  ыл
сæвæрдта  ‘æхтонгæй  сæлвæста. Йæ гæрзтæ райста.  Абадти  йыл  æмæ
Бурæфæрныджы дуармæ ссыди ‘мæ йын загъта:
    -  Æз  дын  лæгæн нæ бæззын, д’ авд лæппуйы къубæлттæ  дын  иу
къуындзихыл  куынæ  ныллыгкæнон.  Йæууыл  нæмыгыл  дын  сæ  къæхтæ
дурæфхæрд цы чындзытæн кæны, уыдон дын каконсындзыл куынæ бакæнон.
    Стæй уырдыгæй ацыд æмæ Хызыфидармæ ссыди. Уым Челæсхан йæ бæхы
донмæ   ‘рцæйласта,  Хæмыцы  кард  йæ  фарсыл.  Æмæ  доныбыл   куы
баиуысты, уæд æм Батырадз бадзырдта:
    - Дæ бон хорз, Челæсхан!
    Челæсхан дæр ын загъта:
    - Хорз цæрай, æгас цæуай, хорз уазæг!
    Стæй йын Батырадз загъта:
    - Дæ кард ма мын фенынкæн. Ахæм кард нырма никуы федтон.
    Челæсхан  дæр дын æй ысласта. Æмæ ‘ркасти Батырадз кардмæ  ‘мæ
йын загъта Челæсхан:
    - Куыдзысæртæ куы бахæрид – Хæмыцы дæндагыл мын фехæлд.
    Стæй йын Батырадз загъта:
    - Хорз кард у, фæлæ уæм хур кæцæй ыскæсы?
    Челæсхан ын æй бацамыдта. Стæй та йын загъта Батырадз:
    - Уæдæ уæм ныгуылгæ та чердыгæй кæны?
    Челæсхан  хурныгуылæнырдæм  ку’ азылди,  уæд  ын  Батырадз  йæ
бæрзæй ныцъцъыкласта ‘мæ йæ сæр атылди.
    Æмæ   Батырадз   йæ  фыд  Хæмыцы  кард  æмæ   Челæсханы   бæхы
рафардæгкодта ‘мæ Бурæфæрныгмæ ‘рцыд  æмæ йын й’ авд лæппуйы сæртæ
иу   къуындзихыл  ацъыкласта.   Стæй  Бурæфæрныджы  усы   къухдзæг
ыскодта,  йæ  чындзыты та – кæройнæгтæ  ‘мæ цæ  каконсындзы  найыл
сифтыгъта ‘мæ цыл най бакодта.
    Уыйфæстæ йæ хæдзармæ рацыди.
    Райсомы сыстад æмæ Нартæн загъта:
    - Мæ фыды туг мын цæуылнæ фидут?
    Уыдон ын загътой:
    - Уæ, не ‘лдар! Дæ дзых – нæ тæрхон.
    -  Уæдæ  кæд  мæ  дзых  уæ тæрхон у, уæд мын  йæхсыхъæдбæласæй
аххæрджытæ ‘рбаласут.
    Стæй  ацыдысты  Нарты  фæсивæд  æмæ  йæхсхъæдытала  дæр  никуы
ссардтой, афтæмæй фæстæмæ ‘рцыдысты.
    Стæй та цæм ноджы ссыди Батырадз æмæ та цын загъта:
    - Уæ, куиты Нарт! Мæ фыды туг мын ценнæ фидут?
    Уыдон та йын загътой:
    - Дæ дзых – нæ тæрхон, не ‘лдар!
    -  Уæдæ  мæ  фыды  басмахъ уæлæуыл базади ‘мæ мын  æй  хуысар-
хъуымацы сыгъдонæй бай  дзагкæнут.
    Уыдон  дын ласын байдыдтой сæ устыты ‘мæ чыззыты куырæттæ  ‘мæ
хæдæттæ  ‘мæ  цæ  Уæлкъуыппы бæрзондмæ схастой  æмæ  цыл  уым  арт
бафтыдтой.
    Уæд Батырадз дæллаг коммæ ныддодойкодта ‘мæ загъта:
    -  Додой  мын дæ къона кæны, афæдзæй афæдзмæ цы дымгæ ис,  уый
ныр куы нæ ракæнай!
    Уæд  цыл  ахæм  дымгæ  скодта ‘мæ бæстылæмбисонд  æмæ  цын  сæ
куырæттæ ‘мæ хæдæтты сыгъдæттæ ныххæлиукодта.
    Нарт  дын  æрдиаггæнгæ, уæнтæгуыбыр æмæ  сæркъулæй  æрцыдысты.
Стæй цæм изæры Батырадз рацыди ‘мæ цын загъта:
    -  Æз  уын лæг нæ дæн, æз уын райсом сахатæй дыууадæс  уæныгыл
ыстыр хъумбара куы нæ ‘рбаласон æмæ уæм æй уæлæхъæуæй ма ‘рцаразон
– йе мбæлæггаг уæ сыхгай куыд хæсса, йе схъиуæггаг та – хæдзаргай.
    Стæй  й’ авд сау лæгыл фæхъæркодта ‘мæ сахармæ афардæг  и  ‘мæ
уырдыгæй ыстыр хъумбара ‘рбаласта ‘мæ быдырты рынцади.
    Нарты  Сырдон  йæ боцъотæ ‘руагъта ‘мæ йыл йæхи  амбæлæгкодта.
Куы йæм бацыди, уæд ын Батырадз загъта:
    - Æгас цæуай, зæронд лæг!
    Стæй йæ бафарста кæдæм цæуыс зæгъгæ.
    -  Кæдæм  цæуын, кæ? – загъта Сырдон. – Иу æрдхорд  мын  уыдис
Хæмыц зæгъгæ ‘мæ мын уымæн баззади иу æнахъом лæппу ‘мæ мын йæ сæр
фесæфта кæмдæр æмæ уый агурæг цæуын.
    Уæд ын Батырадз загъта:
    - Уæдæ уый æз куы дæн.
    Сырдон ыл бирæ гæды цинтæ фæкодта ‘мæ йын загъта:
    - Уæ, Батырадз, дæ фыды дын чи амардта, уый æз куы зонын.
    Батырадз ын загъта:
    - Нарт.
    - Кæд æй Нарт амардтой, уæддæр уыдон аххос уыйас нæ уыди. Уæлæ
Сайнæджы фидары зæдтæ ‘мæ дауджытæ – дæ фыд Хæмыцы марæг. Уыдон æй
федыхкодтой æмæ йæ радтой Нарты къухы.
    Уæд дын Батырадз й’ авд саулæгæн хъумбара сифтындзынкодта.  Йæ
хъандзал кард йе ‘фцæгыл æртыхта, афтæмæй хъумбарайы ныббырыд  æмæ
йæхи   Сайнæджы  фидармæ  фехсынкодта.  Уым  зæдтæ  ‘мæ  дауджытыл
ралæууыд  æмæ  цæ кæй маргæ акодта, кæмæн йæ сæр, кæмæн  йæ  къух,
кæмæн йæ къах асаста.
    Уæд  дын уыцы зæдтæ ‘мæ дауджытæ Хуыцаумæ хъæстмæ ссыдысты ‘мæ
йын загътой:
    -  Фæцагъта  нæ  ‘мæ дæ курæм æмæ йæ мæлæт цæмæй  у,  уый  нын
бацамон.
    Хуыцау цын загъта:
    - Уымæн йæ иу сæрыфахс æрхуыйæ у ‘мæ йын уый куы стæвд уа, æмæ
йæм уый куы ныхъхъара, уæд уымæй у йæ мæлæт, æндæр ницæмæй. Ныр æй
сымах  æнæдон  бæстæм асайут æмæ дзы уым хæст  ракъахут.  Æмæ  æз,
афæдзæй  афæдзмæ цы хур кæсы, уый иу бон фæкæсынкæндзынæн  æмæ  йæ
сæрыфахс  ыстæвд уыдзæни ‘мæ уымæй у йæ мæлæт.
    Стæй  та  æнæдон быдырмæ асайдтой Батырадзы зæдтæ ‘мæ дауджытæ
‘мæ  дзы  хæст  ракъахтой.  Уæд Хуыцау  дæр  дунейы  ‘мбисонд  хур
ныккæсынкодта  ‘мæ Батырадзæн йæ æрхуысæрыфахс ысзынг  и,  афтæмæй
ницыуал  фæрæзта ‘мæ амарди. Уæд дын зæдтæ ‘мæ дауджытæ   фырцинæй
фæтахтысты  алырдæм. Æмæ-иу Батырадзы сæрты чи атахти,  уый-иу  йæ
уæлæ ‘рхауди ‘мæ афтæмæй ноджы бирæ фæцагъта.
    Уæд  та  дын  дыггаг хатт Хуыцаумæ хъæстмæ  ссыдысты  ‘мæ  йын
загътой:
    - Йе ‘гас нын уый нæ ракодта, ныр нын йæ мард цы кæны.
    Стæй  цын  Хуыцау тых радта, цæмæй цæ Батырадзы  мард  мацыуал
хъыгдара ‘мæ цын загъта:
    - Ацæут æмæ йæ Сопиайы зæппадзы баныгæнут.
    Æрцыдысты  зæдтæ ‘мæ дауджытæ ‘мæ йæ ахастой  æмæ  йæ  Сопиайы
зæппадзмæ  ныххастой æмæ цын уым дæр та дуары  тарвазмæ  йæ  дыууæ
къахы сæвæрдта ‘мæ цын мидæмæ нал куымдта.
    Зæдтæ  ‘мæ  дауджытæ  та  Хуыцаумæ хъæстмæ  сыдысты   ‘мæ  йын
загътой:
    - Уырдæм дæр та нын куы нæ уал комы, уæд ын цы кæнæм?
    Хуыцау цын загъта:
    -  Ацæут,  æмæ  марды фæлдисинагæй адæм фыдздзаг  Хуыцауы  ном
цæмæй ыссарой, уый-иу уый уæд мæрдты ‘мæ уын бакомдзæни.
    Ацыдысты  ‘мæ  йæ  Сопиайы  зæппадзмæ  бахастой  æмæ  йæ   уым
баныгæдтой.
    Ныр  адæмæппæт  марды  фæлдисинагæй разæй  Хуыцауы  ном  цæмæй
ыссарынц, уый Батырадзы хай у.
    
    НАРТЫ УЫРЫЗМÆДЖЫ КАДÆГ 
    Нартыл  фыддуг,  фыдаз ыскодта ‘мæ ‘ддæмæ  рацæуынæн  дæр  нал
уыдысты. Иу бон куы уыди, уæд ма йæ сæрæн чи уыд, уыдонæй  чидæртæ
ныхасмæ рацыдысты ‘мæ сæ мæллæгæй ныхасы бафтыдтытæкодтой.
    Нарты  Уырызмæг дæр Ныхасы дурын бандоныл йæ дынджыр  кæрц  йæ
уæлæ, афтæмæй бадти. Уæд кæцæйдæр иу гатдза ‘рбалæууыди ‘мæ ныхасы
‘фтыдæй  чи  лæууыди, уыдонæй куы кæй уæлæ агæпкæны, кæмæн  та  йæ
рихийы  фарс астæры. Гæды Сырдон дæр кæцæйдæр фæзынди  ‘мæ  куыдзы
адæмы уæлæ рахизбахизгæнгæ куы федта, уæд нырдиагкодта ‘мæ загъта:
    -  О  Нартæ, Нартæ! Уый бæсты  куы фесæфат, уæд хуыздæр у,  цы
бахæрат æмæ цы баназат, уый уæм нал и. Нартæн сæ гæлхуыртæ фæстейы
баззадысты  ‘мæ  цын  гатдза сæ рихитæ стæры.  Ахæм  лæг  уæм  куы
разынид, æмæ сымах чи бафсадид!
    Зæронд   Уырызмæг  æй куы фехъуыста, уæд мæстыгомауæй  сыстади
‘мæ  йæ  хæдзармæ бацыди. Афтæмæй йæ сызгъæринкъæлæтджын  бандоныл
мæстыбадт æркодта ‘мæ йæ быны ныссаст и.
    Йæ ус Сатана йæм федзæхти ‘мæ йын загъта:
    - Цы та кæныс, нæ зæронд хæйрæг, цæуыл та мæсты дæ?
    Уæд ын зæронд Уырызмæг загъта:
    -  Æмæ  куыд  нæ  уон мæсты, дæ мæрдтыстæн,  гатдзайы  хъæвдын
Сырдон  мæ  мæстæймары. Ныхасы афтæ дзырдта: «Нартæ,  фесæфтыстут,
æвзæр  гæлхуыртæ,  фæстейы баззадыстут æмæ уын  гатдза  уæ  рихитæ
стæры. Сымахмæ ахæм лæг куы разынид, æмæ ма сымах чи бафсадид.»
    Сатана йын загъта:
    -  Уыууыл  мамæстыкæн. Нартæ мын сæ кувæггæгтæй кæй  фæхастой,
уыдонæй  мæм  авд  авды ‘сгуытæ ис, авд авды уæлибыхтæ,  авд  авды
ронджыдзæгтæ.
    Уæд Уырызмæг рацыд æмæ Нартыл фидиуæгæн ныхъхъæркæнынкодта: «О
Нартæ!  Уырызмæг уæ хоны ‘мæ, йæ къахыл цæуынхъом чи у, уый  цæугæ
‘ркæнæд, фазыл бырынхъом чи у, уый та йæ фазыл æрбырæд.»
    Ацы  уацхъуыд  куы фехъуыстой, уæд Нартæ иннæ бон æрæмбырдысты
Уырызмæгмæ. Уый цæ хæрд æмæ нозтыл æрбадынкодта. Иу фондз боны цын
куы фæминаскæнынкодта, уæд Уырызмæг дзуры фæсивæдмæ:
    -  Иучысыл  æддæмæ  ку' акæсин, лæппутæ, кæд Нартыхъæуыл  исчи
‘рбадт. Уæддæр мæ цæст иучысыл ку’ адарин.
    Уæд ын Сатана загъта:
    - Де ‘мбырд цæмæн халыс, зæронд лæг? Æддæмæ цæмæн цæуыс?
    Фæлæ уый уæддæр нæ бакуымдта ‘мæ загъта:
    - Мæ цыбыр топп мæ к’ уаид.
    Æмæ  сыстади,  йæ даргъ кæрц йæ уæлæ ‘рбакодта ‘мæ,  йæ  цыбыр
топп йæ къухы, афтæмæй æддæмæ рацыди ‘мæ фæсивæдæн загъта:
    - Ме ‘рбаздæхынмæ уæ бадт ма фехалут, æз æддæмæ акæсон.
    Уырызмæг ацыди ‘мæ цагъды уæлæ ‘рбадти, афтæмæй йæ кæсæнцæстæй
алырдæм хъахъхъæдта.
    Уыцы  афон  æм  цæргæс уæлейæ йæхи рауагъта ‘мæ дзы  йæ  ныхтæ
ныссагъта.  Систа йæ ‘мæ йæ хæссын байдыдта ‘мæ  йæ  Сау  денджызы
астæу  сау  дурыл  æрæвæрдта.  Уырызмæг  алырдæм  хъахъхъæны   ‘мæ
сагъæскæны:  ныр  цы  кæнон, куыд кæнон  зæгъгæ,  цы  фыдæбон  мыл
æрцыди!
    Уæд  дуры бынæй чысыл рухс ысзынди. Уый куы федта, уæд æм йæхи
ауадзын ысфæндкодта ‘мæ скуывта Хуыцаумæ:
    -  Хуыцауты Хуыцау, мæ Хуыцау! Кæд мæ истæмæн ыскодтай, уæд мæ
ацы донæн ма фæласынкæн.
    Афтæмæй  дуры бынмæ йæхи ауагъта ‘мæ иу хæдзары цурмæ  ‘рцыди.
Хæдзары   къæсæрмæ  куыд  баввахс  и,  афтæ  –  уазæг  нæ   уадзут
хæдзаронтæ, зæгъгæ загъта.
    Уым  уыдысты иу ус æмæ лæппу. Ус, уазæг Хуыцауы уазæг у зæгъгæ
фæкодта,  -  уазæг куыд нæ уадзæм? Æмæ йæ мидæмæ бакодта.  Иучысыл
фæстæдæр  – уазæг æрцыди, лæппутæ – зæгъгæ загъта ус æмæ  уайтагъд
хæдзар лæппутæй æрбайдзаг и.
    Уæд цын ус загъта:
    -  Лæппутæ,  уазæгæн кусарткæнын хъæуы, ацæут  æмæ  бурæнæлфыс
æрбаласут!
    Ацыдысты  ‘мæ бурæнæлфыс æрбаластой, аргæвстой йæ,  ацæттæ  йæ
кодтой,  афтæмæй  йæ  ‘гасæй аджы цæвæрдтой. Куы  сфыхти,  уæд  æй
Уырызмæджы  раз фынгыл æрæвæрдтой æгасæй дæр, ‘сгуы та хæйттæн  сæ
быны бакодтой.
    Нартæн  се гъдау хъамайы фындзæй кувын уыди. Афтæмæй  Уырызмæг
хъамайы фындзæй систа. Скуывта, æмæ куывд куы фæци, уæд æй лæппумæ
бадардта.  Лæппу  йæм  хъазгæ  ‘рбазгъордта.  Афтæмæй   йæхи   нал
бауырæдта  ‘мæ  хъамайы фындзыл йæ зæрдæсæр бакъуырдта  ‘мæ  лæппу
амарди.
    Уый  ку’  амарди,  уæд  Уырызмæг  æгасæй  та  уыууыл  байдыдта
хъыгкæнын æмæ хæргæ дæр нал кодта ‘мæ дзургæ дæр.
    Уæд ын ус зæгъы:
    - Цæуылнæ уал хæрыс исты, хорз лæг? Лæппу кæй амарди, уый ницы
кæны  – хуыцау æй ацы сахатмæ ‘рхаста. Фæрæз ын нал ис. Фæлæ  исты
ахæр.
    Уæд  ма  ‘нæбары чысыл цыдæртæ ахордта. Стæй сыстади  ‘мæ  цын
хæрзæхсæв загъта.
    Ус дæр сыстад æмæ йын загъта:
    - Ахсæв ам лæу, хорз уазæг. Стæй райсом ацæудзынæ.
    Æмæ  та йæ нæ рауагъта. Уат ын бакодта ‘мæ йæ ныххуыссынкодта.
Лæппуйы та æхсæв уаты цæвæрдтой.
    Райсомы  куы сбон и, уæд та Уырызмæг дуры сæрмæ ссыди ‘мæ  уым
ысбадти. Æмæ та кæцæйдæр уыцы цæргæс фæзынди ‘мæ та йæхи рауагъта.
Уырызмæджы  йæ  ныхтæ ныссагъта, афтæмæй йæ ахаста ‘мæ  йæ  цагъды
сæрæй ц’ афон рахаста, иннæ уыцы афон та йæ уым æрæвæрдта.
    Доны  бын  чи цард, Уырызмæг кæмæ ныдздзыди, уыдон Донбеттыртæ
уыдысты,  йæ  ус Сатанайы цæгат. Цы лæппуйы амардта, уый  та  йæхи
лæппу уыди. Сатана йæ цæгаты куы уыд, уæд æй уым ныййардта ‘мæ  йæ
уым ныууагъта, Уырызмæг ын æй куыд нæ зыдтаид, афтæ.
    Цæргæс  æй  цагъды сæрыл куы ‘рывæрдта, уæд йæ хæдзармæ  бацыд
æмæ æмбырды уæлейы ‘рбадти ‘мæ цын зæгъы:
    - Лæппутæ, рагон æмбисонд уын зæгъон, æви æрыгон?
    Уыдон ын загътой:
    -  Рагон  æмбисæндтæ ма фехъуыстам, фæлæ нын  æрыгон  æмбисонд
ракæн.
    Уæд  цын  радзырдта,  цагъды сæрыл куыд  æрбадт,  уырдыгæй  йæ
цæргæс  куыд  ахаста  ‘мæ  йæ  Сау денджызы  сау  дуры  уæлæ  куыд
æрæвæрдта, уым дуры бынæй доны бынмæ куыд ныдздзыди, хæдзармæ куыд
бацыди, кусарт ын куыд акодтой, кусарт ын йæ разы куыд æрæвæрдтой,
хъамайы фындзæй ысгуы куыд систа, куы скуывта, уæд æм лæппу хъазгæ
куыд  æрбауад,  йæхи  хъамайы фындзыл  куыд  бакъуырдта  ‘мæ  куыд
амарди,  æхсæв  уым куыд фæци, райсом та дуры сæрмæ  фæстæмæ  куыд
ыссыди,  уырдыгæй  та йæ цæргæс куыд систа ‘мæ йæ  фæстæмæ  цагъды
сæрыл куыд æрæвæрдта, уыдон цын иууылдæр радзырдта лыстæггай.
    Уæд Сатана йæхи ныттыдта ‘мæ ныррæдывта:
    - Зæронд хæйрæг! Мæ сусæг æвæрæнмæ дæр та мын бахæддзæ дæ.
    Фæлæ ма йын цы хос уыди!
    Адæттæ куы фесты, уæд Уырызмæг фæсивæдмæ фæдзырдта:
    -  Лæппутæ!  Кæмæ  цы  бахæддзæ, уый йын  хæлар  уæд  йæ  мады
‘хсырау. Ныр уæ хæдзæрттæм цæугæут.
    Афтæмæй адæм сæ хæдзæрттæм фæцыдысты.
    
    Уырызмæг  кæй амардта, уый иу къорд боны ингæны куы фæци,  уæд
хъынцъымкæнын байдыдта:
    - Нартыл фыддуг, фыдаз ыскодта, афтæмæй мæ фыд Уырызмæгæн ницы
ахъаз фæдæн, ницы фос ын фæкæнынкодтон.
    Æмæ мæрдты хицау Барастырмæ бацыди ‘мæ йын ныллæхстæкодта:
    - Уæлæмæ мæ ауадз, мæ фыд Уырызмæгæн исты фос фæкæнынкæнон.
    Фæлæ йæ уый нæ уагъта, афтæ йын зæгъы:
    - Дæу ку’ ауадзон, уæд мæрдтæ иууылдæр дæ фæдыл ацæудзысты.
    Уыууыл ын лæппу загъта:
    - Мæ фæдыл цæмæй ма рацæуой, уымæн æз хос ыссардзынæн мæхæдæг.
    Стæй йæ фараст боны ‘мгъуыдмæ ауагъта.
    Лæппу баздæхт, афтæмæй йæ бæхæн цæфхæдтæ фисынмæ ныссагъта ‘мæ
рацыди.  Дуаргæс,  Барастырæй йæм  дзырд  ис,  уый  зыдта  ‘мæ  йæ
ауагъта. Уæд мæрдтæ дæр рарастысты ‘мæ дуаргæсмæ бацыдысты ‘мæ йын
загътой:
    - Мах дæр ауадз йæ фæдыл.
    Уый цын загъта:
    -  Уый куы никæдæм ацыди, æркæсут ын мæнæ йæ фæдмæ дæр, æддæмæ
цæуыны фæд у, мыййаг?
    Уыдон  æркастысты  ‘мæ фæд фæстæмæ кæй уыди,  уый  федтой  æмæ
сæхæдæг дæр аздæхтысты фæстæмæ.
    Лæппу дын рацыди уырдыгæй æмæ Нарты Уырызмæджы дуармæ балæууыд
æмæ йæм бадзырдта:
    - О Нарты Уырызмæг! Æддæмæ мæм ракæс!
    Уырызмæг уый куы фехъуыста, уæд загъта:
    - Уый цавæр у, цæй хъæр у? Айхуызæн дуджы дардæй чи ‘рцыди?
    Уæд  æм  ракаст  æмæ  чысыл  лæппу иу  чысыл  бæхыл  бады  ‘мæ
Уырызмæгæн афтæ зæгъы:
    - Демæ мын хæтæны ‘нæфæцæугæ нæй.
    Уырызмæг ын загъта:
    -  Ау,  куыдзы хъыбыл, дæ бæх тæрхъусы йасы йæддæмæ куы нæ  у,
дæхæдæг  та  саргъыгоппы  йас, уæд ды мемæ  кæдæм  фæцæудзынæ!  Мæ
зæронды бон мæ куыд хынджылæгкæныс, худинаг дын нæу?
    Æмæ фæмæсты и. Фæлæ йын лæппу сабырæй афтæ зæгъы:
    -  Æппын  дæ  нæ ныууадздзынæн, Уырызмæг, искæдæм  мæ  куы  нæ
фæкæнай, уæд.
    Афтæмæй  дын быдыры астæу Æмхицхæрæн Бæрæгбæрц зæгъгæ,  уырдæм
иннæ  бон  сихормæ куыд бацæуой, ахæм æмгъуыд ыскодтой. Æмæ  Чысыл
барæг фæстæмæ аздæхти.
    Уырызмæг  та  йæ  ус Сатанамæ бацыди ‘мæ йын  радзырдта,  уыцы
лæппу йæ хæтæны кæй кæны йемæ. Æмæ йæ кæй нæ фæнды уый дæр.
    Уæд ын Сатана загъта:
    -  Ма  тæрс, нæ зæронд лæг. Æз дын, цæмæй мауал ацæуат,  уымæн
unq ыскæндзынæн.
    Йæхæдæг мæсыджы сæрмæ ‘ртæ мыдамæсты ‘мæ ронджы дурынимæ суади
‘мæ уырдыгæй ныккуывта:
    -  Хуыцауты  хуыцау, мæ хуыцау! Кæд мæ истæмæн  ыскодтай,  уæд
ахсæв æнусы цъитийы мит æруарæд!
    Афтæмæй дын – гъæйда-мит уарын байдыдта ‘хсæвæй бонмæ  'мæ  ма
мæсыджы цъупп чысыл зынди, афтæ ‘руарыди.
    Райсом   Уырызмæг  куы  ракасти, уæд йæ  зæрдæ  бадзæбæх,  нал
ацæудзынæн зæгъгæ. Æмæ æцæг нал ацыди.
    Уырызмæг  се  ‘мгъуыдафон æмгъуыд бынатмæ куы  не  рцыди,  уæд
лæппу  уырдыгæй  рацыд  æмæ  та  Уырызмæджы  дуармæ  балæууыд  æмæ
бахъæркодта ‘мæ йæм Уырызмæг рацыди.
    Уæд ын лæппу загъта:
    - Дæ дзырд куы фæсайдтай.
    Фæлæ йын Уырызмæг загъта:
    - Айхуызæны мæ урс рихитæй мит мæрзгæ кæдæм цæуон?
    Уæд ын лæппу загъта:
    -  Уый мæ бар уадз. Æз ын хос ыскæндзынæн уымæн. Мæ фæдыл рацу
уыййæддæмæ.
    Цы ма кодтаид! Бацыди йæ хæдзармæ ‘мæ загъта:
    - Ацы фыдæбоны барæг мæ нæ ныууадздзæн.
    Фæлæ  цæуон зæгъгæ дын йæхи ацæттæкодта зæрондырдæм. Йæ хъулон
йæфсыл дын абадти ‘мæ лæппуйы фæдыл фæраст.
    Лæппу  бæхыл  йæ  разæй цæуы ‘мæ йæ бæх та йæ  фындзыхуынчъыты
тæфæй  й’ алыфарс мусуатыбæрц мит тайынкæны. Уырызмæг та йæ  фæдыл
сурыл цæуы.
    Иудзæвгар куы фæцыдысты, уæд лæппу фæрсы Уырызмæджы:
    - Хорз Уырызмæг, æнæсаст бæстæ ма дын баззади искуы?
    Уый йын загъта:
    -  Сау денджызы сæрты ацæуынæн ницы фадат ыссардтон æмæ ма мын
уый тыххæй Терк æмæ Турчы бæстæ æнæсаст баззади.
    Уæдæ уырдæм цæуæм зæгъгæ йæ акодта.
    Иудзæвгар та ку’ ауадысты, уæд ын лæппу загъта:
    - Æз раздæр ауайон æмæ бынат акæнон.
    Афтæмæй  ацыди  ‘мæ Æмхицхæрæн Бæрæгбæрцы афынæй  и.  Уалынджы
Уырызмæг   дæр  куы  ‘рцыди,  уæд  фестади  лæппу  ‘мæ  Уырызмæджы
рхизынкодта ‘мæ йын йæ бæх афæсахсæнкодта ‘мæ йын загъта:
    - Ды уал иучысыл ахуысс, æз та бæх хъахъхъæндзынæн.
    Стæй  райхъал и ‘мæ исты куы бахæриккам, лæппу, зæгъгæ загъта.
Æмæ йын фæндаггаг систа.
    - Исты ахæр.
    Фæлæ лæппу йæ дзыхмæ дæр ницы схаста, мæнæн хæрыны рæстæг  нæй
зæгъгæ.
    Уырдыгæй  ацыдысты  ‘мæ денджызы былмæ куы ‘рбахæддзæсты,  уæд
лæппу  сагдзæрмттæй мусонг ыскодта, сæгуытдзæрмттæй та лыстæн  æмæ
Уырызмæгæн загъта:
    -   Ам   мæм   лæу.  Абон  майрæмбонмæ  дæм  æз  дæр   искæцæй
хæддзæкæндзынæн.
    Йæхæдæг  йæ  бæхыл абадт æмæ дын денджызы уыцы фарс  Терк  æмæ
Туркмæ бацыди. Уыдонæн та сæ рæгъау æфсæндзых бирæгъ æмæ ‘фсæндзых
сынт  æмæ  æфсæндзых  уырс  хъахъхъæнæг уыдысты.  Лæппу  æфсæндзых
бирæгъы ‘мæ æфсæндзых сынты амардта. Сбадти æфсæндзых уырсыл, йæхи
бæх  та  рæгъаумæ ауагъта ‘мæ Терк æмæ Турчы рæгъау  хъæуы  ‘ддемæ
ратардта. Стæй йæхæдæг Терк æмæ Туркмæ баздæхти ‘мæ цæм бадзырдта:
    - О Терк æмæ Турк! Уæ рæгъау уын фæтардæуы, фæдисы цæугæут!
    Уыцы рæстæг Терк æмæ Турк куывды бадтысты ‘мæ цæ уый дзырд  нæ
бауырныдта.
    Уæд цæм хæстæгдæр бацыди ‘мæ та цын загъта:
    - Уæ рæгъау уын фæтардæуыди!
    Фæлæ уыдон загътой:
    - Ай хæрдацау æмæ нозтацау чи ‘рцыди, ахæм у. Æрхизын æй кæнут
æмæ йын бахæрынкæнут æмæ баназынкæнут, уырдыгыстджытæ!
    Уыдон  дæр,  Терк  æмæ Турк куыд загътой,  афтæ  бакодтой  æмæ
лæппумæ  басидтысты. Уый уæд тагъдгомау рахызти, ахордта   цыдæртæ
‘мæ  анызта. Стæй æфсæндзых бирæгъы хъус æмæ æфсæндзых  сынты  сæр
систа йæ дзыппæй æмæ цæ фынгыл æрæвæрдта:
    -  Кæд  уæ  уыдонæй  дæр нæ уырны, уæд уын далæ  уе  ‘фсæндзых
уырсыл бадын.
    Рауади  лæппу  ‘мæ дын абадти бæхыл. Ныххæфтытæ йæ  кодта  ‘мæ
рафардæг и.
    Рæгъаумæ  нæма бахæддзæ и, афтæ йыл иу зæронд ус бамбæлди  дон
хæсгæйæ ‘мæ йын загъта:
    -  И-и, дæ рын бахæрон æмæ дæ уды фæхъхъау фæуон, байхъус мæм.
Саджы  хуызæн æхсæз лæппуйы мын уыди ‘мæ дзы фондз фæдисыфыддзагæй
мард  фесты. Ныр дæр та мæ лæппу фыддзаг уыдзæн, æййафдзæн дæ  ‘мæ
йын   мацы   кæн,   æз   дæ  мад  дæ  фыды   уазæг.   Фæлæ-иу   æй
бацъæрæмыгъдтытæкæн æмæ-иу æй уæлвæндагмæ баппар. Маргæ мын-иу  æй
ма акæн!
    Цæмæй йыл баууæндыдаид, уый тыххæй йын йæ дзидзи бададта.
    Уалынмæ  дын фæдис дæр йæ фæдыл уайын байдыдтой, æмæ  йæ  мæнæ
уыцы лæппу æппæты фыддзаг æрбаййæфта.
    Чысыл лæппу йæм дзуры:
    - Дæ хорзæхæй, ныууадз мæ, дæ мадимæ ‘рдхорд ыстæм.
    Фæлæ йын уый загъта:
    - Мæ мад, мæ фыдыстæн, нал дæ ныууадздзынæн!
    Куы  нал  æй  уагъта,  уæд  æм Чысыл  лæппу  фездæхти  ‘мæ  йæ
бацъæрæмыгъдтытæкодта  ‘мæ  йæ  уæлвæндагмæ  баппæрста.  Фæлæ  уый
фестади ‘мæ та йæ суры, нæ йæ уадзы.
    Чысыл лæппу та йæм фæстæмæ дзуры:
    - Дæ хуыцаумæ скæс æмæ мæ ныууадз, м’ ард мын ма фæсайынкæн.
    Уæд ын уый афтæ зæгъы:
    -  Усимæ ард чи хæры, уый усы хуызæн лæг у. Рæгъау фæтæрын  дæ
фæнды, фæлæ дæ æз нæ бауадздзынæн.
    Хос куы нæ уал уыди, уæд æм дыггаг ыздæхт ракодта ‘мæ уæдæ  дæ
тæригъæд  дæхи  уæд  зæгъгæ, йæ бацæфтæкодта  ‘мæ  йæ  ‘рдæгмардæй
фæндагмæ  баппæрста.  Йæхæдæг  рæгъауыл  рахъæркодта,  афтæмæй  цæ
денджызы ацы фарс фæкодта.
    Уырызмæг куы ‘рбахæддзæ ис, уæд иу ран æрлæууыдысты ‘мæ  лæппу
Уырызмæгæн загъта:
    - Байуар цæ, Уырызмæг.
    Уый йын загъта:
    - Дæхæдæг цæ байуар.
    Лæппу  цæ  ‘ртæ  хайы кæнын байдыдта. Уæд Уырызмæг  йæхинымæры
хъуыдыкодта: «Æвæдздзæгæн, æртæ хайæ иу йæхицæн исдзæни, иу та  йæ
фæтæггаг, иу та мæнæн дæддзæни.»
    Æмæ  ма  уæд æз Нарты ‘хсæн цавæр цæсгомæй бацæудзынæн  зæгъгæ
загъта  хъынцъымгæнгæйæ.
    Уалынджы цæ уæрст фæци лæппу ‘мæ   Уырызмæгæн зæгъы:
    - Хай сис, Уырызмæг.
    Уый йын загъта:
    -  Нарт  хистæрæй нæ исынц хай. Махмæгъдауæй хай  сисын  дæуыл
æмбæлы.
    Афтæмæй  Уырызмæджы дзырд ыссыди ‘мæ лæппу систа  иу  хай  æмæ
зæгъы Уырызмæгæн:
    - Ай дын дæ хистæйраг.
    Иннæ хайæ:
    - Ай та дын дæхи хай.
    Æртыггагæй:
    - Ай та дын мæ хай.
    Æрмæст рæгъауæй иу урс гал сæвзæрста ‘мæ загъта Уырызмæгæн:
    - Ацы галæй мын хист ыскæн.
    Æмæ йын йæхи раргомкодта ‘мæ йын загъта:
    -  Ды  иу æхсæв Донбеттыртæм куы уыдтæ, уæд дæ хъамайы фындзыл
йæхи  чи  бакъуырдта ‘мæ чи амарди, æз уыцы лæппу  дæн.  Æмæ  мæхи
Барастырæй ракуырдтон. Ныр ме ‘мгъуыд æрхæддзæ ис. Æз цæуын,  фæлæ
мын  хист  æнæскæнгæ  ма фæу. Афонмæ дæр ма  мын  мæ  ном  ницæмæй
ыссардтой.
    Ныр фæндараст фæу зæгъгæ йын загъта. Йæхæдæг æй ныууагъта.
    Уырызмæг дæр рæгъауыл тагъдгомау рахъæркодта ‘мæ Сатанамæ  куы
‘рхæддзæ ис, уæд загъта:
    -  Æз,  ды  йæ  цинæй  кæмæн цардтæ ‘мæ  йæ  уындæй  кæмæн  нæ
бафсæстæ, уыцы лæппуимæ ныр иннабон фæхаттæн.
    Сатана   Уырызмæджы  уым  фæуагъта,  афтæмæй   лæппуйы   сурын
байдыдта, сурын байдыдта ‘мæ йæм хæстæгкæнын куы байдыдта, уæд  æм
раздæр дзуры:
    - О кæй уындæй нæ бафсæстæн æмæ кæй цинæй цардтæн, дæ уынд мын
ма бахæлæгкæн, дæ цæсгом мæм равдис.
    Лæппуйæн  та  йе  ‘мгъуыд  æрхæддзæ ис,  хур  æрцæйныгуылд  йæ
бынатмæ тындзыдта ‘мæ загъта:
    - Рæстæг мын нал и.
    Сатана  йæ  куы бамбæрста, ай мæм нал ракæсдзæни зæгъгæ,  уæд,
мæгуырæг, ыскуывта:
    - Хуыцауты хуыцау, мæ хуыцау! Кæд ды мады зæрдæйы кæсын зоныс,
уæд ма хæхтыл дыдзыхур фæзынынкæн.
    Æмæ  уæд  хæхтыл дыдзыхур æрбакасти. Уалынмæ лæппу дæр  мæрдты
дуарыл фæгуыбыркодта ‘мæ иу ыздæхт фæкодта Сатанамæ ‘мæ йын Сатана
йæ фæдджитæ ‘мæ йæ цæсгом иу уынд акодта ‘мæ лæппуйыл йæ къухдарæн
фехста ‘мæ уымæн йæ къухыл абадти ‘мæ лæппу уыцы къухдарæн мæрдтæм
йемæ бахаста.
    Уырдыгæй Сатана фæстæмæ йæ хæдзармæ рацыди ‘мæ уыцы урс  галæй
хист  ыскодта.  Хист уæдæй нырмæ кæнын байдыдтой  зæгъгæ  зæгъынц.
Афтæ  уыди  Уырызмæджы балц зæгъгæ зæгъынц. Фæлæ  се  ‘цæгдзинадæн
ницы  зонын. Æрмæст уын зæгъын: Уыдонæй цы нæ федтат,  рын,  сонæй
дæр æндæр мацы фенут. Мæ кадæггаг лæппутæн авæрут.
    
    АЙСАНА
    Нарты  Уырызмæгæн лæппу райгуырди ‘мæ йæм Сау  денджызы  ‘лдар
æрцыди, Уырызмæгæн уый йæ хæлар уыд æмæ йын раарфæкодта йæ лæппуйы
тыххæй.  Стæй  йæ  йæхицæн хъанæн ахаста. Ном ыл сæвæрдта  Айсана.
Айсана  рæзын байдыдта, хъомылкодта ‘мæ куыд рæзти, афтæ фыдуагæй-
фыдуагдæр   кодта.  Айсана  йæ  кары  бацыд,  фæлæ  йæ   дæлимонтæ
фæцæстыкодтой æмæ йын дзурын иуыл зыгъуыммæ хъуыди.  Сау  денджызы
‘лдар  æмæ  й’  адæм тынг ысфæлмæцыдысты Айсанайæ. Адæмæн  сæ  фос
цагъта, нæ цын маргъ уагъта, нæ фос. Галæн-иу й’ арм ыстыдта,  куы
й’ агъд, æмæ алы фыдмитыл дæр н’ ауæрста.
    Сау  денджызы ‘лдарæн Ногъы бæхыдзугтæ хызти. Уым ын цыбырхъус
уырс-бæх  уыди,  фыдуаг. Йæхимæ нæ, фæлæ гас  рæгъаумæ  дæр  никæй
уагъта.
    Æлдар зæгъы й’ адæмæн:
    -  Аса     йут æй Айсанайы рæгъаумæ Ногъыбæстæм. Кæд  æй  уыцы
уырс бахæрид, æндæр амæн хос ницæмæй ис йе ‘рсабырæн.
    Акодтой ыстдæс лæппуйы Айсанайы бæх ахсынмæ. Ногъы рæгъмæ  куы
баввахс ысты, уæд Айсанайæн загътой:
    -  Мах бæхтыл ыстæм, ды та – фистæг, дæхицæн уæртæ рæгъауы  цы
цыбырхъус уырс ис, уый  æрцахс æмæ цæуæм.
    Айсана  бæхты рæгъаумæ бацыд, цыбырхъус уырс æй ауыдта мæ  йæм
йæхи  рауагъта.  Айсана йын йæ хъустæм фæлæбурдта  ‘мæ  йе  рагъмæ
сгæпласта. Бæх ныззылди куыройы цалхау æмæ Айсана рахаудта. Уæлæмæ
фестад,  бæхы йæ фæстаг къæхтæй ацахста, ныззылдта йæ ‘мæ  рæгъауы
астæу  йæ  фæрт  фæцыди. Цыбырхъус æм æрбацыд сабыргай  æмæ  зæгъы
Айсанайæн:
    -  Тыхæй  гуымиры  дæ,  зондæй  –  лæмæгъ,  фæлæ  мын  барæгæн
бæздзынæ.
    - Ды дæр мын бæхбæттæны сфидаудзынæ, ме ‘мбæлтты бæхты ‘хсæн.
    Цыбырхъусыл   абадти  Айсана  ‘мæ  йе  ‘мбæлттæм  ратындзыдта.
Уырдыгæй  æлдармæ  ‘рцыдысты.  Базыдтой  та  æлдары  адæм,  Айсана
‘рцыди,  уый  æмæ  хъасткодтой се ‘лдарæн: «Кæнæ мах  фесаф,  кæнæ
Айсанайы.»
    Æлдар зæгъы й’ адæмæн:
    -  Æз  уый амæлæт мæхи цæстæй куы фенон, уæд мын зын у, фæлтау
æй  цуаны  асайут Хурыбыдырмæ. Хурыбыдыры фендзыстут хуыскъ  адаг,
ададжы  астæу æфсæн быру, уым быруйы сæрты сымах бæхтæ  ахизын  нæ
бафæраздзысты, уый бæх дзы ахиздзæн. Быруйæ куы фæмидæг уа, уæд ын
фæстæмæ  хизæн  нал уыдзæн, ахæм коммæ ахаудзæн.  Сымах  фæйнæрдæм
ныппырх  ут,  дыууæ уæ иумæ ма алидзæд. Уый уæ комæй  уындзæн  æмæ
катайкæндзæн уæ фæлыгъдыл. Чердæм ацæуа, уый нал зондзæни  ‘мæ  йæ
ныууадзут. Уæхæдæг рацæут фæстæмæ.
    Акодтой  Айсанайы ‘стдæс барæджы цуанкæныны ‘фсон Хурыбыдырмæ.
Уым федтой хуыскъ адаг ыстыр быруимæ. Уыууыл цæ хъуыди ахизын!  Сæ
бæхты  ныццæфтæкодтой,  фæлæ быруйы сæрты  Айсанайы  бæхы  йæддæмæ
никæй бæх ахызти.
    Айсана  арф коммæ ныххаудта. Йе ‘мбæлттæ стдæсырдæм  ныййиугай
ысты. Айсана цæм кæсы мæ хъуыдыкæны: «Цæмæй фæтарстысты, фæйнæрдæм
цы  ныппырх  ысты?»  Йæхæдæг катайы бацыд:  «Ныр  чердæм  фæцæуон,
фæндаг куы никуыдæм зонын, уæд!»
    Арасткодта  комы  мидæг. Бирæ фæцыди ‘мæ бафæллади.  Иу  ыстыр
бæласы  бын  нæууыл йæ нымæтыл æрхуыссыд. Йæ бæхы бæласыл  бабаста
‘мæ бæх хызти йæхицæн.
    Нарты  Сослан цуаны уыд æмæ ‘рбацæйцыд Айсанырдæм.  Сфæндкодта
Айсанæн  йæ бæх байсын. Йæ цурмæ ‘рбацыд æмæ йæ фынæйæ куы  федта,
уæд  кард ысласта, цæмæй йын йæ къубал ныцъцъистласа. Айсанайы бæх
дзуры Сосланмæ:
    - Нывæр дæ кард йæ кæрддзæмы, уый дæ карды хуызæн цыхткæрдæнтæ
н’ алыгкæндзысты ‘мæ цу дæ фæндагыл, кæннод куы сыхъал уа, уæд дын
хорз нæ уыдзæни.
    Сослан  æм  нæ  хъуыста.  Уæд  бæх ныммырмыркодта  ‘мæ  Айсана
фестади.  Сосланæн  йæ  кард йæ къухы хъилæй  баззад.  Айсана  йæм
фæмæсты  ис, й’ арцыл æй систа, йæ бæх ын йæхи бæхы фæсарц авæрдта
‘мæ фæцæуы.
    Сослан æм дзуры:
    - Æз дæ мад, дæ фыды уазæг, ауадз мæ мæ хæдзармæ.
    -  Ды  мæн  марынмæ хъавыдтæ ‘мæ дыл мæхæдæг фæтых  дæн,  фæлæ
мæнæй æдыхдæрыл куы сæмбæлдаис, уæд ын алы хатт дæр тыхкæныс.
    -  Ард  дын  хæрын  нæртон лæджы номæй –  нал  фæхъыгдардзынæн
фæндаггон лæджы.
    - Ау, æмæ ды нæртон лæг кæцæй дæ?
    - Æз Нарты Сослан дæн.
    -  Уæдæ  мын  бахатыркæн,  æнæзонгæйæ дын  кæй  фæфыдæбонкæнын
кодтон, уый.
    Йæ  бæхæй асæррæтласта Айсана, йæ бæхыл æй сывæрдта ‘мæ та  йæ
фæрсы:
    - Уæдæ мæн нæ зоныс, æз чи дæн?
    - Бæрæг дæ нæ хъуыдыкæнын.
    -  Æз  Уырызмæджы фырт Айсана дæн, Сау денджызы ‘лдармæ уыдтæн
хъанæй.  Мæ  митæ ‘гæр зыгъуыммæ кæй ысты, уый тыххæй мæ  сæрсæфæн
фæндагыл бафтыдта.
    - Уымæн дын æз хос ыскæндзынæн. Ам искуы иу рувас амарæм,  уый
тугæй дæхи æрыхс æмæ дæхи бамбæхсдзынæ.
    Уæд  хъæдæй  рувас рауади. Айсана ‘хсгæ нæ,  фæлæ  йæ  фæстейы
асырдта.  Ратæрбатæр  æй  систа хуырты,  дурты,  цæндты,  пыхсыты,
хъæдты.  Йæ  дарæс ын пыхсытæ ныскъуыдтæкодтой, стæй йæ  иу  лæнчы
‘рцахста, аргæвста йæ, йæхи йын йæ туджы ныхсадта ‘мæ йе  ‘мбихъар
æрцыди, стæй зæгъы Сосланæн:
    - Фос кæцæй фæкæнæм, ахæм бæстæ зондзынæ ‘мæ йæм фæцæуæм.
    -  Ахæм  бæстæтæй фылдæр цы ис, Айсана! Хъары зæххыл иу мæликк
цæры.  Никуы йын ницы ис арвæй зæххы ‘хсæн, иу чыззы йæддæмæ.  Уый
басæтт зæгъгæ, уæд фос ыскæнид лæг, йæ чызг та дæ хуызæн йемылæгæн
чи сбæзза, ахæм уаид.
    - Уæдæ йæм æдзæугæ нæй, Сослан.
    Ацыдысты  Хъарызæхмæ.  Стыр куывд æм ныййæфтой  мæликмæ,  фæлæ
уыдон  куывды иувæрсты ахызтысты сæрвæтырдæм æмæ ратардтой мæличчы
фос.  Куывды адæм цæ федтой æмæ цæм фæфæдискодтой. Айсана  цæ  кæй
цагъта, уыдон туг та иннæты ласгæ фæкодта. Иу цæ нал ауагъта.
    Мæликк  фæтарсти ‘мæ Айсанайы раз зонгуытыл æрлæууыд,  лæгъстæ
йын кæны:
    -  Æгъгъæд  мын  м’ адæмы цæгъд, дæ дзых – дæ тæрхон,  цы  мын
зæгъай, уый бакæндзынæн.
    Айсана йын зæгъы:
    - Дæ чыззы мын бинойнагæн радт, кæннод дæ бынысæфткæнын.
    Мæликкæн  гæнæн нал уыди ‘мæ йын йæ чыззы радта, стæй  мæличчы
рæгъæуттимæ рараст ысты ‘ртæйæ.
    Æрцыдысты Нарты арæнтæм æмæ Айсана зæгъы:
    - Уырызмæгæн мын арфæ ракæн æмæ Сатанайæн.
    Сослан джихауæй аззади ‘мæ йæ фæрсы:
    - Ау, Нартæм мемæ нæ цæуыс?
    -  Нæ,  Сослан, æз Сау денджызы ‘лдармæ хъуамæ ныццæуон,  фæлæ
фос байуарæм.
    -  Махæн  худинаг  у, нæ мыггагæй исчи йæ усимæ  искæй  дæлбар
цæра, уый, фæлтау цæуæм Нартыхъæумæ.
    Айсана дæр ницы уал ысдзырдта ‘мæ Нартæм æрцыди. Уырызмæг  æмæ
йын Сатана чындзæхсæвтæ ‘мæ куывдтæ фæкодтой Айсанайæн.
    
    АЙСАНА ‘МÆ САЙНÆГ-ÆЛДАР
    Сайнæг-æлдар рарынчын æмæ фервыста Нартæм:
    - Мæнæн æнæмæлгæ нал и, фæлæ уæ кæд исчи удыгасгæнæн хос зоны,
уæд мын æй ма бахæлæгкæнæд, хорз лæвæрттæ йын ракæндзынæн.
    Нартæ загътой:
    -  Лæгæн  йæ  адзал  куы  ‘рцæуы,  уæд  ма  кæм  фехъуыстæуыди
удæгасгæнæн хос?
    Ничи  дзы разынди ахæм. Сайнæг-æлдар Айсанамæ фæсидти ‘мæ  йын
зæгъы:
    - Авд ныггæнды бын мæ зæрдæ кæуыл дарын, ахæм бæх ис баст. Кæд
мын удыгасгæнæн хос ыссардзынæ, уæд дын лæвар фæуæд.
    Айсана загъта:
    -  Никуы зонын ахæм хос, нæ дæр фехъуыстон. Кæд дæхæдæг зоныс,
уæд мын æй зæгъ æмæ йæм фæцæуон.
    -  Уæдæ  мæнæн æнæ амæлгæ нæй, фæлæ мæ дыууæ хойы авд  æфцæджы
‘ддейы цæрынц æмæ мын цæм фехъусынкæн.
    Айсана  цæм  фехъусынкодта. Дыууæ хойы йæм æрцыдысты  ‘мæ  йæм
кæугæ бацыдысты:
    - Уæ, нæ бонтæ бакæлой, кæмæй ма ныфс æвæрдзыстæм, не фсымæр!
    Сайнæг-æлдар цæм дзуры:
    - Кæуынæй ницыуал ис, фæлæ ма кæд удыгасгæнæн хос искуы зонут,
уæд мын æй æрхæссут.
    -  Мах  ницы  зонæм, кæд ахæм хос ис, уæддæр  æй  зондзæни  де
‘фсымæргонд Саухохы Сау уæйыг.
    Сайнæг-æлдар та уымæ дæр фервыста ‘мæ йæм æрцыди.
    Дуарæй йæм дзуры:
    - Цы фæдæ, ме ‘фсымæргонд, удыгас ма дæ?
    -  Удыгас  ма бæргæ дæн, фæлæ мæрдон удыгас дæн. Кæд ма  искуы
удыгасгæнæн хос зоныс, уæд мын æй бацамон, кæннод мæнæй пайда  нал
и.
    -  Гъе, Сайнæг-æлдар, кæм фехъуыстай ахæм хабар, æмæ ма  мæлæг
лæгæн удыгасгæнæн хосæй уа раздæхæн.
    -  Ахъуыды  ма  кæн, Саухохы Сау уæйыг, ды бирæ  федтай,  бирæ
фехъуыстай, æмæ искуы зондзынæ.
    -  Иу  ран  ма бæргæ зонын, фæлæ йæм чи фæцæудзæн. Арапаныфæзы
зайы  иу  фæткъуыбæлас.  Бæласы бын калм  йæхи  ‘рбатыхта  ‘мæ  йæ
хъахъхъæны,  иугæндзон йæ къуди йæ дзыхы дары ‘мæ йæ  цъиры.  Уыцы
калмæн хæринаг Арапаны паддзах фæласы, йæ бацæуæн зын. Зæгъгæ уыцы
фæткъуыбæласæй   фæткъуы  ратыдтай  æмæ  йæ  ‘рхастай,   стæй   йæ
бахордтай,  уæд  фервæзис,  фæлæ  йæм  чи  фæцæудзæн?  Æнæуый  дæр
фæткъуымæбацæуæны хъахъхъæнджытæ лæууынц.
    Уæд Сайнæг-æлдар загъта:
    - Уæдæ мын ныр чи фæцæйцæудзæн Арапаныфæзмæ, чи мын æрхæсдзæни
уыцы  фæткъуыйæ, уымæн, авд азы ныггæнды цы кафгæ бæх  дарын,  уый
радтин лæвар.
    Айсана зæгъы:
    -  Æз æм фæцæуин, Сайнæг-æлдар, фæлæ Нарты адæммæ æз ахæм  бæх
нæ зонын, уырдæм чи афæраза.
    - Дæлæ мæ бæхы раласут æддæмæ, мæхи мын йæ размæ ныххæссут, æз
дыл æй баууæндынкæндзынæн æмæ дын лæвар фæуæд.
    Раластой  Сайнæг-æлдары бæхы ‘ддæмæ. Сайнæг-æлдар æй Айсанайыл
æрыууæндынкодта.  Саргъ ыл сывæрдтой Кафгæйыл.  Стæй  йыл  ысбадти
Айсана. Бæх Айсанайы ахаста ‘мæ йæ иу æхст хæрдмæ фæкодта,  Айсана
йæхи  зæрватыкк фестынкодта ‘мæ бæхы баййæфта, абадти та  саргъыл.
Дыггаг  æхст  фæкодта Айсанайы. Айсана йæхи зæгæл фестынкодта  ‘мæ
базæй саргъы ‘хсæн абырыди. Стæй та саргъы абадт. Æртыггаг æхст æй
фæкодта  лæппуйы бæх. Айсана ‘фтаугæ фестади ‘мæ бæхы  саргъы  бын
бабырыд. Уыйфæстæ та саргъыл ысбадт. Уæд æм бæх дзуры:
    - Барæгæн мын бæздзынæ, Айсана.
    -  Ды  дæр,  цалынмæ  хуыздæрыл хæсткæнон,  уæдмæ  мын  цъыфты
тæрынæн ысбæздзынæ.
    Бæх та йæ фæрсы:
    - Ныр дæ фæндаг кæдæм дарыс, Айсана, уый мын зæгъ.
    - Сайнæг-æлдар мæлæтдзаг рынчын у. Иу хос ма ис йæ фервæзынæн,
уый у Арапаныфæзы цы фæткъуы зайы, гъеуый æмæ дзы хъуамæ ‘рхæссон.
    -  Гъей,  Айсана, уыууыл дæ хуызæттæ бирæ афæлвæрдта, фæлæ  цæ
калм аныхъуыры, абон дæр æгас нал ысты.
    - Нæй мын гæнæн, хъуамæ йæ ‘рхæссон.
    -  Уæдæ  дын æз иу фæнд амонын. Ды уæлхъæдæй дæ фæллад ысуадз,
бафынæйкæн æмæ дæ куы бауигъон, уæд баныхаскæндзыстæм.
    Айсана  афынæй.  Бæх афтæ цырд цыди ‘мæ сæдæбоны  цыд  иу  бон
арæзта.  Ныххæддзæ  Арапаны бæстæм. Хъамылы арфы  æдасдæры  тыххæй
бацыд æмæ ныууыгъта лæппуйы. Айсана фехъал и:
    Кафгæ йæм дзуры:
    -   Гъер   æрхæддзæ  стæм,  æрхиз  æмæ  мын  мæ  къуди   фидар
балхынцъкæн, æртæ хъуыны ма дзы ныууадз æнæлхынцъæй.
    Айсана  Кафгæйы къуди фидар балхынцъкодта, æртæ хъуыны ма  дзы
ныууагъта.
    Бæх та зæгъы:
    -  Гъер  кæрдзын  бахæр  æмæ кæс уæртæ бæласмæ.  Быдыры  астæу
уыууыл  калм  фараст тыхты йæхи ‘рбакодта ‘мæ йын Арапаны  паддзах
ыстдæс цæдыл хæрд æмæ нозт æрбаласы.
    Айсана  акасти быдырты астæумæ, калмы раз ыстдæс цæды акалдтой
хæринаг æмæ нозт, стæй аздæхтысты. Калм цæм уыцы иу лæбурд фæкодта
‘мæ  цæ  банызта ‘мæ бахордта. Афтид донхæссæн гæрзты  йæ  къудийы
кæроныл   авæрдта,   фехста  цæ  æмæ  Арапаны   паддзахы   галуаны
стæлфыдысты.  Стæй  та  йæ къуды йæ дзыхы бакодта,  цъиры  йæ  ‘мæ
афтæмæй афынæй ис.
    Кафгæ зæгъы Айсанайæн:
    -  Афон  у  ныр фæткъуы хæссынæн, фæлæ мыл ысбад. Æз  мæхи  иу
уагъд  акæндзынæн, æмæ дзы цы ратонай, уый дæхи,  кæннод  дзæгъæлы
цыд фæуыдзыстæм.
    Кафгæ  йæхи  иу уагъд акодта. Айсана тæхгæ-тæхын  бæласы  цонг
арæмыгъта ‘мæ, йæ уæлæ æртæ фæткъуыйы, афтæмæй дымгæйау атахтысты.
Фæткъуыты йæ дзыппыты атъыста, бæласы цонг та зæхмæ аппæрста. Калм
цæ  ауыдта,  сæ  фæдыл йæхи райста, иу ран цæ ‘рбаййæфта.  Кафгæйы
æнæлхынцъ  æртæ  хъуынмæ фæлæбурдта, йæ дæндæгтыл  цæ  атыхта  ‘мæ
фурды сæрты фæцæйтахтысты.
    Кафгæ   йæхи  фæзылдта,  калмæн  йæ  дзыхы  бæхы  ‘ртæ  хъуыны
аззадысты “мæ фæфæлдæхти, стæй доны ныххаудта. Уæдмæ Кафгæ  фурдæн
иннæрдæм ахызти.
    Уырдыгæй æрцыдысты Сайнæг-æлдармæ ‘мæ йæм Айсана дзуры:
    - Æрхастон дын уыцы фæткъуыйæ, Сайнæг-æлдар.
    -  О,  афтæ  тагъд  не ‘рцыдаис. Уый ды кæмдæр  æндæр  фæткъуы
‘ртыдтай  æмæ уый æрхастай. Уæдæ ма дзы искæцы рынчынæн ахæрынкæн,
кæд ысдзæбæх уа, уæд мæн дæр бауырндзæн.
    Айсана  фæткъуыйæ Нарты рынчынтæн бахæрынкодта ‘мæ сеппæт  дæр
сæ  къæхтыл  ыслæууыдысты. Бауырныдта Сайнæг-æлдары  дæр  Айсанайы
ныхас. Бахордта иу æнæхъæн фæткъуы ‘мæ фервæзти. Йæ бæхы Айсанайæн
балæваркодта, арфæ йын ракодта, стæй куывдтæ фæкодта йæ хæдзары.
    
    УЫРЫЗМÆДЖЫ ÆНÆНОМ ЛÆППУ ÆМÆ НАРТЫ СОСЛАН
    1.
    Мидхъæуы  туджджын  уыди  Сослан æмæ йын  æхсæвы  йæддæмæ  бон
ацæуæн  нæ уыд. Æмæ йæ ус куырдуаты уыди. Загъта куы Фенин мæ  усы
зæгъгæ.  Æмæ иу æхсæв куы уыд, уæд сыстади ‘мæ ацыди.  Æмæ  быдыры
астæумæ  ку’  ахæддзæ ис, уæд иу ран æртæ талмбæласы, æмæ  уыдонмæ
бахæддзæ  ис. Æмæ бæласыл фæхизы сæракдзабыр æмæ хуыдзарм  дзабыр.
Æмæ  сæракдзабыры хуыдзармдзабыр раппæрста. Æмæ бадискодта:  «Куыд
диссаг у, искуы ма сæракдзабырыл хуыдзармдзабыр фæтыхджындæр уа?»
    Æмæ  ацыдис  уырдыгæй. Æмæ иу уобауыл фыхти æртæ цæджджинаджы,
æмæ  цæм бакастис, æмæ саджы сыкъатæй сæ быны цырын арт уыдис. Æмæ
дыууæ  кæройнаджы кæрæдзимæ ‘ппæрстой агъдгай дзидзатæ ‘мæ армгай,
астæуыггагмæ  дзы басы цъыртт дæр нæ хаудта. Æмæ  бадискодта.  «Цы
диссаг  уа? – загъта Сослан. – Адон агтæ иумæ ‘вæрд куы  сты,  æмæ
дыууæ кæройнаджы кæрæдзимæ куы ‘ппарынц, æмæ дзы астæуыггагмæ басы
цъыртт куынæ хауы?»
    Æмæ  та  арасти уырдыгæй. Æмæ иу гадза зади гобæттыл,  æмæ  нæ
фæрæзта   зайын,  æмæ  ахызти  уырдыгæй,  гобæттæй,  æмæ   ныззади
бырæттыл. «Уæдæ уый та цы диссаг уа?» - загъта Сослан?
    Æмæ  уырдыгæй  ку’  ацыди, уæд бахæддзæ  и  йæ  усы  хæдзармæ,
æхсæвыгон, æмæ сæ дуар æхгæд æмæ йыл архайы æмæ йын нæ  комы.  Æмæ
хъама сласта: хъамайы фындзæй йæ бакæнон зæгъгæ. Æмæ дуар фегом и,
хъама йæм куы бадардта, уæд. Æмæ бахызти дуарæй.
    Æмæ  дуарæй куы бахызти, уæд фæсдуар хуыссыди ноджыдæр  гадза,
æмæ  гадза йæ нæ базыдта, æмæ йæ хуылфæй йæ къæбылатæ йæ  базыдтой
æмæ йæм рæйдтой.
    «Уæд  ай  та цы диссаг уа?» загъта Сослан æмæ бацыди,  ссыгъта
будын  цырагъ  æмæ  базылди хæдзары ‘мæ йæ мад  –  йæ  усы  мад  –
гæггуыритæ ‘мæ кæлмытæ йæ дзидзитыл æфтыд. Æмæ та бадискодта:  «Ай
та  цы  диссаг  уа?» Иннæздæм разылди ‘мæ йæ усы   фыд  бады  ихын
бандоныл  æмæ  ихын  лæдзæг  йæ  дзыхмæ  арæзт.  Æмæ  уыууыл   дæр
бадискодта ‘мæ разылди иннæ бæстыхаймæ ‘мæ уым хуыссыди йæ ус, æмæ
йæ райгомкодта хъæтцулæй æмæ йын сæр нæй – йæ усæн. Уæд загъта:
    - Хуыцау, табу дæуæн, табу дæуæн. Æз сæрджын ус куы ракуырдтон
æмæ амæн сæр куы нæ ис. Цæй, æмæ йæ сыхъалкæнон.
    Æмæ йæм ысдзырдта Сослан æмæ ус рабадти æд сæр æмæ йын загъта:
    - Диссæгтæ федтон!
    - Цы диссæгтæ?
    -  Быдыры  астæу  талмбæласыл сæракдзабыр  æмæ  хуыдзармдзабыр
фæцæйхызтысты  ‘мæ хуыдзармдзабыр сæракдзабыры раппæрста  “мæ  уый
диссаг куыннæ у?
    Æмæ йын чызг загъта:
    - Æмæ нæртон лæг куы дæ, уæд дæм уый диссаг кæсы?
    - Æмæ уæдæ, цавæр у?
    -  Сау  æмæ  уæздан  иу  ысуыдзысты ‘мæ сау  лæг  фæтыхджындæр
уыдзæни уæзданыл.
    -  Æмæ  уæдæ  уый та цы уыдзæни: иу уобауыл æртæ  цæджджинаджы
кæрæдзимæ агъдгай æмæ ‘рмгай æппæрстой, фæлæ дзы астæуыггагмæ басы
цъыртт дæр нæ хаудта?
    -  Уый  та  уый у: бонджынтæ кæрæдзийæн дæдтдзысты,  мæгуыртæн
дзы дæдтæг нал уыдзæни.
    - Æмæ уæдæ уый та цы диссаг у: гатдза гобаныл куы зади ‘мæ куы
нæ бафæрæзта ‘мæ куы рахызти ‘мæ бырæттыл куы ныззади?
    - Уый дæр дæм диссаг ма фæкæсæд. Хуыцауы ‘васт ми кодта, уымæн
аггаг бырæттыл зайын у.
    -  Куы ‘рбацыдтæн, уæд уæ дуар кæнын куы нæ бакуымдта ‘мæ  йæм
хъама куы сластон, уæд йæхи куы бакодта?
    - Æмæ уæдæ уый нæ зоныс: нæ дуар у лæджы цонгæй æхгæд, æмæ уæд
йæхи айста æхгæнæн.
    -  Æмæ уæдæ, фæсдуар гадза куы хуыссыди ‘мæ мæ йæхæдæг куы  нæ
базыдта, фæлæ мæ йæ хуылфæй йæ къæбылатæ куы базыдтой?
    -  Уый  дæр  дæм дис ма фæкæсæд: кæстæр хистæры нал  фæрсдзæни
адæмæй, фæлæ дæлейæ уæлæмæ ныхаскæндзысты.
    - Æмæ уæдæ, уый та цы диссаг у: дæ фыдæн, ихын бандоныл бадти,
æмæ ихын лæдзæг йæ дзыхмæ арæзт куы уыдис?
    - Уый дæр дæм дис ма фæкæсæд: уыди тæрхоны лæг уый æмæ бонджын
фарс  хæцыди,  - мæгуырæн ницы ‘ххуыскодта ‘мæ мæрдты  бæсты  афтæ
уыдзæн.
    -  Æмæ  уæдæ, дæ мадæн та гæггуыритæ ‘мæ кæлмытæ йæ  дзидзитыл
æфтыд куы уыдысты?
    -  Æмæ  дæм уый цы диссаг кæсы, мæ мад уыди гарзкæрдæг  æмæ-иу
мæгуыры  гарзæй аскъуыдта ‘мæ-иу æй бонджыныл бафтыдта ‘мæ  мæрдты
афтæ уыдзысты йæ дзидзитыл фтыд.
    -  Æмæ  уæдæ, дæумæ куы ‘рбацыдтæн æмæ дæ сæр дæ уæлæ  куы  нæ
уыдис?
    -  Æмæ  уый нæ зоныс, нæртон лæг куы дæ? Цалынмæ чызг йæ моймæ
фæцæуа, уалынмæ ‘хсæв æнæсæр у. Уый тыххæй, æмæ сылгоймагæн йæ сæр
йæ мой у.
    
    2.
    Сослан   сыстад   æмæ  Стыр  Уырымæ  афардæги  ‘мæ   паддзахмæ
ныллæууыди  кусæг æмæ бакуыста уым, æвæдздзæгæн,  иу  къорд  азты,
стæй  загъта: «Цон ныр Нартыхъæумæ». Æмæ рарасти уырдыгæй  æмæ  иу
цъус куы рауади, уæд æрхъуыдыкодта: «Уæу-уа, ныр куыд цæуын. Нарты
астæумæ  куы  бацæуон,  уæд  мæ куы фæрсой:  кæм  уыдтæн,  уæд  цы
зæгъдзынæн?  Стыр Уырысы хлепатæ хæрынмæ уыдтæн зæгъгæ зæгъдзынæн?
Цæй  æмæ  фæстæмæ аздæхон». Æмæ ныццыд паддзахмæ фæстæмæ. Æмæ  йын
паддзах загъта:
    - Цæмæн æрцыдтæ фæстæмæ?
    Уый загъта:
    - Уæдæ цы равдисдзынæн ныр, Нарты астæумæ куы бацæуон, уæд?
    Уæд ын загъта паддзах.
    - Æмæ дæ цы хъæуы?
    - Исты мын радт.
    Æмæ йын радта ‘ртæ хъулы ‘мæ йын Сослан загъта:
    - Цы миниуæг цæм ис?
    -  Кæимæ  цæ  хъазай,  уый дыл нæ фæхистæр  уыдзæн  æмæ  цæуыл
хъазат, уый байсдзынæ.
    Æмæ    раздæхти   ‘мæ   ‘рбацыди   Нартыхъæумæ   ‘мæ   фидиуæг
ныхъхъæркæнынкодта:
    - Абон майрæмбон – иннæ майрæмбоны ‘рымбырд ут Бæрæгуобаумæ!
    Æмæ  ‘рымбырд ысты мæ цыл хæлттæ сæфтыдта ‘мæ кæй  хал  суади,
уымæн загъта:
    -  Гъеныр  мемæ  ахъаз æмæ мыл кæд фæхистæр уай,  уæд  мын  ме
‘уæнгтæй алыгкæндзынæ: фæнды – мæ цонг, фæнды – мæ къах,  фæнды  –
мæ цæст.
    Æмæ   дзы  бирæйы  æнæцæнгтæ  фæкодта,  бирæйы  дзы  æнæкъæхтæ
фæкодта.  Æмæ Уырызмæг та зæронд бацис, æмæ уый хал дæр  ысхаудта.
Æмæ   æхсæвы  хъынцъымкæны  Уырызмæг  æмæ  мæрдтæм  фехъуысти   йæ
хъынцъым.
    Æмæ  Уырызмæгæй  амардис Æнæном лæппу, æмæ уый  фехъуыста  ‘мæ
бацыдис æмæ Барастырæй йæхи куырдта:
    - Ауадз мæ уæлæуылбæстæм æмæ ацæуон æмгъуыдмæ.
    Æмæ йын Барастыр загъта:
    - Дæу бæргæ ауадзин, фæлæ иннæтæ дæр дæ фæстæ цæудзысты.
    - Æмæ уыдонæн мæхæдæг ысхоскæндзынæн
    Æмæ  хидыл  хъарагъултæ уыдис, æмæ стæй хидыл уыдис  фæныктыд,
æмæ  уыцы  Æнæном лæппу йæ бæхы цæфхæдтæ зыгъуыммæ  ныссагъта  ‘мæ
хидыл  ауади.  Æмæ  иннæ  адæм  дæр  сыстадысты  ‘мæ  цыдысты  ‘мæ
хъарагъултæ загътой:
    -  Æркæсут фæдмæ, мах куы никæй ауагътам æддæмæ, уæд  уæхиздæм
фæд куы у.
    Æмæ фæдмæ ‘ркастысты ‘мæ сæхиздæм фæд. Æмæ аздæхтысты фæстæмæ.
Æмæ лæппу Нартыхъæумæ ‘рбахæддзæ мæ фæрсы:
    - Уырызмæджы хæдзар кæм и?
    Æмæ йын дзурынц:
    Уырызмæгæй цы кæныс, мæнмæ рацу, мæнмæ рацу!
    - Нæ, æз цæуын Уырызмæгмæ.
    Æмæ йын бацамыдтой Уырызмæджы хæдзар æмæ йæм бацыди.
    - Де зæр хорз уа, зæронд Уырызмæг!
    - Хорз дын хуыцау ракæна!
    Радтой салам кæрæдзийæн.
    Æмæ Уырызмæг Сатанамæ бадзырдта:
    - Ай хорз уазæг у, æнахуыр уазæг æмæ йæ хорз фен истæмæйты!
    Æмæ  ‘хсæвæр ысцæттæкодта ‘мæ ‘хсæвæры хæрдыл æрбадтысты,  ‘мæ
Уырызмæг улæфтытæкæны – хъæрзы ‘мæ йын лæппу афтæ:
    - Цы зæгъыс, зæронд лæг? Цы хъæрзыс, цæуыл уылæфтытæкæныс?
    -  Цы  кæнон,  - Сослан Стыр Уырысæй æртæ хъулы ‘рбахаста  ‘мæ
радгай Нарты фæсивæдимæ хъазы ‘мæ цæ æнæ цæнгтæ ‘мæ къæхтæ фæкодта
бирæйы.  Æмæ райсом мæ рад у, æмæ чи ацæуа мæ хæдзарæй,  уыимæ  чи
схъаза, ахæм нæм нал и. Æмæ цæуын æз райсом уыимæ хъазынмæ, æмæ мæ
хуыцау цæуылнæ мардта. Ныр зæрырдæм мыл фæуæлахиз уыдзæни ‘мæ  мын
кæнæ мæ цонг лыгкæндзæн, кæнæ мæ къах, кæнæ мын мæ цæст къахдзæни,
æмæ уый тыххæй хъæрзын.
    Ма  тæрс  зæгъгæ  загъта  лæппу.  –  Æз  дæ  бæсты  ацæудзынæн
хъазынмæ.
    -  Нæ,  мæ хур, ды цæрынхъуаг дæ, æз мæ царды хай бакодтон,  -
Уырызмæг ын загъта.
    - Ниццы кæны, æз дæ бæсты ацæудзынæн!
    Æмæ  райсомы сбадтысты “мæ ныццыдысты Бæрæгуобаумæ –  Уырызмæг
æмæ лæппу ‘мæ Сослан дæр уым – сæ ныццыдмæ.
    Æмæ цын загъта Сослан:
    - Цæй, Уырызмæг, ахъазæм гъеныр æз æмæ ды!
    Æмæ йын лæппу загъта:
    - Худинаг дæм нæ кæсы? Уый зæронд лæг куы у, йæ сæр хæссынхъом
куынæуал у. Фæлæ æз æмæ ды ахъазæм – æз хъазын Уырызмæджы бæсты.
    - Æмæ дæуæн дæ хъуымыз дæ донгæмттæй куы кæлы!
    - Гъемæ уæддæр хъазын демæ.
    - Цæй, уæдæ, хъазæм!
    Æмæ  систа  ‘ртæ хъулы Сослан æмæ цæ аппæрста ‘мæ хъул  хъулæй
ныццавта ‘мæ дзы акалди йеууы кæфой æмæ лæппумæ бадзырдта:
    -   Гъеуыдон  нæмыгхъадджын  куы  фæкæнай,  уæд  дын  дæ  цонг
алыгкæндзынæн.
    Æмæ  лæппу райста æртæ хъулы ‘мæ цæ ауылдта уый дæр  æмæ  хъул
хъулæй ныццавта ‘мæ цæ цъиуджын кæрчытæ акалди ‘мæ цæ уыдон уидзын
байдыдтой æмæ та йæм æддейæ дæр æрхастой кæфойæ ‘мæ фæуæлдай и.
    Æмæ йын загъта Сослан лæппуйæн:
    - Амбылдта, лæппу!
    - Мæ фыдыстæн, амбылдтон!
    Æмæ та Сослан ныццавта хъулæй хъул, æмæ та дзы агæпласта дыууæ
‘хсинæджы ‘мæ фæтæхынц.
    - Марадз, лæппу, ‘рцахс гъеуыдон!
    Æмæ  лæппу  дæр  та хъул хъулæй ныццавта ‘мæ  агæпласта  дыууæ
хъæртцыгъайы ‘мæ æхсинæджы баййæфтой æмæ цæ ‘рцахстой  æмæ  цæ  сæ
бумбули  калгæйæ ‘рбахастой Сосланы размæ. Æмæ та  Сослан  лæппумæ
бадзырдта:
    - Амбылдтай!
    Æмæ  та хъултæ аппæрста Сослан æмæ та хъул хъулæй ныццавта ‘мæ
та  дзы  агæпласта бузныг нæлхуы. Æмæ алыгъди нæлхуы  ‘мæ  рыг  йæ
сæрыл ысбадт мигъы хуызæн.
    - Марадз, лæппу, уыцы хуыйы ‘рцахс! – Сослан та йæм бадзырдта.
    Лæппу  дæр  та хъултæ айста ‘мæ хъул хъулæй ныццавта  ‘мæ  дзы
агæпласта  зæронд  лæг,  хæфцæст зæронд  лæг,  æмæ  дыууæ  къуыдыр
куыдзы.  Лæгæн  арц йæ къухы ‘мæ куитыл хъæркæны, марадз,  марадз,
лæппу, зæгъгæ.
    Æмæ  йæ куитæ баййæфтой æмæ ‘рцахстой хуыйы ‘мæ йын зæронд лæг
йæ  дыууæ уæны астæу арц ныссагъта ‘мæ йæ хъæргæнгæ Сосланы  размæ
‘рбахаста.
    - Амбылдтай, лæппу! – загъта Сослан.
    - Хъазæм ма?
    Нал зæгъгæ загъта Сослан.
    - Уæдæ ‘рбадар дæ цонг æмæ дын æй алыгкæнон.
    Æмæ йæм бадардта йæ цонг Сослан.
    - Нæ, дæ цонг дын нæ лыгкæнын. Дæ къах æрбадар æмæ дын дæ къах
алыгкæнон.
    Æмæ та йæм йæ къах дæр бадардта.
    -  Нæ, дæ къах дæр дын нæ лыгкæнын, æрбадар дæ цæст æмæ дын æй
ыскъахон.
    Æмæ та йæм йæ цæст дæр æрбадардта.
    - Цæй, цы дын кæнон, Сослан, - дæ цæст дæр дын нæ къахын, фæлæ
‘рбадар д’ армы тъæпæн.
    Æмæ йæм й’ армытъæпæн æрбадардта ‘мæ йын дзы сæфтыдта чъылбыс.
    -  Гъеныр-иу уымæ ‘ркæс, куы хъазай, уæд, æмæ-иу афтæмæй хъаз.
Мæгуырæн-иу  тых  ма  кæн, æмæ зæрондæн, фæлæ де  ‘мсæртимæ  хъаз,
кæннод дын æй Хуыцау нæ ныббардзæн.
    Æмæ  йæ  ныууагъта Сосланы. Æмæ рацыдысты Сослан æмæ  Уырызмæг
иумæ. Уым баззади лæппу, Бæрæгуобауыл, æмæ Уырызмæгæн загъта:
    - Райсом-иу раджы рацу ардæм æмæ æз æмæ ды фæцæуæм хæтынмæ.
    Æмæ  Уырызмæг сæ хæдзармæ куы бацыди, уæд бандоныл йæхи  мæсты
цæф ныккодта ‘мæ йын Сатана афтæ зæгъы:
    -  Цы кæныс, зæронд, æнæхъæнтæй куы ‘рбацыдтæ, уæд цæуыл мæсты
дæ?
    
    -  Уыцы лæппу мын хорзæй кæй ракодта, уый мын, æвæццæгæн, исы,
- кæд мæ кæны йемæ хæтынмæ! Æмæ ма мæнæн уый бон кæм ис?
    - Æмæ цы фæци ныр? – Сатана йæ фæрсы.
    -  Дæлæ Бæрæгуобауыл баззади ‘мæ йæм райсом хъуамæ ныццæуон, -
Уырызмæг ын загъта.
    - Æмæ дын уымæн æз хос ыскæндзынæн, - загъта Сатана.
    - Бæргæ, куы йын ысхоскæнис!
    Æмæ  æртæ  мыдамæсты ракодта ‘мæ æфцæджы Сурме ‘схызти  Сатана
‘мæ уырдыгæй ыскуывта Хуыцаумæ:
    -  Гъе,  хуыцауты хуыцау, афæдзæй афæдзмæ цы мит уарыс æмæ  цы
уазал кæныс, уый – ахсæв!
    Æмæ  дын  мит  уарынмæ баздæхти ‘мæ ‘руарыди афтæ ‘мæ  дуæрттæ
къахгæ  кодтой, уыййæддæмæ ацæуæн нал уыдис дуæрттыл. Æмæ бон  куы
сцъæхкодта,  уæд сыстади Уырызмæг, æмæ йæ бæхысаргъ  сæвæрдта,  йæ
хъулон бæхыл, æмæ йын Сатана загъта:
    - Æмæ ма кæдæм цæуыс, уый афонмæ миты бын фæцис, æмæ ныммарди.
    - Æз уæддæр мæ дзырд нæ фæсайдзынæн!
    Æмæ  сбадти  йæ бæхыл, æмæ бæх йæ уæнтæй фадын байдыдта  миты.
Æмæ  ныххæддзæ ис аходæнафон Бæрæгуобаумæ, æмæ акастис, æмæ уобауы
алыфарс авд мусуаты бæрц мит нæй, æмæ уобауы сæр лæппу хуыссы – йæ
саргъ йæ нывæрзæн, йæ нымæт йæ уæлæ, æмæ йæм куы ныххæддзæ ис, уæд
рабадти лæппу ‘мæ:
    - Æрхæддзæ дæ, зæронд?
    Æрхæддзæ дæн зæгъгæ загъта.
    Æмæ  лæппу  дæр  йæ бæх æрбакодта ‘мæ йыл саргъ  сæвæрдта  ‘мæ
сбадтысты  сæ  бæхтыл æмæ араст ысты ‘мæ цæуынц – Уырызмæг  разæй,
лæппу фæстейы. Æмæ Уырызмæгæн йæ бæх хорз нал цæуы миты мидæг, æмæ
йæм лæппу дзуры:
    - Æнхъæлдæн, зæронд, дæ бæх зивæгкæнын байдыдта?
    - Гъо!
    -  Уæдæ мæн ауадз разæй, бахатыркæн, хистæр кæй дæ, уый тыххæй
– хъуамæ цæуа хистæр разæй, кæстæр та фæстейы.
    Æмæ лæппу аразæйкодта ‘мæ йæм дзуры Уырызмæг:
    - Кæдæм цон ныр, кæдæм – хæтынмæ?
    Æмæ йæм лæппу дзуры:
    - Терк-Турчы рæгъау хъуамæ ратæрæм.
    Æмæ  Уырызмæг ныккатайкодта. Æмæ мæ лæппуйæ куы никуы бахæддзæ
дæн уырдæм, уæд ныр цы бакæндзынæн зæгъгæ загъта.
    Æмæ   бахæддзæ   сты  фурды  былмæ.  Æмæ   йын  лæппу   загъта
Уырызмæгæн:
    -  Цæй,  Уырызмæг, ды ам лæуу, зæронд кæм дæ, æз  цæуын  фурды
сæрты  ‘мæ  мын  радт дæ дыууæ хъæртцыгъайы ‘мæ дæ  дыууæ  йегары,
бахъæудзысты мæ уыдон.
    Æмæ  Терк-Туркæн та сæ рæгъауæн уыдис æфсæн уырс  –  хъарагъул
æмæ  æфсæндзых бирæгътæ дыууæ ‘мæ тугдзых хъæртцыгъатæ дыууæ.  Æмæ
зæронд  лæг  баззади уым йæ бæхимæ ‘мæ лæппу ацыди.  Æмæ  лæппуйæн
зæгъы йæ бæх:
    -  Цы,  куыд  ныфсæй цæуыс, ныр дæм рахæддзæ  уыдзысты  ‘ппæты
фыддзаг тугдзых хъæртцыгъатæ.
    Æмæ лæппу дæр фæрсы йæхи хъæртцыгъаты:
    - Исты бакæндзыстут уыдонимæ?
    Æмæ йын загътой:
    - Мах дæр равдисдзыстæм нæ хъару.
    - Стæй дæм рахæддзæуыдзысты уыдон фæстæ ‘фсæндзых бирæгътæ.
    Æмæ  лæппу  дæр фæрсы Уырызмæджы йегæртты, æмæ йын  уыдон  дæр
загътой:
    - Ма тæрс, мах дæр равдисдзыстæм нæ хъару.
    Стæй йын бæх загъта:
    -  Хорз, ныр мæ хæцыны раз æрцæудзæн æфсæн уырсимæ ‘мæ  баздæх
æмæ мæ æнæдон сасмæй байсæрд æмæ æз ызмисы тулдзынæн æмæ мыл ызмис
ысхæцдзæни авдагарзы ‘мæ ды дæхицæн дзыхъхъ ыскъах – хорз.
    Æмæ  йæм  рахæддзæ сты хъæртцыгъатæ ‘мæ цæм йæхи  хъæртцыгъаты
ауагъта   ‘мæ   хъæртцыгъатæ   кæрæдзийыл   сæхи   ныццавтой   æмæ
фæтыхджындæр сты лæппуйы хъæртцыгъатæ. Æмæ цæ амардтой æмæ цын  сæ
бырынчъытæ ралыгкодта лæппу  ‘мæ цæ йæ дзыппы цæвæрдта.
    Æмæ та йæм рахæддзæ сты уыйфæстæ æфсæндзых бирæгътæ ‘мæ та цæм
ауагъта йегæртты. Æмæ та цыл ыстыхджын сты йегæрттæ  ‘мæ та цæ  йæ
дзыппы цæвæрдта.
    Æмæ  та  йæм  рахæддзæ и уыйфæстæ æфсæн уырс æмæ та  йæм  бæхы
ауагъта  ‘мæ дыууæ бæхы кæрæдзийы тонынц дæндагæй æмæ  æфсæн  уырс
ызмис æмæ сасмæй комдзагкæны ‘мæ лæппуйы бæх та æфсæн уырсæн –  йæ
буарæй.  Æмæ  йын  йæ фæрсты рухс акæсынкодта ‘мæ  сдзырдта  æфсæн
уырс:
    - У, фæлдысты фæуай, хицау дын нæй, æви цы?
    Æмæ йæм лæппуйы бæх ысдзырдта:
    -  Уæдæ  мæм  йæхи равдисæд – Хуыцауы ард æмæ зæххы  сомы  йыл
бацæуæд, уый рæгъауæй цы тæра, æртæ ахæмы йын æз баххуыскæндзынæн,
ма мæ аргæвдут.
    Æмæ  йæм равдыста лæппу йæхи. Æмæ йын йæ хъусылгътæ ралыгкодта
æфсæн   уырсæн.  Æмæ  æфсæн  уырс  ысхъæрласта  рæгъауыл  æмæ   цæ
æрæмбырдкодта.
    - Гъеныр ыскъæргæ, лæппу!
    Уый загъта:
    -  Афтæмæй ыскъæрын хорз нæу, къæрныхы хуызæн у ‘мæ  æз  цæуын
æмæ Терк-Турчы фехъусынкæнон æмæ фæдис фой æмæ æз дæр равдисон  мæ
хъару.
    Æмæ  бæхæн йе змистæ ацагъта ‘мæ йыл ысбадти ‘мæ бацыди  Терк-
Туркмæ  ‘мæ  бадтысты уыдон афæдзы ‘мбырды ‘мæ цæ  ‘ддæмæкæсæг  нæ
уыди. Æмæ иу ус рауади ‘ддæмæ ‘мæ уымæ:
    - Кæм сты у’ адæм?
    - Афæдзы ‘мбырды бадынц.
    Æмæ усы фæрсы:
    - Æмæ кæм бадынц, кæцы бæстыхайы?
    Ус  ын  бацамыдта бæстыхай, æмæ лæппу фæраст и  бæстыхайыздæм,
æмæ йæм ус дзуры фæстейæ:
    -  Фæлæу-ма, лæппу, ды тыхгæнæджы хуызæн дæ, æнхъæлдæн, æмæ дæ
фæдис  фæстейы сурдзысты, æмæ мæнæн авд лæппуйы уыдис, æмæ ‘хсæзæй
фæмардысты  фæдисы фыддзагæй. Иу уырс-бæх нæм ис, æмæ  йæ  фыддзаг
бæх  нæ  цæуы,  æмæ  та  дæ уый баййафдзæн æмæ  йын-иу  мацы  кæн,
рæухъæнджынтæ-иу  æй  фæкæн  æмæ-иу æй  уæлвæндаг  баппар,  фæдисы
къæхты бын куыннæ фæуа.
    Æмæ йын йæ дзидзи рафтыдта:
    - Ды – мæ лæппу, æз – дæ мад, - мацы-иу ын кæн.
    Æмæ  йын йæ дзидзи йæ дзыхы нытътъыста лæппу, усы дзидзи.  Æмæ
бацыди уыцы бæстыхаймæ лæппу ‘мæ ныхъхъæркодта дуарæй:
    - Фæдис, фæдис, Терк-Турк! Уæ рæгъау уын фæтардæуы!
    Æмæ фехъуысти хæдзармæ ‘мæ загътой сæ хистæртæ:
    -  Нæ рæгъауæн тас нæу, ахæм хъарагъултæ цын ис! Фæлæ ‘ххормаг
уазæг  у,  æвæддзæгæн, æмæ йæ ‘рбакæнут æмæ  йæ  бафсадут  æмæ  йæ
ауадзут йæ фæндагыл æмæ цæудзæни.
    Æмæ  йæ  бакодтой хæдзармæ ‘мæ йæ ‘рбадынкодтой æмæ йын радтой
йæ фаг хæрд-нозт æмæ загътой:
    - Ацу, нæ рæгъауæн тас нæу.
    Æмæ рацыдис æмæ та ныхъхъæркодта:
    - Уæ рæгъау уын фæтардæуы!
    Æмæ та загътой хистæртæ:
    - Нæ йæ бафсæстат æмæ йæ бафсадут.
    Æмæ та йын ноджыдæр радтой хæрд-нозт æмæ йын загътой:
    - Нæ рæгъауæн тас нæу, фæлæ дæ фæндаг дар.
    Æмæ  рацыди  ‘мæ  йæ бæхыл ысбадти ‘мæ цын сæ нысæнттæ  сæйраг
рудзынгæй æркалдта ‘мæ фынгыл сæмбæлдысты, йæхæдæг йæ бæх фездæхта
‘мæ   схъæркодта  рæгъауыл.  Æмæ  уыдон  дæр  куы  ‘ркастысты   сæ
хъарагъулты нысæнттæм, уæд фæфæдис ысты. Æмæ уый тæры  рæгъау  æмæ
йæ  ‘рбаййæфта  уыцы усы лæппу – уырс-бæхыл бадтис  æмæ  йæ  рæзты
‘рбазылди ‘мæ йæм дзуры:
    - Нæ фæтæрай рæгъау!
    Уый йын загъта:
    -  Аздæх,  дæ  мад мын сомы бакодта: ма йæ амар  –  æмæ  аздæх
удæгасæй, кæннод дæ марын!
    - Нæ фæтæрдзынæ афтæмæй!
    Æмæ  йæм уый дæр фездæхти ‘мæ йæ рæухъæнджынтæ бакодта ‘мæ  йæ
уæлвæндаг баппæрста ‘мæ йын йæ бæх рæгъауимæ аскъæрдта. Æмæ рæгъау
ратардта   ‘мæ  цæ  ‘рбахæддзæкодта  Уырызмæгмæ  ‘мæ  йын   загъта
Уырызмæгæн:
    -  Тæргæ, зæронд, ныр рæгъау. Æз фæстæмæ здæхын фæдисмæ, ды дæ
цыд кæн.
    Æмæ  раздæхти фæстæмæ ‘мæ цæ разæй цæгъдгæ кодта,  фæстейы  цæ
туджы  зæй  ласта ‘мæ цæ ныццагъта – фæдисы ‘мæ йæ бæх  фенкъуысын
кодта ‘мæ ‘рбаййæфта Уырызмæджы. Уый дæр йæ зæронд хъару равдыста:
рæгъауыл уарийы хъæр, цæргæсы ахст ыскодта ‘мæ рæгъау – йæ  рæгъау
иусисыгфатау хаудтой æмæ йæ лæппу дæр æрбаййæфта.
    - Цы фæдæ, зæронд?
    - Мæнæ дæн, ыскъæрын рæгъау.
    - О, ис ма дæм дæ лæппуйы хъару.
    Æмæ  цæ раскъæрдтой рæгъауы дыууæ иумæ ‘мæ цæ ‘рбахæддзæкодтой
Бæрæгуобаумæ “мæ йын загъта лæппу:
    - Цæй, ныр байуарæм, зæронд!
    Æмæ загъта зæронд:
    - Байуарæм.
    - Байуар, уæдæ, зæронд!
    - Нæ, - загъта, - кæстæр уары!
    Æмæ  лæппу  урс галыл урс зæлдаг бабаста ‘мæ йæ ‘рбаста  хицæн
ран.  Иннæ  рæгъау уары ‘мæ цæ ‘ртæ хайы кæны ‘мæ Уырызмæг  загъта
йæхинымæры:  «Ай дыууæ хайы йæхицæн исы ‘мæ иу хай та  мæнæн  кæны
‘мæ  мæ мæлæт хуыздæр, ныронг састы хай никуы райстон, æмæ мын ныр
састы хай чындæуы.»
    Æмæ фæци лæппу уæрст æмæ йын загъта Уырызмæгæн:
    - Гъеныр бар дæу.
    - Нæ, - загъта Уырызмæг, - бар кæстæры вæййы.
    Уый загъта:
    -  Æз дын дæдтын мæнæ ацы хай – дæ хистæрæггаг, мæнæ иннæ  хай
та  –  дæхи хай, а æртыккаг та – мæн. Æмæ мæн ницы хъæуы, фæлæ  ды
цæмæй зоныс, æз чи дæн, уый?
    Нæ зонын зæгъгæ загъта Уырызмæг.
    -  Уæдæ æз дæн, дæуæй мæрдтæм æнæ номæй чи ацыд, уыцы лæппу  –
дæ фырт.
    Æмæ йæ цæссыгтæ “ркалдта Уырызмæг.
    -  Ныр  иууылдæр акæн уыцы рæгъау æмæ куы бацæуай Нартыхъæумæ,
уæд мын мæхи хайæ рухсаг зæгъ. Мæнмæ-иу хъыг кастис – деннæ мæрдты
куы  ‘рымысыдтæ, æз та-иу рохуаты куы баззадтæн, уæд.  Гъеныр  мын
мæхи хайæ рухсаг зæгъ.
    -  Æмæ рацу, - загъта лæппуйæн Уырызмæг, - дæ мад ма дæ уæддæр
фена!
    -  Нæ, загъта, - æз н’ ацæудзынæн демæ, æрæджы мын кæны, - хур
ку’  аныгуыла, уæд мæ хъарагъултæ нал бауадздзысты. Ацы гал  кæнын
мæнæ Барастырæн.
    Æмæ  арасти  лæппу, хур нынныгуылд, афтæ  йæ  хъарагъултæ  нал
уагътой æмæ скуывта хуыцаумæ:
    - Хуыцауты хуыцау, хæхтыл дыдзы хур ракæсынкæн!
    Æмæ хæхтыл хур цыма сæмбæлд, уый хуызæн, æмæ цын лæппу загъта:
    -  Цæуылнæ  мæ  уадзут, хур ма куы кæсы, уæд? Скæсут  ма  уæлæ
хæхтæм, нырма хур куы кæсы хæхтыл.
    Æмæ йæ ауагътой. Æмæ бацыди мæрдтыбæстæм.
    Æмæ Уырызмæг дæр ныццагъта уыцы рæгъауæй бирæ фос, æмæ цæ хист
ыскодта йе ‘нæном лæппуйæн.
    
    НАРТЫ СОСЛАН ÆМÆ УЫРЫЗМÆДЖЫ ÆНÆНОМ ЛÆППУ
    Нарты  Сослан æддæ балцы арæх хатти. Иу ахæмы та ‘рцыди Нартмæ
‘мæ  кæцæйдæр  хины хъултæ ‘рхаста, стæй Нарты фæсивæдмæ  арвыста:
«Æнахуыр  хъултæ  ‘рхастон  æмæ мемæ  хъулæй  чи  хъазы,  уый  мæм
рацæуæд!»
    Нарты  фæсивæд æм æрæмбырд ысты ‘мæ хæснагыл хъазын райдыдтой.
Сослан-иу  кæй амбылдта ‘мæ йын йæ хæснаг чи нæ бафыста  уымæн-иу,
кæнæ  йæ  хъус  ракодта,  кæнæ йæ къух,  кæнæ-иу  ын  йæ  иу  цæст
ыскъахта. Афтæмæй йын æртæ Нарты ‘нæхъæнæй ничи уал баззад  зæронд
Уырызмæджы йæддæмæ.
    Уæд  иу  бон  куы уыд, уæд Сослан зæронд Уырызмæгмæ  сæрвыста:
«Абон  майрæмбон, иннæ майрæмбоны дæ хъазыны рад у ‘мæ дæхи  цæттæ
дар.»
    Зæронд  Уырызмæг  ысгуыбыр, ыстызмæг æмæ загъта  йæхицæн:  «Мæ
зæронд  сæр  мæрдтæм аиппджынæй цæудзæн, уыцы гæдыйыхъусхорæй  æмæ
исты хос хъæуы.»
    Уæллаг  Нарты зиан уыди ‘мæ йæ Нарт зæппадзы ‘вæрдтой, афтæмæй
мæрдтыбæстæм  чи  цыди,  уый Барастыр  фарста  уæлæуон  зæххыл  цы
хабæрттæ ис, уымæй. Барастырæн радзурынц:
    -  Нарты Сослан кæцæйдæр хины хъултæ ‘рхаста ‘мæ йемæ чи хъазы
хъулæй,   уыдон  амбулы  ‘мæ  цæ  аиппджынтæкæны.  Иннæ  майрæмбон
Уырызмæджы хъулæйхъазыны бон у ‘мæ стыр катайкæны.
    Уыцы  рæстæджы Уырызмæджы Æнæном лæппу Барастыры раз зонгуытыл
æрлæууыди ‘мæ йын зæгъы:
    - Боны ‘мгъуыдмæ мæ уæлæуон бæстæм ауадз.
    Фæлæ йæ Барастыр нæ уагъта.
    Нарты  зиан куы бахæддзæ Барастырмæ, уæд та уый дæр  бафарстой
уæлæуон зæххы хабæрттæй æмæ та уый дæр загъта:
    -  Иннæ  майрæмбоны  Сослан хъаздзæни хъулæй  Уырызмæгимæ  ‘мæ
Уырызмæг ыстыр катайы ис.
    Уырызмæджы  Æнæном лæппу та дыггаг хатт йæ зонгуытыл  æрлæууыд
Барастыры раз æмæ йын лæхстæкæны:
    - Ауадз мæ иу боны ‘мгъуыдмæ уæлæуон зæхмæ.
    -  Æз  дæ  бæргæ  ауадзин, фæлæ дæ дуаргæстæ ‘мæ  хидгæстæ  н’
ауадздзысты, - загъта Барастыр.
    - Уыдонæн мæхæдæг хоскæндзынæн.
    Барастыр  æй  ауагъта боны ‘мгъуыдмæ. Лæппу йæ  бæхы  цæфхæдтæ
зыгъуыммæ  ныссагъта  ‘мæ  рацыд. Дуаргæсты  ‘мæ  хидгæсты  фынæйæ
ныууагъта  “мæ  с’  астæуты раскъæрдта йæ бæхы. Уыдон  æй  фæстейы
расырдтой  æмæ, бæхы къæхты фæд мидæджырдæм куы уыди, уæд  фæстæмæ
аздæхтысты.
    Нартыхъæумæ    лæппу   ссыди   изæр-рухсæй   æмæ    Уырызмæгмæ
бафысымкодта.  Йæхи  йын нæ бацамыдта. Йæ  райсомы  Уырызмæгæн  йæ
хъазыныбон  уыди  хъулæй æмæ ‘рынкъарди. Лæппу йæм бакæстытæкодта,
стæй йæ фæрсы:
    - Цæуыл æнкъард дæ, Уырызмæг, кæд дын уазæджы ‘рцыд хъыг уыди,
мыййаг, уæд æз æндæр ран дæр бафысымкæндзынæн.
    -  Æз дæ хуызæн уазджытæ бирæ фервыстон, лæппу, фæлæ мæ сæр мæ
кой  у. Райсом Сосланимæ хъулæй хъаздзынæн æмæ мæ ку’ амбула,  уæд
мæ  зæронд сæр мæрдтæм аиппджынæй цæудзæни, æмæ гъеуый у мæ катай,
- загъта Уырызмæг лæппуйæн.
    - Уазæгæй, фысымæй хъауджыдæр нæй, Уырызмæг, æз ахъаздзынæн дæ
бæсты: æз кæстæр дæн, фæлæ мæт ма кæн, - загъта лæппу.
    Уырызмæг   уазæгыл  æхсæвы  хорз  бацинкодта.  Райсомы   лæппу
æрæгмæгомау ыстади уатæй. Уæд Сослан Уырызмæгмæ ‘рбарвыста, зæгъгæ
рацу дæ хъазтмæ. Хъæрмæ лæппу фæтæррæсткодта, йæ дарæс цырд акодта
Qмæ  Уырызмæджы  бæсты ацыди хъазынмæ. Сосланæн  дæ  бон  хорз  уа
загъта лæппу, æмæ фæрсы Сослан лæппуйы:
    - Цæмæй мæ зоныс, Сослан дæн, уый?
    -  Зонын дæ, æз Уырызмæджы уазæг дæн æмæ йæ бæсты рацыдтæн, æз
хъуамæ  йæ  бæсты  демæ  ахъазон  хъулæй,  æрмæст  цыдæриддæр  æмæ
кæйдæриддæр бафхæрдтай, уыдон дæр уым куыд уой, афтæмæй.
    - Гъей, кæйдæр хуыйыхъыбыл, æмæ ды куыд æрхастай мемæ хъазынмæ
дæ ныфс?
    -  Уыууыл  фæстæдæр  адзурдзыстæм,  фæлæ  ныр  та  ‘рымбырдкæн
Хъазæнфæзмæ Нарты.
    Сослан  Нарты  Хъазæнфæзмæ  ‘рымбырдкодта.  Уырызмæджы  Æнæном
лæппу  дæр  уым,  æмæ Сослан иу хъул ысуылдта,  акалдта  дзы  йеуы
кæфойы дзаг хор æмæ нæмыггай быдыры ныппырх и.
    Йæхæдæг лæппумæ дзуры:
    -  Гъеуый  æруидз,  кæннод  дын  дæ  дыууæ  хъусы  сæ  рæбыныл
ныллыгкæндзынæн.
    Уæд  лæппу  дæр  ысуылдта  иу хъул  æмæ  дзы  дыууæ  дыууадæсы
цъиуджын кæрчытæ агæпкодта ‘мæ  йеуы кæфой æрымбырдкодтой.
    - Амбылдтай мæ, лæппу, фæлæ дæ цы фæнды уый мын бакæн, - зæгъы
Сослан.
    - Цалынмæ де ‘ртæ хъулы суилай, уæдмæ дын ницы зæгъдзынæн.
    Сослан  суылдта  дыггаг  хъул  æмæ  дзы  дыууæ  æхсинæг-бæлоны
агæпкодта ‘мæ мигъæй æврæгъты астæу афардæг ысты.
    - Гъеныр мын гъеуыдон æрцахс! – зæгъы Сослан лæппуйæн.
    Уый  дæр  та  дыггаг  хъул  ысуылдта  ‘мæ  дзы  дыууæ  тугдзых
хъæртцыгъайы агæпкодта ‘мæ дыууæ бæлоны ‘рцахстой мигъæй  æврæгъты
астæу. Æрхастой цæ Сосланмæ.
    - Амбылдтай мæ, лæппу, фæлæ дæ дзых – дæ тæрхон.
    -  Суил уал æххæст де ‘ртыггаг хъул дæр, тагъд цæуыл кæныс,  -
загъта лæппу.
    Сослан   ысуылдта  æртыггаг  хъул  дæр.  Æмæ  дзы  бурæ-нæлхуы
агæпкодта. Уыцы хуы ахæм тыхджын уыди, æмæ-иу цы бæлас ыскъуырдта,
уый-иу æд бындзæфхад фелвæста. Лæппу дæр та суылдта æртыггаг  хъул
æмæ  дзы  дыууæ  къуыдыркуыдзы агæпласта. Хуыйы асырдтой  фæстейæ,
стæй  йæ  ‘рцахстой  æмæ  йæ ‘рдæгтындтытæй,  йæ  хъис  калгæ  ‘мæ
хъыллистгæнгæ фæстæмæ ‘рбахæддзæкодтой.
    Сослан æмбылды фæци мæ лæппумæ йæ цонг бадардта. Лæппу йын  й’
армы тъæпæнæй чъылбыз сæппæрста ‘мæ йын загъта:
    -  Абонæй  фæстæмæ  мæгуырæн  тых макуыуал  бакæн,  тыхгæнæгæй
тыхгæнджытæ  фылдæр  ысты. Атыппæт адæм куыд уыдысты,  афтæмæй  цæ
teqr{mj8m.
    Сосланмæ  æлутоны  хос уыди. Кæмæй кæм цы  фæсахъаткодта,  уый
йын байсæрста ‘мæ алчи, цы уыди, уый фестад.
    Уыйфæстæ лæппу фæстæмæ Уырызмæджы хæдзармæ сыздæхти ‘мæ загъта
Уырызмæгæн:
    - Сосланы амбылдтон, уый фехъуыстай, фæлæ ма кæд искуы æнæхæрд
зæхх зоныс, уæд мæ уырдæм фæкæн.
    -  Иу ран ма иу мæликк ис, тыхгæнæг ын тых нæ ары, Нартæй  дæр
æм йæ ныфс ничи хæссы.
    - Æмæ йын цæй тыххæй н’ ары тыхгæнæг тых?
    -  Цæй тыххæй, цæ! Уымæ иу нарæгкомы бацæуын хъæуы: уырдæм  та
залиагкæлмытæ,   æфсæндзых  бирæгътæ  ‘мæ   тугдзых   хъæртцыгъамæ
бахæддзæуыдзынæ. Рæгъауы иу ыстыр урс бæх хъахъхъæны,  с’  алыварс
зилы ‘мæ цæм цæуæг нæ уадзы.
    -  Уæдæ  нын  æнæцæугæ  нæй уыцы мæликмæ тыхгæнæг,  фæлæ  дæхи
сцæттæкæн, Уырызмæг. Хъуамæ мемæ ацæуай.
    - Æз зæронд лæг дæн, кæдæм ма дын фæфæраздзынæн.
    - Æмбал дæхицæн ракæн, уый дæр дын дæдтын.
    -  Уæдæ  уал  ды быдырмæ ацу ахсæв æмæ уым дæ бæх хиз,  æз  дæ
райсом ныййафдзынæн.
    Лæппу  ацыди  быдырмæ ‘мæ йæ бæх ауагъта хизынмæ,  йæхæдæг  йæ
нымæт йæ уæлæ ‘ркодта мæ ‘рфынæй.
    Уырызмæг та ‘нкъардæй бахызт йæ хæдзармæ. Сатана йæ фæрсы:
    -  Цæмæн æнкъардкæныс, Уырызмæг? Кæд дæ хæтæны цæуын нæ фæнды,
уæд дын æз хос ыскæндзынæн, цæмæй баззайай.
    -  Бæргæ  мæ  нæ фæнды дæ хуызæн дзидзидаимæ ацæуын,  фæлæ  цы
кæнон, - загъта Уырызмæг.
    Уæд  Сатана æртæ мыдамæсты ракодта, ронджы гоцъоби ахаста  ‘мæ
Чъырыны сæрæй ыскуывта:
    -  Хуыцæутты хуыцау, ме сфæлдисæг хуыцау! Авд азы дæм  цы  мит
ис,  уый  ахсæв æруар, уыцы лæппуйæн ацæуæн куыннæ уал уа ‘мæ  йын
Уырызмæг райсомы йæ хотыхтæ куыд ысхæсса!
    Æхсæвы  арвы  дуæрттæ фегом ысты ‘мæ авд азы  мит  уыцы  ‘хсæв
æруарыди. Райсомы Уырызмæг сыстади ‘мæ катайкодта, зæгъгæ ма  куыд
ацæудзынæн.
    Сатана йын зæгъы:
    - Æнæцæугæ дын нæй. Уыцы лæппу афонмæ нал и ‘мæ йын йæ хотыхтæ
схæсс.
    - Айхуызæн миты цы хъуамæ алæгæрда.
    -  Уæдæ  Сосланæн зæгъ æмæ демæ ацæудзæн, уымæн йæ  Дзæндзарæг
афæд кæндзæни.
    Уырызмæг  Сосланы  йемæ  акодта, миты алæгæрстой,  кæсынц  æмæ
лæппу,  нымæт йæ уæлæ, афтæмæй хуыссы. Йæ бæх й’алыфарс  хизы,  йæ
комытæфæй лæппуйы алыфарс авд мусуаты йас мит не ‘рхæцыд.
    Бахæддзæ сты лæппумæ ‘мæ йæм Уырызмæг дзуры:
    - Цы фæдæ, мæ уазæг, куыд дзæбæхæй баззадтæ дысоны къæвдайы?
    - Мæнæн ницы у, фæлæ дæхæдæг куыд æрæгмæ цыдтæ.
    - Залты мит, æнусты цъити куы ‘руарыд, уæд ма кæдæм цæуæм?
    -  Æнæцæугæ  нæй. Ахæм гæбынатæй чи тæрсы, уымæй цæй  тыхгæнæг
ис!
    Ацыдысты  уырдыгæй  æртæйæ. Разæй цыд Уырызмæг,  стæй  Сослан,
фæстейæ  та  лæппу.  Иудзæвгар ацыдысты, стæй Уырызмæджы  бæх  нал
фæрæзта ‘мæ йæ Сослан раивта. Цъус та ауадысты ‘мæ уый бæх дæр нал
цыд. Уæд цæм лæппу дзуры:
    - Хистæрты разæй цæуын аипп у, уыййæддæмæ уæ разæй ацæуин.
    - Уый ницы аипп у, стæй нæ уынæг дæр нæй, - зæгъы Сослан.
    Лæппу  йæ  бæх  фæразæйкодта  ‘мæ  цæуы  разæй.  Йæ  бæх   куы
ныххуыррыткæны,  уæд æнæхъæн бонгæны бæрц мит  фæйнæрдæм  фæхæссы.
Цæуынц æмæ нысан коммæ бахæддзæ сты.
    Лæппу Уырызмæджытæн зæгъы:
    - Ныр сымах фæстейæ дæрддзæфгомау цæут.
    Йæхæдæг  иудзæвгар  аразæй  ис  æмæ  бахæддзæ  залиагкæлмытæм.
Залиагкæлмытæ  йыл  сæхи рауагътой фæйнæрдыгæй,  фæлæ  цæ  уый  йæ
кардæй  ныкъуыхтæкодта, сæ хъустæ цын ыслыгкодта æмæ цæ йæ  хызыны
нывæрдта.    Дарддæр    ацыди   ‘мæ   йæм    æфсæндзых    бирæгътæ
æргæппытæкодтой,   размæ   йæ  нал  уадзынц   лæппуйы.   Уый   цæм
кардæлвæстæй  февнæлдта  ‘мæ  цæ ныкъуыхтæкодта,  се  ‘ссыртæ  цын
сæфтыдта, хызыны цæ нывæрдта ‘мæ та дарддæр ацыди. Уырызмæг æмæ йæ
Сослан  дæр  баййæфтой.  Уалынмæ  цæм  тугдзых  хъæртцыгъатæ  сæхи
рауагътой.  Уырызмæг  æмæ цæ Сослан болат æрттигътæй  сыхстой  æмæ
зæххы ‘рызгъæлдысты. Лæппу та цын сæ бырынчъытæ лыгкодта ‘мæ цæ йæ
хызыны нывæрдта. Рæгъаумæ бахæддзæ сты ‘мæ дзуры лæппумæ Уырызмæг:
    - Рæгъау  хъахъхъæны иу бæх æмæ цæ уый ыскъæрын нæ бауадздзæн.
    -  Уымæн æз хосскæндзынæн, - зæгъы лæппу. Лæппу йæ бæх ауагъта
‘мæ  уыцы бæхимæ кæрæдзимæ фесты. Йæхæдæг та рæгъау раскъæрдта æмæ
цæ йе ‘мбæлтты бæрны бакодта, стæй цын афтæ зæгъы:
    - Сымах дыууæйæ рæгъау аскъæрут æз Мæличчыхъæумæ цæуын æмæ цын
зæгъон  зæгъгæ  уын  уæ  рæгъау  фæтардæуы,  кæннод  нæ  къæрныхтæ
схондзысты.
    Уыдон рæгъау раскъæрдтой. Лæппу йæ бæхмæ бацыди, иннæ бæхæн йæ
сæр  кардæй  нырриуыгъта ‘мæ фæдыдагъ. Йæ хъустæ  йын  ыслыгкодта,
хызыны  цæ  нывæрдта.  Стæй  йæ бæхыл абадти  ‘мæ  хъæумæ  бацыди.
Хъæугæрон дондзауты баййæфта. Иу зæронд ус дзы уыди ‘мæ йæм  лæппу
дзуры:
    - У’ адæм кæм ысты, хорз ус?
    Мæличчы хæдзары стыр куывды бадынц.
    - Уæдæ ацу ‘мæ цын зæгъ: уæ рæгъау уын фæтардæуы.
    - Нæ цæ бауырндзæни ‘мæ мæ хырхæй афаддзысты.
    -  Мæнæ  цæм залиагкæлмыты хъустæ, æфсæндзых бирæгъты ‘ссыртæ,
тугдзых хъæртцыгъаты бырынчъытæ ‘мæ сæ рæгъау чи хъахъхъæны,  уыцы
бæхы хъустæ радт, стæй цæ бауырндзæни.
    -  Дæ хорзæхæй, мæнæ лæппу, дæхæдæг тыхгæнæджы хуызæн дæ,  æмæ
мын иунæг лæппу ис – ма йæ амар, фæдисы дæм æппæты разæй урс бæхыл
бахæддзæуыдзæн.  Дыууæ лæппуйы ма мын уыди ‘мæ  уыдон  дæр  фæдисы
разæй мард фесты.
    Уыйфæстæ  зæронд ус бацыд мæличчы хæдзармæ ‘мæ дуарæй хъæркæны
куывды адæммæ:
    - Уæ рæгъау уын фæтардæуы!
    Фæлæ  йæм адæмæй ничи ракаст, нæ цæ бауырныдта. Мæликк  уæлейы
бады ‘мæ дзуры:
    - Ардæм ма йæ ракæнут чи у, уый!
    Усы   бакодтой   Мæликмæ.  Уый  дæр  ын  йæ   разы   ныккалдта
залиагкæлмыты   хъустæ,   æфсæндзых  бирæгъты   ‘ссыртæ,   тугдзых
хъæртцыгъаты  бырынчъытæ  ‘мæ рæгъау  чи  хъахъхъæдта,  уыцы  бæхы
хъустæ.  Адæм уыдон куы федтой, уæд фæдисы цæуынмæ фесты. Уырызмæг
æмæ  Сосланы  рæгъау  фæйнæрдæм ныппырх  ысты,  афтæмæй  цæ  лæппу
‘рбаййæфта. Фæрсы Сосланы:
    - Тыхгæнæг куы дæ, Сослан, уæд дын рæгъау куыд ныппырх и?
    - Йæ, лæппу мауал мын хъаз ныр мæ сæрæй.
    Стæй  лæппу рæгъауыл уарийы ахст, цæргæсы тъыбартъыбур ыскодта
‘мæ цæ ‘рымбырдкодта. Сæ разæй та цæ скодтой æмæ цæ скъæрынц.
    Уалынмæ  цæ  фæдис æрбаййæфта. Зæронд усы лæппу урс  бæхыл  сæ
разæй.
    Æнæном лæппу йæм дзуры:
    -  Дæ  мад  дæ  мæнæн бафæдзæхста, æмæ дæм æз нæ бавналдзынæн,
фæлæ фæстæмæ аздæх.
    Уый  куынæ  лæууыд,  уæд  ын лæппу йæ  рæмбыныкъæдзтæ  ‘мæ  йæ
уæраджы  чъиритæ  рацæфтæкодта, стæй йæ уæлвæндаг æрывæрдта.  Иннæ
фæдисæттæ  йæ  куы федтой, уæд сæ ныфс нал бахастой  æмæ   фæстæмæ
аздæхтысты.  Æнæном  лæппу  йе  ‘мбæлтты  ‘рбаййæфта.  Раскъæрдтой
рæгъау æмæ Нартыхъæумæ ‘рбаввахс ысты. Уæд лæппу дзуры Уырызмæгмæ:
    - Мæнæн ме мгъуыд æрцыд, фæлæ ам фос байуарæм.
    Уырызмæг ын не сразы ис. Уæд та йæм дзуры:
    - Байуар цæ, Уырызмæг.
    - Мæнæн уыдон байуарын мæ бон нæу.
    - Уæд та цæ ды байуар, Сослан.
    - Рæгъау æз нæ ратардтон æмæ мæ бон нæу.
    Лæппу фос æртæ дихы акодта. Иу урс гал дзы уыди, уый та бынтон
хицæн ракодта, зæлдаг синагæй йæ бæхимæ бабаста, йæхæдæг дзуры  йе
мбæлттæм:
    -  Ацы ‘ртæ хайæ иу, Уырызмæг, дæ хай, иннæ – Сосланы, аннæ та
дæдтын Уырызмæгæн хисты хайæн.
    - Æмæ цавæр хисты хай у?
    -  Æз дын мæхи хай аггаг ыскодтон, Уырызмæг. Донбеттыртæм  дын
цы  Æнæном лæппу амарди дæ хъамайы фындзыл, уымæн дзы хист  ыскæн,
ацы урс галæй та-иу афæдзы хист ыскæн.
    Базыдта Уырызмæг, уæд йæ лæппуйы, бæргæ ма йын дзырдта,  лæуу,
фæлæ афардæг, фæстæмæ дæр нал фæкаст.
    Лæппуйы хидгæстæ ‘мæ дуаргæстæ нал уагътой Мæрдтыбæстæм,  æгæр
ын байрæджы æмæ уый тыххæй. Уæд лæппу хуыцаумæ скуывта:
    -  Хуыцауты хуыцау, ме ‘сфæлдисæг хуыцау, рæгътыл ма дыдзы хур
куыд фæзына.
    Рæгътыл  дыдзы  хур фæзынди мæ йæ уæд бауагътой  Мæрдтыбæстæм.
Уыцы хуры ныр дæр хонынц Мæрдты хур. Уый Нартæй баззади.
    Уырызмæг ын афæдзæй-афæдзмæ хистытæ фæкодта йенæном лæппуйæн.
    
    САТАНА УЫРЫЗМÆДЖЫ КУЫД АМБЫЛДТА
    Уырызмæг æмæ Сатана, зæгъы, иу бон хæснаг ыскодтой.
    Цæй, Уырызмæг, зæгъгæ загъта Сатана. – Кæд мæ амбулай, уæд  æз
Æртæ  Нарты ‘ртæ боны фæхынцдзынæн, кæд дæ æз амбулон, уæд-иу  мын
ды Гуынтыкомæй сызгъæрин хилджын куырсаг æрлас лæварæн.
    Уырызмæг  ысразы  ис,  хистæр уыд æмæ йын  Сатана  ныхасы  бар
радта. Уырызмæг дзуры:
    -  Æз  иу  заманы уыдтæн цуаны ‘мæ мыл æрталынг  и  сау  хъæды
астæу.  Хъæды  бын  дон цыди ‘мæ йæм æруадтæн аназон  дзы  зæгъгæ.
Æрцыдтæн æмæ федтон донбыл иу дидинæг. Диссаг мæм фæкасти, йæ цуры
мæхи  ‘рыхсадтон, мæхи ныссæрфтон æмæ, а-ныр рацæуон  мæ  бынатмæ,
афтæ  дидинæг йæхиуыл ысхæцыди ‘мæ мæм йæ бынæй, доны хуылфæй,  иу
зæронд  лæг  дзуры: «Гъы, нæртон лæг! Æз дæуæн иу ныхас зæгъдзынæн
æмæ  йæ бахъуыдыкæн. Ацы дидинæг ахæсс демæ, æмæ дын цы ран  бахус
уа, уым дын иу ныхас зæгъдзæни. Ды йæ дæ зæрдыл бадар, макæмæн  æй
зæгъ.  Искуы  искæимæ  хæснаг куы кæнай, уæд-иу  бафæрс  дидинæджы
тыххæй. Кæд дын æй базона, уæддæр – дæхион исчи, æддагон дын æй нæ
базондзæн».  Рахастон  дидинæг.  Æхсæв  мыл  хуыссæг  нал  хæцыди.
Райсомы цæуын дарддæр æмæ мæ къухты дидинæг æрбарухс и, дзуры мæм:
«Фæндараст  у, Уырызмæг, мæн ам аппар, фæлæ дын ныхас  зæгъын:  де
нæуарзæджы  цæмæй  базонай, уый тыххæй йын  йæ  хуыммæ  дæ  куыдзы
бауадз. Уæдæй абонмæ дискæнын, цæмæн мын афтæ загъта дидинæг.
    Сатана бахудти ‘мæ зæгъы:
    -  Гъе,  зæронд лæг, базæронд дæ, гъер æмæ дæ зноны  митæ  дæр
ферох  ысты.  Уый дын æз зæгъдзынæн. Дидинæг царды уалдзæг  у.  Йæ
ныхас та уазæггæнæг у. Цы зæронд лæг дæм дзырдта, уый Донбеттыртæй
уыди  ‘мæ дын амыдта, уыдонмæ дын цы лæппу ис, уый æнæниз  кæй  у.
Кæм  æй аппæрстай дидинæджы хусæй, уый та нысанкæны, уыцы лæппуйæн
дæ  къухæй йæ мæлæт кæй у, уый. Де нæуарзæг та йæхицæй зæгъы,  дæу
бирæ  уарзта, мæгуырæг, фæлæ куыдзы та де знаджы хоны.  Чи  нæ  дæ
уарзы, уымæн дæ фосы фенд дæр хъыг вæййы.
    Уæд Уырызмæг зæгъы:
    - Амбылдтай мæ, Сатана, хæрæг дæ æмæ дыл чи фæтых уыдзæн. Фæлæ
ныр та дæ рад у дзурын.
    Сатана ‘нкъардхуызæй зæгъы:
    -  Цæй,  ницы кæны, нырма хъуымыз чи дæйы, ахæм у æмæ  й’амонд
æндæр нæу, æвæдздзæгæн. Ныр дын æз дæр зæгъын мæ хæснаг. Иу бон нæ
уæладзгуыты  бадын æмæ кæсын. Арвæй дыууæ стъалыйы ратæхы,  сæ  иу
къаннæг, иннæ стырдæр. Къаннæг æм дзуры: «О, гыцци, мигъты ма ацу,
фæрæдидзынæ.»  Иннæ  йæм дзуры: «Ма тæрс, мæ хъæбул,  арвæй  зæхмæ
минæвар  цæуын æмæ уымæ кæсын: йæ фæндаг сырх у, йæ ныхас тых  у.»
Базон ма йæ, Уырызмæг, гъеуый цы у?
    Уырызмæг  бирæ  фæхъуыдыкодта, бирæ цыдæртæ загъта,  фæлæ  йын
ницы базыдта, стæй зæгъы:
    -  Дæхæдæг æй зондзынæ, Сатана, мæнæн уый базонын мæ бон  нæу.
Адæм хуыцауæн кувынц æмæ ма хуыцауæй зæхмæ цæй минæвар хъæудзæн  –
нæ зонын.
    - Нæ, мæ зæронд сæрыхицау, - зæгъы Сатана. – Уый диссаг у.
    Стъалыты  ныхас  афтæ ‘мбарын хъæуы: фæстагмæ  царды  диссæгтæ
уыдзæни,   стыр   тугкæлдтытæ  уыдзæни,  кæстæр  хистæрæн   фæндаг
амондзæн.  Хуыцауы ном ын ферохкæнынкæндзысты, нал  ын  кувдзысты,
нал  æй зонгæ кæндзысты ‘мæ уæлæрвтæм фæнддæгтæ гæрддзысты. Гъеуый
амоны.
    Уырызмæгмæ диссаг фæкасти Сатанайы дзуапп æмæ ма загъта:
    - О, хуыцау, уæддæр ма нæртон адæмæй кæстæйраджы хай бакæн, нæ
ном  нын  чи ара, уый нæхи у. Мах куы фесæфæм, уæддæр  нæ  кой  ма
фесæфæд.
    Дыггаг  бон  сыстад  Уырызмæг æмæ ацыди Гуынтыкоммæ  сызгъæрин
хилджын  куыр-саг  кæнынмæ. Уыцы сагæн  йæ  хицау  уыди  гуылæвзаг
гуымир-уæйыг.  Сагæн  й’  алы хъуын дæр цæугæ-цæуын  æрттивгæ  ‘мæ
дзæнгæрæгау цæгъдгæ кодта. Уымæ гæсгæ йын раскъæрæн нæ уыди,  уæд-
иу уæйыг базыдта тыхгæнæджы.
    Уырызмæг æм бацыди ‘мæ лæгæты дуарæй бахъæркодта:
    - Гъей, Гуынты гуымир, уазæг нæ уадзыс?
    -Уазæг – хуыцауы уазæг! Мидæмæ! – радзырдта йæм уæйыг.
    Бацыди  Уырызмæг  мидæмæ, кæрæдзийæн арфæтæ ракодтой,  æмæ  йæ
фæрсы уæйыг:
    - Дæхи мын бацамон, уазæг.
    -  Æз  нæртон адæмы рæгъаугæс дæн, мæ фосæй Уырызмæджы  хъулон
гал фæхъуыди, агурын æй æмæ йæ нал арын, - зыгъы Уырызмæг йæхæдæг.
    -  О,  сæ  кой мауал уа уыдонæн, мæ фосы рæгъæуттæ  мын  уыдон
фæтардтой,  тынгдæр Уырызмæг. Уый мын мæ къухты чи  бафтын  кæнид,
уымæн мæ диссаджы куыр-саг дæр нæ бацауæрдин.
    - Æз дын æй бафтынкæнин, æцæг мын дæ куыр-саг куы радтис, уæд.
    Уæйыг  ысразы.  Æхсæвæр  ыскодтой. Уырызмæг  йе  уæхскæй  карз
ронджы дурын æриста ‘мæ дзы уæйыджы фæрасыгкодта.
    Æмбисæхсæвтæй  ахызти  рæстæг,  афтæ  уæйыг  тарф  фынæй  аци.
Уырызмæг сыстади ‘мæ куыр-сагыл рахæцыд. Куыр-саг лæгæты æдде  куы
фæци  ‘мæ  куы  ныууасыд, уæд уæйыг фæгæпкодта,  разгъордта,  фæлæ
айнæгæй  рахаудта ‘мæ комы ныппырх и. Куыр-саг баззади Уырызмæгæн.
Уæйыджы фæллой дæр рахаста ‘мæ сæхимæ ‘рцыди.
    Бадзырдта йæ усмæ:
    -  О,  не  фсин,  амбылдтай  мæ ‘мæ  дын  æркодтон  Гуынтыкомы
гуылæвзаг уæйыджы сызгъæрин хилджын куыр-саджы.
    Сатана  йæ  хъæрмæ рауади, куыр-сагыл дæр æмæ  Уырызмæгыл  дæр
тынг фæцинкодта, стæй хæдзармæ бацыдысты.
    
    УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ЙЕ ‘НÆНОМ ЛÆППУ
    Иу  изæр  Нарты Уырызмæг ныхасмæ ныццыди ‘мæ уым федта:  Нарты
фæсивæд   дæлгоммæ   хуыссынц,  æмæ   Сырдоны   гатца   сæ   сæрты
рахизбахизкæны.  Уырызмæг фæстæмæ хæдзармæ  мæстæйдзагæй  раздæхти
‘мæ къæлæтджыныл мæсты цæф ныккодта йæхи.
    Сатана йæ куы федта, уæд загъта:
    - Цы кодтай, зæронд лæг, цы маст дæ бацыди?
    Уырызмæг ныуулæфыд æмæ загъта:
    -  Нартыл фыдаз ыскодта, ныхасы дæлгоммæ хуыссынц фæсивæд  æмæ
Сырдоны гатца сæ сæрты рахизбахизкæны. Хорз карды кой цæм  нал  и,
топпы кой цæм нал и, æрмæст алчи йæ гуыбынмæ хъусы.
    Сатана загъта Уырызмæгæн:
    -  Цы мæткæныс, дæлæ м’ авд къæбицы, сæ дуæрттæ ‘хгæнын куы нæ
комынц  кувæггаг базыг æмæ кувæггаг чъирийæ. Ноджы дæр ма  цы  цух
кæнынц,  уый  райсом  фидиуæгæн зæгъ, æмæ  авд  æддæгуæлæйы  сæрæй
ныхъхъæркæнут, æмæ ног чындз кæмæн и, уый йæ сасир йæ дæларм  куыд
бакæна ‘мæ Уырызмæгтæм куыд æрцæуой кæрдзын кæнынмæ.
    Райсом куы сбон и, уæд Уырызмæг ацыди ‘мæ загъта фидиуæгæн:
    -  Ацу  ‘мæ  ныхъхъæркæн: ног чындз кæмæн и, уый йæ  сасир  йæ
дæлармы рахæссæд Уырызмæгтæм кæрдзын кæнынмæ!
    Фидиуæг ацыди, авд æддæгуæлæйы сæрæй ныхъхъæркодта:
    -  Ног  чындз  кæмæн  и,  уый  йæ сасир  йæ  дæлармы  рахæссæд
Уырызмæгтæм кæрдзын кæнынмæ!
    Уый  куы  фехъуыстой, уæд ног чындзытæ сæ сасиртæ сæ дæлæрмтты
рахастой æмæ ‘рымбырд ысты Уырызмæгтæм.
    Иннабон фæкодтой кæрдзын Уырызмæджы хæдзары.
    Кæрдзынконд  куы  фесты,  уæд  фидиуæгæн  загътой:  «Ацу   ‘мæ
ныхъхъæркæн:  «Нартæ!  Цæуын йæ бон кæмæн у,  уый  цæугæ  ракæнæд,
цæуын йæ бон кæмæн нæу, уый та хæсгæ ракæнут: Уырызмæг куывд  кæны
‘мæ уæ хоны.»
    Фидиуæг  ныхъхъæркодта,  авд  æддæгуæлæйы  сæрмæ  схызт,   æмæ
уырдыгæй:
    -  Нартæн, цæуынхъом уæ чи у, уый цæугæ ракæнæд, цæуынхъом  чи
нæу, уый хæсгæ ракæнут: Уырызмæг куывд кæны ‘мæ уæ хоны!
    Нартыхъæу  уый куы фехъуыстой, уæд ныххæррæткодтой –  æрымбырд
ысты Уырызмæгтæм иууылдæр, - стырæй, чысылæй.
    Сбадтысты  куывды  ‘мæ  цæл, минас байдыдтой.  Æрдæгминас  куы
фесты, уæд арт æрмынæг и. Уæд Уырызмæг кæстæртæм радзырдта:
    - Арт æрмынæг и æмæ йæ исчи бацырдкæнæд.
    Уырызмæджы ныхас куыдзы хъуыды дæр ничи ‘ркодта.
    Уырызмæг   йæхæдæг   сыстади   уæззаугомау,   куыд   ничи   йæ
‘рхъуыдыкодтаид  афтæ.  Рагъæнæй  бæндæн  райста  ‘мæ  ацыди   суг
хæссынмæ.  Хъæугæронæй ахызт, æмæ цын уым уыди сугтæ,  -  дыууадæс
ивазны  иуырдæм, дыууадæс ивазны иннæрдæм. Сугтæ  бабаста  ‘мæ  цæ
раргъомкæнон  куыд загъта, афтæ уæларвæй иу цæргæс  йæхи  рауагъта
‘мæ  Уырызмæджы  йæ  ныхтæ  ныссагъта ‘мæ  йæ  ахаста.  Хæссын  æй
байдыдта ‘мæ йæ æртæ денджызы ‘хсæн иу дурыл æрывæрдта.
    Уырызмæгыл  куы баизæр, уæд хъуыды байдыдта: «Цы  ма  бакæнон,
кæдæм фæцæуон, уымæн мæ сæрæн куы ницы зонын.»
    Куы  баталынг, уæд кæсы ‘мæ дуры бынæй рухс кæлы. Дуры  фæрсты
ныббырыди. Рухс кæм уыд, уырдæм бадзырдта:
    - О, хæдзаронтæ!
    Хæдзарæй  дыууæ  къаннæг  æмхуызон лæппуйы  ракасти.  Уырызмæг
загъта:
    - Уазæг нæ уадзут?
    - Ау, уазæг хуыцауы уазæг куы у, уæд куыннæ! Хæдзармæ рацу.
    Уырызмæг мидæмæ бацыди. Ахæм хæдзар уыд, æмæ бынæй –  авг,  йæ
фæрстæ – ‘ргъæу, уæлейы – сæууон ыстъалы.
    Уазæгæн   бурæнæлфыс  æрбакодтой  æмæ  йæ  аргæвстой.  Æхсæвæр
ысцæттæ и, фынгтæ ‘рывæрдтой.
    Уыцы рæстæджы куывтой хъамайы фындзæй.
    Базыг бакодтой хъамайы фындзыл æмæ йæ радтой Уырызмæгмæ.
    Уырызмæг  фæкуывта  ‘мæ кувæггаг куыд рацæйлæвæрдта  лæппутæм,
афтæ  иу лæппу хъама райста, авгыл йæ къæхтæ фæбырыдысты ‘мæ хъама
йæ зæрдæйы ныххызт.
    Уырызмæг ма цæй æхсæвæр бахордтаид! Масткодта: «Мæ зæронд  сæр
зæрондырдæм цытæ ‘ййафы!»
    Лæппу амарди. Куы сбон и, уæд Уырызмæг рацыд æмæ та уыцы  дуры
сæрмæ схызти.
    Цæргæс  та йæхи рауагъта, ‘мæ та Уырызмæджы йæ ныхтæ ныссагъта
‘мæ йæ кæцæй рахаста, уырдæм æрхаста.
    Уырызмæг   йæ  сугтæ  раргъомкодта  ‘мæ  цæ  бахаста  хæдзармæ
‘нкъардæй.  Арт ыскодта ‘мæ къæлæтджыныл йæхи мæсты цæф æркодта.
    Сатана йæ фæрсы:
    -  Цы  кодтай, зæронд лæг, цы маст дæ бацыди? Уæдæй нырмæ  кæм
уыдтæ?
    Сатана уый  куы базыдта, ай ахæм фыдбылыз æрцыд, уæд йæ рустæм
фæлæбурдта ‘мæ фæхъæркодта Уырызмæгыл:
    - Гъе, зæронд бирæгъ, ме мбæхст лæппуйы дæр мын бахордтай!
    Нарты  фæсивæд  уый  куы базыдтой, æмæ бинонтæ  мæстджын  ысты
зæгъгæ, уæд алчи йæ хæдзармæ фæцыд.
    Бирæ рæстæджытæ ацыд, æмæ лæппуйæн йæ ном ницæмæй ардтой, рухс
ын ницæмæй загътой.
    Иу  хатт  куы уыд, уæд лæппу мæрдты бацыд Барастырмæ  ‘мæ  йын
загъта:
    - Уæлзæхмæ мын фæндаг куыд радтай!
    Барастыр ын загъта:
    -  Æз  дæу  ку’ ауадзон, уæд мæрдтæ иууылдæр курдзысты  фæндаг
уæлзæхмæ.
    Лæппу йын загъта:
    - Уымæн æз хос зонын: мæ бæхы цæфхæдтæ зыгъуыммæ ныссадздзынæн
æмæ, фæдмæ куы ‘ркæсой, уæд зæгъдзысты: «Мæнæ мидæмæ ‘рбацыди.»
    Барастыр ын радта иу къуырийы ‘мгъуыд. Лæппу ацыд æмæ йæ бæхæн
цæфхæдтæ  ныссагъта зыгъуыммæ. Дуаргæс дуæрттæ бакодта  ‘мæ  лæппу
уæлзæхмæ ацыди.
    Мæрдтæ уый куы базыдтой, уæд ныххæррæткодтой æмæ ‘рымбырд ысты
дуары цурмæ: «Мах дæр куыд ауадзат.»
    Дуаргæс цын загъта:
    - Фенут, фæд мидæмæ ‘рбацыди.
    Адæм дæр федтой – фæд мидæмæ ‘рбацыди. Ницыуал ысдзырдтой  æмæ
алчи  йæ бынатмæ ацыди.
    
    Лæппу дыууæ зæры ‘хсæн бацыд Уырызмæгты дуармæ ‘мæ бадзырдта:
    - Уырызмæг, æддæмæ ма ракæс!
    Уырызмæг æм ракасти ‘мæ йын загъта:
    - Де ‘зæр хорз, уазæг!
    - Хорзæй цæрай, Уырызмæг.
    - Бæхæй рахиз!
    Лæппу йын загъта:
    - Бæхæй нæ рахиздзынæн, фæлæ райсом хæтæны куыд фæцæуæм иумæ.
    Уырызмæг йæхи фенкъардкодта, тынг хъыг ын уыди, фæлæ йæ  сæрмæ
нæ бахаста, ма ацæуа, уый.
    Лæппу йын загъта:
    - Райсом быдыры уыдзынæн, æмæ мæм уырдæм куыд рацæуай.
    Лæппу  быдырмæ  ацыд, Уырызмæг та сæхимæ баззад.  Къæлæтджыныл
йæхи мæсты цæф æркодта ‘мæ йæм Сатана дзуры:
    - Цы та кодтай, зæронд лæг, цы маст дæ бацыд?
    -  Куыннæ  мæсты кæнон: иу лæппу – саргъæй нæ  зыны  –  саргъы
зæгæлы  йас,  йæ хъуымыз йæ донгæмттæй кæлы, афтæмæй Уырызмæгæн  –
райсом дам мемæ хæтæны рацу. Уыимæ мæ цæугæ чи фена, уый худгæ  нæ
– кæугæ мыл фæкæндзæни. Мæ сæрмæ йæ нал ысхастон нæ зæгъын æмæ йын
ныфс бавæрдтон.
    Сатана йын загъта:
    - Уыууыл цы мæткæныс, уымæн дын æз ысхоскæндзынæн.
    Сатана  ‘ртæ  мыдамæсты  ракодта ‘мæ  цæ  иу  ронджы  дурынимæ
‘сдавта авд æддæгуæлæйы сæрмæ ‘мæ сæ уырдыгæй ыскуывта:
    -  Хуыцæутты хуыцау, ме ‘сфæлдисон хуыцау, райсоммæ залты  мит
æмæ ‘нусы цъити куыд ныууара.
    Уайтагъд арв æрбахгæдта ‘мæ мит уарын райдыдта.
    Райсоммæ  ахæм  мит  æруарыди ‘мæ къæсæрæй  акæсæн  нал  уыди,
хъæуæй хъæумæ ацæуæн нал уыди.
    Уырызмæг загъта: «Хъуамæ быдырмæ акæсон. Цы фæцадаид цымæ уыцы
лæппу, уый хъуамæ базонон.»
    Авд æддæгуæлæйы сæрмæ схызти ‘мæ уырдыгæй кæсы быдырмæ – лæппу
йæ  бæхы саргъ систа ‘мæ йæ йæ нывæрзæн бакодта, йæ нымæт йæ  уæлæ
бамбæрзта  ‘мæ афтæмæй футт-фынæйккодта й’ алыварс авд  муссы  йас
цъæх нæууыл.
    Уырызмæг æрцыди хæдзармæ ‘мæ загъта Сатанайæн:
    - Уый фыдбылызы лæппу цыдæр у, нæй дзы æнæ цæугæ.
    Йæ  бæх  –  Черченайы – сифтыгъта Уырызмæг æмæ йыл ысбадт  æмæ
арасти.
    Уыйбæрц миты лæгæрста ‘мæ бæхæн йæ хъусты йæддæмæ ницы  зынди.
Тыххæй-фыдæй  æмбисбонмæ  ныххæддзæ  ис  лæппумæ.  Уырызмæг  бæхæй
æрхызти,  бацыд æмæ йæхицæн загъта: «Ацы лæппуйæн хъуамæ  йæ  хурх
ныллыгкæнон, уыййæддæмæ мæ аимæ цæугæ чи фена, уый мын куывды  хай
нал бакæндзæн.»
    Йæ  кард ысласта ‘мæ лæппуйæн йæ бæрзæй ныцъцъыккодта ‘мæ  дзы
æрду ‘мæ рдæг дæр н’ алыгкодта.
    Лæппу сыхъал и, йæ цæстытæ асæрфта ‘мæ загъта:
    -  О,  Уырызмæг,  æрхæддзæ дæ? Бузныг, бузныг,  дæ  ныхас  кæй
сæххæсткодтай.
    Лæппу йæ бæх сифтыгъта ‘мæ араст ысты. Уырызмæг разæй цæуы ‘мæ
йæ бæх тынг фыдæбонкæны миты.
    Лæппу бакаст Уырызмæгмæ ‘мæ йын загъта:
    - Мæ цæсгом дæм нæ хъæцы, фæлæ разæй мæн ку’ ауадзис, уæд хорз
уаид.
    Уырызмæг ын загъта:
    - Уый хорз уаид .
    Лæппу разæй ахызт æмæ йæ бæхы комытæфæй бæх цъæх нæууыл цыди.
    Лæппу йын загъта Уырызмæгæн:
    - Чердæм цæуæм, Уырызмæг, искуы ма дын æнæхæрд бæстæ баззади?
    Уырызмæг загъта:
    -  Никуал  мын  баззад æнæхæрд бæстæ, æрмæст  Терк  æмæ  Турчы
йæддæмæ.  Æрмæст уыдонмæ бацæуæн нæй: ис дзы ахæм рæгъаугæстæ  ‘мæ
уыдонæй лæг  исты раскъæра, уый гæнæн нæй.
    Лæппу йын загъта:
    - Уагæр цавæр рæгъаугæстæ сты.
    -   Гъе,   дæ   рын  бахæрон,  лæппу,  уыдонæн  ис   æфсæндзых
хъæртцыгъатæ ‘мæ ‘фсæндзых бирæгътæ.
    Цæуын  байдыдтой, цæуын байдыдтой æмæ ныххæддзæ сты  Терк  æмæ
Турчы   рæгъаумæ.  Рæгъæутты  ратымбылкодтой.  Уайтагъд  æфсæндзых
бирæгътæ  сæхи  ‘рбауагътой сæ размæ. Лæппу цæм февнæлдта  ‘мæ  цæ
амардта, сæ хъустæ цын сыскъуыдта ‘мæ цæ йæ дзыппы нывæрдта.
    Уалынмæ  æфсæндзых  хъæртцыгъатæ сæхи рауагътой.  Уыдонмæ  дæр
февнæлдта,  æмæ  цын  сæ  къубæлттæ аскъуыдта  ‘мæ  цæ  йæ  дзыппы
нывæрдта.   Сæхуæддæг  рæгъæуттыл  рахъæркодтой  æмæ   цæ   Теркæй
рахизынкодтой.
    Лæппу загъта Уырызмæгæн:
    -  Скъæр гъеныр, Уырызмæг, тæрсгæ мацæмæй кæн. Æз хъуамæ  Терк
æмæ Турчы адæмæн фехъусынкæнон, кæннод нын худинаг уыдзæн.
    Уырызмæг   рæгъæутты  раскъæрдта.  Лæппу  фæстæмæ  Терк-Туркмæ
аздæхти.  Бацыди  хъæумæ ‘мæ Терк-Турк куывды  бадынц.  Лæппу  цæм
бахъæркодта:
    -  Терк-Туркæн! Нарты Уырызмæг уын уæ рæгъæуттæ  фæтæры,  фæлæ
фæдис!
    Загътой уыдон:
    -   Акæсут,  лæппутæ,  чидæр  хæрдынхъæл,  нуæзтдзау,  æрцыди,
æрбакæнут æмæ йæ бафсадут. Уыййæддæмæ махæн нæ рæгъауæн ахæм хицау
нæй, æмæ уыдон искæмæн исты ауадзой.
    Лæппу та бадзырдта:
    - Терк-Туркæн! Уæ рæгъау уын фескъæрдæуы. Кæд уæ нæ уырны, уæд
уын мæнæ уæ рæгъаугæстæн сæ хъустæ ‘мæ сæ сæртæ.
    Лæппу  уырдыгæй раздæхти. Йæ размæ иу сидзæргæс ус рауади  ‘мæ
йын загъта:
    -  Дæ  нывонд  фæуон,  ацы лæппу! Фæдисы  разæй  дæ  мæ  лæппу
‘ййафдзæн,  фæлæ  йын йæ уд куыд нæ аскъуынай. Йе  ‘стджытæ-иу  ын
бацъæлтæкæн æмæ-иу æй фæсвæд баппар.
    Терк-Турк  ныххæррæткодтой  æмæ иу  къахылдзæуæджы  уонг  куыд
фæдисы рацыдысты, сидзæргæсы лæппу сæ разæй, афтæмæй.
    Лæппу йæм дзуры фæстæмæ:
    - Дæ мад дæ бафæдзæхста ‘мæ фæстæмæ куыд аздæхай.
    Æппындæр  æм  нæ байхъуыста сидзæргæсы лæппу ‘мæ йæ  размæ  нæ
уадзы   цæуын.  Уæд  æм  февнæлдта  ‘мæ  йын  йæ  цонджы  ‘стджытæ
бацъæлкодта, фæсвæндаг æй баппæрста. Стæй иннæты цæгъдын райдыдта.
    Бирæ  дзы  фæцагъта.  Уыдон  уый  куы  базыдтой  –  ницы   йын
ракæндзыстæм – уæд фæстæмæ раздæхтысты.
    Лæппу  Уырызмæджы ныййæфта. Рæгъæутты скъæрын байдыдтой.  Бирæ
куы фескъæрдтой, уæд лæппу Уырызмæгæн загъта:
    - Гъе, Уырызмæг, дæ бæстæм фæндаг нæма базондзынæ?
    Уырызмæг ын загъта:
    - Нырма ницы базондзынæн.
    Ноджы та иу ахæм куы фескъæрдтой, уæд та йын загъта лæппу:
    - Гъеныр дæр нæма базондзынæ дæ бæстæм фæндаг?
    Уырызмæг загъта:
    - Гъеныр базондзынæн.
    Сæ  бæхтæй  æрхызтысты  ‘мæ лæппу равзæрста  иу  урс  гал.  Йæ
сыкъатыл  ын зæлдаг синаг бакодта ‘мæ йæ хицæнæй æрбаста.  Йæхæдæг
рæгъæутты æртæ дихы акодта.
    Уырызмæг  йæхи мидæг хъуыды байдыдта: «Мæнæн мæ мæлæт  хуыздæр
уыдзæни, ацы лæппу мæнæй фылдæр хай ку’ ахæсса, уæд.»
    Лæппу загъта:
    - Цæй ныр, Уырызмæг, дæ хай сис.
    Уырызмæг ын загъта:
    - Æз кæстæры разæй хай нæ сисдзынæн.
    Лæппу иу хайæ загъта:
    - Уый дæ хай, Уырызмæг.
    Иннæ хайæ загъта:
    - Уый та дын мæ хай.
    Æртыггаг хайæ йын загъта:
    - Уый та дын, де ‘нæном лæппуйæн хист цæмæй ыскæнай, уый.
    Уырызмæг ын загъта:
    - Æмæ уæдæ ды чи дæ?
    -  Æз   дæн  де  ‘нæном лæппу, хъамайы фындз йæ зæрдæйы  кæмæн
фæныхст, уый.
    Йæхæдæг йæ бæхыл абадт, гал йемæ акодта ‘мæ ацыди. Уырызмæг йæ
цæстысыг æрызгъæлдта ‘мæ йæм фæстейæ хъæркæны:
    - Иу каст ма мæм фæкæн!
    Лæппу  йæм  æппындæр  нал фæкаст. Хур аныгуылди,  афтæ  мæрдты
дуармæ бахæддзæ и. Бахъæркодта дуаргæсмæ:
    - Дуар бакæн!
    Дуаргæс загъта:
    - Афон нал у, хур аныгуылди.
    Уæд лæппу скуывта:
    -  Хуыцауты  хуыцау,  ме ‘сфæлдисон ыстыр  хуыцау!  Хæхтыл  ма
хурфæныгуылыны хуызæн дыдзыхур куыд разына!
    Хæхтыл дыдзыхур ракаст, æмæ лæппу бахъæркодта:
    - Нырма раджы куы у, уæлæ ма хæхтыл хур кæсы.
    Дуаргæс  дуар  бакодта ‘мæ лæппу Барастыры размæ  æд  урс  гал
бафардæг.
    Уырызмæг  рæгъæуттæ  раскъæрдта  Нартыхъæумæ  ‘мæ  йе   ‘нæном
лæппуйæн хæрнæджытæ фæкодта.
    
    НАРТЫ УЫРЫЗМÆДЖЫ ÆНÆНОМ ФЫРТЫ
ТАУРÆГЪ
    Нарты Уырызмæг æмæ Сатанайæн райгуырди лæппу. Ном æвæрддæр  ыл
нæма  уыд,  афтæмæй  цын  амард.  Ку’  амард,  уæд  æй  бавæрдтой.
Ныффæлдыстой йын байраг, æмæ йæ мæрдты Барастыр йæхимæ райста  ‘мæ
йæ хъомылкодта.
    Лæппу  куы рахъомыл и, уæд касти ‘мæ, й’ алы фарс мæрдтæ уыди,
уыдонæн алкæмæн дæр йæ разфынгтæ дзаг.
    Уæд Барастыры бафарста:
    - Ай цы диссаг у, мæрдтæн се ‘гасæн дæр сæ рæзтæ дзаг куы сты,
уæд мæ разы цæуылнæ исты ис?
    Уæд ын Барастыр загъта:
    -  Уыдон ку’ амардысты, уæд цæ алкæмæндæр уыди хист æмæ  уымæн
ысты сæ рæзтæ дзаг. Ды та ку’ амардтæ, уæд дæ хъуыдыгæнæг нæ фæци,
æмæ гъеуымæ гæсгæ дæ разы ницы ис.
    Уæд лæппу курын райдыдта, къуыримгъуыдæй йæ куыд ауагътаиккой,
афтæ. Барастырæн лæхстæкæнын байдыдта, æмæ йæ нæ уагъта.
    Иугæр дæу ку’ ауадзон, уæд аннæ мæрдтæ дæр агурдзысты, æмæ нæй
гæнæн зæгъгæ загъта Барастыр.
    Уæд ын лæппу загъта, æз уымæн хос ыскæндзынæн зæгъгæ.
    -  Мæ  бæхæн йæ цæфхæдтæ фисынмæ ныссадздзынæн, æмæ  мын  дуар
бакæнут. Æз æваст æддæдуар фæуыдзынæн, æмæ мæрдтæ исты хъаугъа куы
кæной,   уæд  иу  цын  мæ  фæд  фенынкæнут,  æмæ  мæ  фæд   уыдзæн
мидæджырдæм.
    Уæд  Барастыр ысразы ис. Лæппу куыд загъта, афтæ ныссагъта  йæ
бæхы цæфхæдтæ фисынмæ. Дуар ын байгомкодтой. Ныццæфтæкодта йæ бæхы
‘мæ уайтагъд дæр æддæдуар фæци.
    Уæд  мæрдтæ  йæ фæдыл ракалдысты ‘мæ загътой мах  дæр  ауадзут
зæгъгæ.
    Барастыр цын загъта, мах никæй ауагътам æмæ никæй ауадздзыстæм
зæгъгæ. – Æддæмæ махæй ничи ацыди, мидæмæ бацæуынæй дарддæр.
    Уæд  куы  сыстадысты, уæд цæ бæхы фæдмæ ‘ркæсынкодта Барастыр,
æмæ бæхы фæд мидæджырдæм куы уыди, уæд басабыр ысты мæрдтæ.
    Уырызмæджы  æнæном  лæппу схæддзæ ис Нарты Уырызмæджы  дуармæ.
Бахъæркодта,  гъей,  Нарты  Уырызмæг  зæгъгæ,  æмæ  йæ  хъæрæй  сæ
рудзгуытæ нызгъæлдысты.
    Дыггаг хъæр та баласта, гъæй, Нарты Уырызмæг, кæм дæ зæгъгæ.
    Сатана йын загъта:
    - Нæхимæ и.
    Уæд æм лæппу дзуры:
    - Зæгъ ын, æмæ райсомы хæтæны куыд фæцæуæм.
    Сатана  фæстæмæ  баздæхт, æмæ йæ Уырызмæг  бафарста,  циу,  цы
хабар у зæгъгæ.
    Æмæ йын Сатана загъта:
    -  Уæртæ  иу къулыбадæг сывæллон, йе хсыр йæ донгæмттæй  кæлы,
саргъы къухтæй уæлæмæ нæ зыны, ахæм, хынджылæгкæны мæ зæгъы, Нарты
Уырызмæг райсом мемæ хæтынмæ куыд рацæуа, афтæ зæгъгæ.
    Уырызмæг йæ сæр банкъуыста ‘мæ загъта:
    -  Йа  уæууæй,  нырмæ  куы  нæ  фæцардаин.  Ай  мæ  сывæллæттæ
хынджылæг куы кæнынц!
    Уырызмæг æм нæ ракаст йæ фырмæстæй. Фæлæ Сатанайæн загъта:
    - Ацу, æмæ йын зæгъ æмæ уалæ хъæуы сæрмæ Бæрæгуобаумæ рацæуæд.
    Сатана йæм рацыд æмæ йын загъта:
    -  Ацу,  уалæ  хъæуы сæрмæ Бæрæгуобаумæ, æмæ дæм райсом  Нарты
Уырызмæг гъеуырдæм зындзæн.
    Лæппу  арасткодта ‘мæ Бæрæгуобаумæ ссыди. Йæ бæхы саргъ систа,
бæх  фæсахсæн  ыскодта, йæ саргъ йæ нывæрзæн  бакодта,  йæ  нымæты
гæлджиу йæ уæлæ бамбæрзта.
    Уæд Нарты Уырызмæг хуыцаумæ скуывта:
    -  Йа,  хуыцау! Уæдæ мæ кæд истæмæн радтай, уæд ахæм мит  куыд
æруара, æмæ уыцы лæппу æд бæх миты бын куыд фæуа.
    Уырызмæджы   куывд  хуыцаумæ  фехъуысти  ‘мæ  ставд   тъыфылæй
байдыдта уарын мит. Райсоммæ мит æруарыди дыууæ лæджы ‘мбæрц.
    Уырызмæг  рацыди  ‘мæ загъта, афонмæ уый нал ис  зæгъгæ,  фæлæ
уæддæр  ме  мгъуыдуат  ма  фæсайон, цы фæци,  уый  базонон  зæгъгæ
загъта.
    Йæ   Хъулон   æрфæны   раласта  ‘мæ   арасткодта   хъæуы   сæр
Бæрæгуобаумæ. Нарты Уырызмæгæн тыхтæй æмæ фыдтæй йæ  Хъулон  æрфæн
ысфæрæзта  Бæрæгуобауы  цурмæ цæуын. Кæсы,  æмæ  лæппуйæн  йæ  бæх
кæрдæгыл  хизы.  Йæхæдæг,  йæ саргъ йæ нывæрзæн,  афтæмæй  хуыссы.
Уырызмæг  йæхинымæр бадискодта, фæлæ дзурын ницы суæндыд.  Лæппумæ
сдзырдта,  цы фæдæ зæгъгæ, æмæ рагæпласта ‘мæ загъта мæнæ  зæгъгæ.
Уырызмæг æй бафарста, цæуæм, зæгъгæ, хæтæны?
    Лæппу загъта:
    - Цæуæм!
    Лæппу йæ саргъ авæрдта. Сбадти йæ бæхыл æмæ Уырызмæгмæ дзуры:
    - Ирон æгъдауæй хистæр разæй фæцæуы ‘мæ разæй акæ.
    Уырызмæг  ницы  суæндыди ‘мæ арасткодта. Цæуын байдыдтой,  æмæ
Уырызмæгæн  йæ  бæх уыцы арф миты цæуын нал фæрæзта.  Лæппуйæн  та
фæстейæ  йæ  бæхы  комытæфæй мит тайгæ цыди ‘мæ  сау  зæххыл  цыди
лæппу.
    Уæд, бирæ куы фæкасти Уырызмæгмæ, уæд ын загъта хистæр дæ  ‘мæ
бахатыр кæ, фæлæ мæ иу гытцыл разæй ауадз зæгъгæ.
    Уырызмæг  ын бар радта ‘мæ лæппу аразæйкодта ‘мæ лæппуйы  бæхы
комытæфæй зæхх саугæнгæ цыди.
    Уæд Уырызмæг йæ фæдыл æнцонæй цæуын байдыдта. Бахæддзæ сты  иу
ран  денджызы былмæ. Куыннæ федтой уым бирæ рæгъæуттæ ‘мæ Уырызмæг
лæппумæ дзуры:
    - Кæдæм ма цæуæм дарддæр, мæнæ ардыгæй аскъæрæм иу рæгъау.
    Уæд  ын  лæппу загъта, æз цы уынаффæкодтон, уымæн æнæ  бакæнгæ
нæй зæгъгæ. – Терк-Турчы рæгъау нын æнæ раскъæргæ нæй.
    Нарты  Уырызмæг та базивæгкодта уыцы хъуыддагмæ,  фæлæ  дзурын
ницы суæндыди.
    Уæд ын лæппу загъта:
    -  Гъе  ам  лæу  денджызы был æмæ кæс, æмæ  кæд  денджыз  сырх
хъоппæгтæ  хæсса, уæд уый зон, æмæ æз æгас нал дæн.  Кæд  æмæ  урс
хъоппæгтæ хæсса, уæд уый зон æмæ дæм рæгъауимæ зындзынæн.
    Афтæмæй йæ бæх ныццæфтæкодта ‘мæ денджызы афардæг и. Ныххæддзæ
ис Терк-Турчы рæгъаумæ, æмæ йæм бæх дзуры:
    -  Ацы рæгъауæн ис гæс уырс æмæ нæ хæстæг нæ бауадздзæн.  Фæлæ
афтæ  бакæ ‘мæ мæ сасмæй байсæрд æмæ æзмисы мæхи стулдзынæн.  Змис
куы  сисон  мæ  уæлæ, уæд бацæудзыстæм рæгъаумæ æмæ  нæм  иу  уырс
рацæудзæни ‘мæ кæрæдзийы буар тонын байдайдзыстæм æмæ, цалынмæ уый
мæнæй ызмис тона, уалынмæ йын æз та йæ игæртæ стондзынæн. Стæй  ма
цын  ис æртæ хъæртдзыгъайы. Æмæ-иу цæрдæг лæуу, амар-иу цæ, кæннод
дæм куы ‘рбахæддзæ уой, уæд дын дæ цæстытæ акъахдзысты.
    Лæппуйæн  куыд  загъта,  афтæ йæ бæхы сасмæй  хорз  байсæрста,
стулын  æй кодта ызмисы, афтæмæй бацыдысты рæгъаумæ. Рæгъаумæ  куы
бахæддзæ сты, уæд рæгъау цы уырс хъахъхъæдта, уый цæм уайтагъд дæр
æрбахæддзæ   ис.   Уым  бæхимæ  хæцын  байдыдтой   æмæ   кæрæдзийæ
дзыхыдзæгтæ тонынц. Цалынмæ Уырызмæджы æнæном фырты бæхæн  ызмисæй
йæ  буармæ  хæддзæкодта, уæдмæ, Терк-Турчы  Донбеттырты рæгъау  чи
хъахъхъæдта, уыцы уырсæг йæ игæртæ ‘ртыдта.
    Уалынмæ хъæртдзыгъатæ дæр фæзындысты æмæ цæ Уырызмæджы  æнæном
фырт  фат  æмæ ‘рдынæй æхсын байдыдта ‘мæ æртæйы дæр æрхауынкодта.
Бæхæн  йæ  хъустæ ракодта, хъæртдзыгъатæн та сæ сæртæ  æмæ  цæ  йæ
дзыппы нывæрдта, афтæмæй Терк-Турчы рæгъау раскъæрдта. Уайтагъддæр
цæ уæлбыл фæкодта.
    Нарты   Уырызмæг  уый  куы  федта,  уæд  йæхинымæр   куыд   нæ
бацинкодтаид.
    Æмæ йæм лæппу дзуры:
    -  Скъæргæ кæ рæгъау, æз цæуын æмæ Донбеттыртæн фехъусынкæнон,
уæ рæгъау уын фæтардæуы зæгъгæ.
    Уæд та Уырызмæг бакатайкодта ‘мæ лæппумæ дзуры:
    - Цæмæн ма здæхыс фæстæмæ, ай рæгъау нæ разæй куы сты?
    Æмæ йын лæппу загъта:
    -  Æз  мæ  сæрмæ æнæ фæдисæй рæгъау раскъæрын нæ  бахæсдзынæн,
фæлæ ды скъæргæ рæгъау, фæстæмæ дæр ма кæс, афтæмæй. Æз дæр дæ  иу
ран æййафдзынæн.
    Лæппу  йæ бæх ныццæфтæкодта æмæ, Донбеттыртæн куывд кæм уыдис,
уый  кулдуарæй бахызти ‘мæ кæсы, æмæ кулдуары мидæгæй иу ус  бады,
йæ  иу  ыссыр  дæларв, йе ‘ннæ ‘ссыр – уæларв, ахæм.  Йæ  дзидзитæ
сатæгсау, йæ уæраджысæртæм хæддзæкодтой. Лæппу агæпласта йæ  бæхæй
æмæ дзидзитæ дæйыныл балæууыди ‘мæ дзуры:
    -  Фадат  мын нæй, фæдисон дæн, æндæр – тæхуды, ацы  дзидзитæй
дæйынæй бафсæд.
    Уæд ын ус загъта:
    -  Нæ  дæ ауагътаин, фæлæ ацал-ауал азы ам бадын æмæ мыл  ничи
никуы  барвæссыди, батукæнынæй дарддæр, æмæ мыл ныр  ды  афтæ  кæм
барвæссыдтæ,  уым  фæндараст фæу. Фæлæ дæ куыд уынын,  афтæмæй  дæ
фæдыл  фæдис  цæудзæни, æмæ мын æртæ фырты уыдис,  æмæ  дзы  дыууæ
фæдисы  фæмард  ис,  иу  уыдзæни фæдисы æппæты  разæй.  Урс  бæхыл
баддзæни, æмæ дæ курын, æмæ-иу æй ма амар.
    Лæппу  йын дзырд радта, куыд ын ницы кæндзæни, уыууыл. Афтæмæй
бацыди  Донбеттырты куывдмæ ‘мæ цæм дзуры, уæ рæгъау уын фæтардæуы
зæгъгæ.
    Уæд æм ракæстытæкодтой:
    -  Сбадын  æй  кæнут  уыцы  къулыбадæг  лæппуйы,  кæд  куывдмæ
‘рбацыди,  уæд.  Æмæ исты бахæрæд. Æндæр махæн  нæ  рæгъауæн  ахæм
гæстæ нæй, æмæ нын цæ исчи аскъæра.
    Уæд  лæппу  фæмæсты ‘мæ йæ дзыппæй фелвæста уырсы  хъустæ  æмæ
хъæртцыгъаты сæртæ ‘мæ цæ хистæрты раз ныццавта мæ цын загъта:
    -  Гъа,  гъеуыдон та уын, кæд уæ нæ уырны, уæд уæ рæгъаугæстæн
сæ хъустæ ‘мæ сæ сæртæ!
    Йæхæдæг  рауади, йæ бæхыл абадт æмæ аивгъуыдта. Фæстейы  фæдис
ыстынг и. Афтæмæй йæ сурын байдыдтой. Кæсы æмæ, йæ иу ыссыр дæларв
кæмæн уыди, йе ннæ ссыр уæларв, уыцы ус ын куыд бафæдзæхста,  афтæ
урс  барæг  фæдисæн сæ разæй уайы. Лæппу йæ фехста  æмæ-иу  æй  йæ
цухъхъайы  фæдджитæй зæхмæ ахуыдта. Афтæмæй йæ фæстиатгæнгæ  цыди.
Аннæ  фæдис  чи  уыдис, уыдон та цæгъдгæ фæкодта.  Урс  барæг  куы
базыдта,  ай мæ нæ мары, æндæр мæ раджы амардтаид зæгъгæ,  æмæ  й’
алыфарс  ку’ акасти ‘мæ йе мбæлттæ  цагъды куы фесты, уæд  фæстæмæ
аздæхти.
    Æрбаййæфта Уырызмæджы йе ‘нæном фырт. Афтæмæй рæгъау æртардтой
Нарты  хъæугæронмæ. Нарт цыл уым æрымбырд ысты, æмæ  лæппу  рæгъау
уарын  байдыдта. Кодта цæ ‘ртæ хайы, æмæ Нарты Уырызмæг  йæхинымæр
катайкæнын байдыдта: «Ныр уыдонæй иу уыдзæни йæ лæгдæры хай,  аннæ
та  йæхи  хай, æмæ уæд мæнæн Нарты астæу цæрæн нал ис»,  -  загъта
Нарты Уырызмæг йæхинымæр.
    Лæппу  уæрст  куы  фæци,  уæд  Уырызмæгæн  загъта,  гъеныр  дæ
хистæйфаг сис зæгъгæ.
    Уырызмæг  йæхинымæр бацинкодта, фæлæ йæ уæддæр нæма  уырныдта,
кæд мæ къахгæ кæны зæгъгæ, æмæ лæппумæ дзурын, на, æз нæ сисдзынæн
зæгъгæ, фæлæ ды дæ лæгдæры хай сис!
    Уæд ын лæппу загъта:
    - Нæ, нæ уыдзæнис уый, фæлæ ды дæ хистæйраг сис.
    Уæд Уырызмæг систа йæ хистæйраджы хай.
    Стæй та йæм уæд лæппу дзуры, гъеныр та дæхи хай сис зæгъгæ.
    Æмæ та Нарты Уырызмæг йæхи хай дæр систа.
    Баззади  ма  лæппуйæн  йæхи хай. Йæхи хайæ  равзæрста  иу  гал
хибарæй,  аннæтæ байуæрста Нарты мæгуыртæн æмæ Уырызмæгæн  загъта,
гъеныр æз дæн, æнæномæй дын цы лæппу амарди, гъеуый,  æмæ дын мæнæ
гъеуый гал, æмæ-иу мын дзы хист ыскæн зæгъгæ.
    Адæм  джихæй баззадысты. Нарты Уырызмæг дæр афтæ. Æмæ лæппуйæн
йе  ‘мгъуыд  куыд фæци ‘мæ уымæ гæсгæ йæ бæхыл абадти ‘мæ  ма  йæм
хъæркодтой Нарты адæм, иу каст ма нæм фæкæн зæгъгæ.
    Лæппу ма цæм иу каст фæкодта ‘мæ афтæмæй аивгъуыдта. Ныххæддзæ
мæрдты  дуармæ.  Дуар бахоста ‘мæ дуаргæс ракаст æмæ  йын  загъта,
хурныгуылды мидæмæ нæ уадзæм зæгъгæ.
    Лæппу ма аракæсбакæскодта ‘мæ хур куы никæцæй уал зындис,  уæд
ыскуывта:
    -  Хуыцауты хуыцау, кæд мæ истæмæн радтай, уæд хæхтыл дыдзыхур
ракæсын кæ.
    Дыдзыхур хæхтыл бакасти ‘мæ лæппу дуаргæсмæ бадзырдта:
    - Уæлæ ма скæс, хæхтыл ма хур куы кæсы!
    Æмæ йын дуар бакодта мæрдты дуаргæс æмæ мидæмæ бацыди.
    Нарты  Уырызмæг  æмæ Сатана куы базыдтой сæ фырты  хабар,  уый
хисты тыххæй афтæ бакодта зæгъгæ, уæд сарæзтой ыстыр хист æмæ Æртæ
Нарты  ‘рхуыдтой  æмæ цæ иннабонæй иннабонмæ  нæ  рауагътой.  Гъе,
афтæмæй хист фæци.
    
    НАРТЫ УЫРЫЗМÆГ ЙÆ ЛÆППУЙЫ КУЫД АМАРДТА
    Уырызмæг  куывд  кодта ‘мæ сугæй ысцух и ‘мæ ацыд.  Йæ  уæрдон
сифтыгъта. Быдыры суг æркодта, ‘сцырхта йæ ‘мæ афтæмæй араст и. Йæ
уæрдоны  сбадт  æмæ  раскъæрдта. Уæрдоны сбадт æмæ  афтæмæй  лæджы
хуыцау  афынæйкодта. Афтæмæй дзы цæргæс йæ ныхтæ ныссагъта ‘мæ  йæ
систа. Ахаста йæ ‘мæ йæ доны сакъадахы ‘рывæрдта.
    Уырызмæг  сыхъал  æмæ  ракаст æмæ йæхиуыл  тынг  фердиагкодта,
ардæм мæ цы ‘рхаста зæгъгæ. Ай мыл цы ‘рцыди!
    Æрдиаг  байдыдта.  Доны ацæуын  йæ ныфс  нæ  хаста.  Бонизæрмæ
фердиагкодта.
    Куы  ‘ризæркодта, уæд кæсы ‘мæ доны кæронæй рухс  цæуы.  Араст
æмæ уыцы рухсмæ иу хæдзармæ бафтыд. Хæдзармæ бакаст, æмæ дзы иунæг
ус  бады, сывæллон авдæны. Ус бацыд æмæ йын кусæрттаг раласта  ‘мæ
йын загъта:
    - Цы кæнон, лæг мын нæй, дæхæдæг æй аргæвд!
    Лæг  сыстад æмæ кусарт акодта, бастыгъта йæ, бафтыдта йæ  аджы
‘мæ йæ уæларт сывæрдта. Аг ыскодта ‘мæ аг ысфыхти.
    Куы  сфыхти,  уæд  æй  систа агæй  æмæ  йæ  Уырызмæг  йæ  разы
‘рывæрдта.
    Нарт  ысгуы  хъамайыл кодтой æмæ афтæмæй куывтой æмæ  Уырызмæг
ысгуы хъамайыл бакодта, афтæмæй æскуывта ‘мæ дзуры усмæ:
    - Кувæггаг кæмæ авæрон?
    Ус   базгъордта  ‘мæ  сывæллоны  хуыссæгхъæлдзæгæй   фелвæста.
Сывæллон   хуыссæгхъæлдзæгæй   æрбазгъордта   ‘мæ   ‘сгуымæ   куыд
февнæлдта,  афтæ фæкалди ‘мæ хъамайы цыргъ йæ зæрдыл  сæмбæлд  æмæ
амарди. Ус фæлæбурдта ‘мæ йæхи тоныныл фæци.
    Рацыд Уырызмæг, йæ уæрдоны сбадт æмæ йæ хæдзармæ ссыди.
    Йæ ус æй æрфарста:
    - Кæм уыдтæ нырмæ?
    Лæг ын загъта:
    -  Кæмвыддæр  ызнаджы хай! Ардыгæй ацыдтæн æмæ мæ  галтыл  суг
сæвæрдтон. Уæрдоны сæр афынæй дæн æмæ мæ цыдæр ахаста ‘мæ мæ  доны
сакъадахы  сæвæрдта.  Куы ‘рталынг, уæд иу  ранæй  рухс  цыди  ‘мæ
уырдæм  бацыдтæн.  Уым  бадти иу ус.  Ус  мын  кусæрттаг  раласта.
Аргæвстон  æй, ысфыхти. Фынгмæ йæ систон, акуывтон. Кувæггаг  кæмæ
радтон зæгъгæ ‘мæ йæ мад сывæллоны авдæнæй систа. Сывæллон фæкалди
‘мæ хъама йæ зæрдæ ссардта ‘мæ лæппу фæстæмæ ахаудта ‘мæ амарди.
    Сатана дæр дын йæ рустæм фæлæбурдта:
    -  Гъеуый,  хæссынмæ цы лæппу радтон, гъеуый  уыди,  æмæ  йæм,
зæронд  хæйрæг,  куы  бахæддзæ дæ,  м’  артыл  мын  дон  ауагътай.
Бахæддзæ дæ ‘мæ йæ дæхи къухæй аргæвстай.
    Æрæмбырд  цæм  ысты  Нартыхъæу  æмæ  цыл  фæкуыдтой.  Уæрдæттæ
сивтыхтой æмæ лæппумæ ныццыдысты ‘мæ йæ раластой, баныгæдтой   йæ.
Хистытæ, хæрнæджытæ йын фæкодтой æмæ сбадтысты.
    
    УЫРЫЗМÆДЖЫ КАДÆГ 
    Нарт  тынг  хорхъуаг  сысты,  сыдæй  цагъды  кодтой.  Уырызмæг
ныхасмæ  цæуаг уыд æмæ-иу уым бадти. Хъуыста цын сæ ныхæстæм,  æмæ
Нартмæ  гуыбыны кой йæддæмæ ницыуал уыдис, хорз лæджы кой дæр  цæм
нал уыд æмæ хорз фосы кой дæр.
    Иубон  Уырызмæг  ыссыди ныхасæй æмæ йæ хæдзары бандоныл  мæсты
бадт æркодта. Йæ ус Сатана йæм рацыд æмæ йæ бафарста:
    - Цы кодтай, нæ зæронд лæг, цæй мæсты дæ? Чи дæ бафхæрдта?
    -  Æфхæргæ  мæ  ничи бакодта, фæлæ ныхасмæ ацыдтæн  æмæ  Нарты
адæмтæ  уым сæ гуыбынмæ хъусыныл ысты ‘мæ ‘нкъардæй бадынц.  Уыдон
ма мын иу æфсæст чи бакæнид, фæлæ кæм ис ахæм ус æмæ лæг.
    Сатана йын загъта:
    - Сыст æмæ рацу. Д’ авд къæбицы фен.
    Уырызмæг  йæ усы фæдыл бацыд æмæ иу къæбиц йæ тæккæ  дзаг  уыд
уæнтæ ‘мæ сгуытæй æмæ æндæр цæхджынтæй. Иннæ къæбицы дуар бакодтой
æмæ  уырдæм  бацыдысты. Уыцы къæбиц та йедзаг  уыд  хæбизджын  æмæ
æнæуый  хойрагæй.  Æртыггаг  къæбицы  нозтæй  седзагæй  лæууыдысты
арахъхъы дурынтæ. Цыппæрæм къæбиц та йедзаг уыдис бæгæныйæ.
    Лæг усæн арфæ ракодта:
    - Бузныг дæ дæн, фæлæ дæ кæд фæнды, уæд хонæг арвитæм.
    Сатана йын загъта:
    - Дæ фæллой федтай ныр æмæ дæ цы фæнды, уый бакæн.
    Лæг  рацыд æмæ фидиуæгмæ фæдзырдта. Фидиуæджы ‘ркодта  ‘мæ  йæ
хорз федта, бафсæста йæ ‘мæ йын загъта:
    -  Ацу,  æмæ  ныхъхъæркæн Æртæ Нарты ‘мæ Æртæ  Чынты  хъæутæм:
«Борæты  Уырызмæг уæ хоны. Цæуынхъом уæ чи у, уый  цæугæ  ‘ркæнæд,
цæуынхъом  чи нæ у, уый хæсгæ ‘ркæнæнт, сывæллон кæмæн  и  авдæны,
уый та й’ авдæн йемæ рахæссæд!»
    Фидиуæг афтæ ныхъхъæркодта сеппæтыл дæр. Фынгтæ ‘рывæрдтой æмæ
цын  сæ  раз хæрд æмæ нозтæй байдзагкодтой. Фæминасцын-кæнынкодтой
иннабонæй иннабонмæ. Куы бафсæстысты, уæд дзы алчидæр йæхи  мæрдты
кой кодта, Уырызмæджы мæрдты кой дзы ничи скодта, нæдæр йæ лæппуйы
кой.
    Уырызмæджы   лæппу   Мæрдтыбæсты   ракуырдта   мæрдты    хицау
Барастырæй,  иу  къуыри йæ уæлдзæхмæ куыд ауадза,  афтæ.  Барастыр
лæппуйæн  бар радта ‘мæ лæппу уæлдзæхмæ схызти. Уырызмæджы  дуармæ
бацыди, бадзырдта йæм, ракæс мæм æддæмæ зæгъгæ.
    Куы йæм ракаст æддæмæ, уæд ын лæппу загъта:
    - Райсом боныцъæхмæ дæхи сцæттæкæн æмæ хъуамæ хæтæны фæцæуæм.
    Уырызмæг ысразы цæуыныл æмæ загъта лæппуйæн:
    - Кæнæ мæм ам фæлæуу, кæнæ дæ кæм фæнды, уым æрынцай.
    Лæппу загъта:
    -  Ам  лæууыны рæстæг мын нæй, фæлæ ды дæхи цæттæкæн,  æз  дæм
далæ быдыры лæудзынæн.
    Лæппу  ацыди  ‘мæ  быдыры йæ бæхы саргъ  систа.  Бæхы  ауагъта
хизынмæ, йæхæдæг бæхы саргъ йæ нывæрзæн бакодта æмæ схуыссыд.
    Уырызмæг  мæткæнын байдыдта, сывæллонимæ мæ хæтæны  цæугæ   чи
фена, уый мын цы зæгъдзæн, æмæ скуывта:
    -  Хуыцауты хуыцау, ахæм мит æруарæд æмæ митæй азмæлæн  куыннæ
уа, къæсæрæй къæсæрмæ акæсæн куыннæ уа!
    Æхсæв  бонмæ уарын байдыдта æмæ уыйбæрц æруарыд æмæ  хæдзæрттæ
нал зындысты.
    Райсом куы сбон, уæд Уырызмæг загъта:
    -  Афонмæ лæппу миты бын фæци. Исчи ма уæлхæдзармæ схизæд  æмæ
ма уырдыгæй акæсæд, кæддæра цы фæци лæппу.
    Иу  ысхызт  уæлхæдзармæ,  акаст æмæ лæппуйæн  й’  алыварс  авд
мусуаты  цъæх  нæууæй  лæууы.  Æрхызт  æмæ  афтæ  радзырдта,  фæлæ
Уырызмæджы нæ бауырныдта. Йæхæдæг ысхызт æмæ йæм акаст. Куы  федта
лæппуйы, уæд фæстæмæ ‘рхызт æмæ загъта:
    -  Мæнæн  ме  ‘сæфт  цыдæр æрцыди, мæ бæх мын  сифтындзут,  мæ
дзаума  мын æрдавут æмæ æз уæддæр уым бацæудзынæн, кæд мын  фæндаг
уа, уæд.
    Бæх   сифтыгъта,   йæ  дзаума  скодта  ‘мæ   фæсивæды   акодта
фыййæгтимæ. Фæд æм айгæрстой æмæ йæм изæрмæ тыххæй бахæддзæ сты.
    Куы бахæддзæ сты лæппумæ уæд Уырызмæг загъта:
    - Цæй, лæппу, куыд дæ фæнды, цæуæм æви нæ?
    -  Куыд  мæ  фæнды, куыд! Æнæ цæугæ дзы нæй,  -  дзуапп  радта
лæппу. Лæппу йæ бæх сифтыгъта ‘мæ йыл ысбадти.
    Уырызмæгæн загъта:
    -  Гъеныр  æрхъуыдыкæн  æмæ дын æнæ  састдæр  цы  зæхх  у  ‘мæ
тыхджындæр чи у, уырдæм куыд ацæуæм, афтæ.
    Уырызмæг  загъта:  Терк  æмæ Туркмæ тыхгæнæг  никуы  бацыдтæн,
уыййæддæмæ ‘ндæр æнæсаст бæстæ нæй.
    Лæппу  бафарста Уырызмæджы, разæй дæ цæуын фæнды, æви  фæстейы
зæгъгæ.
    Уырызмæг загъта:
    - Æмæ разæй ацæуæн куы никæуыл ис, уæд куыд ацæуон?
    -  Чердæм цæуын хъæуы, уый мын зæгъ, уыййæддæмæ разæй цæуын мæ
бар уадз, - загъта лæппу.
    Уырызмæг  ын  бацамыдта фæндаг. Лæппу разæй цæуы  ‘мæ  мит  йæ
разæй дардыл саукæны ‘мæ цъæх нæууыл цæуынц. Бахæддзæ сты Терк æмæ
Турчы  рæгъæуттæм æмæ цæ ратардтой. Скъæрын цæ байдыдтой æмæ лæппу
дзуры Уырызмæгмæ:
    -  Ды  скъæр, Уырызмæг, размæ. Мæнмæ худинаг кæсы æнæ  фæдисæй
фос ыскъæрын, мæн фæстейы уадз.
    Йæхæдæг  Терк  æмæ  Туркмæ  фæдис арвыста,  уæ  рæгъæуттæ  уын
фæтардæуы   зæгъгæ.  Æмæ  сындæггай  раздæхт  æмæ  скъæры   рæгъау
Уырызмæгимæ.  Фæдис  дæр  æввахс  байдыдтой.  Лæппу  цæм   фæстæмæ
аздæхти.  Цас-иу  æрбацыдысты, дыууæ уыйасы цæ-иу фæстæмæ  ахаста.
Афтæмæй цæ ‘мгæрон не ‘руагъта.
    Терк   æмæ  Туркæн  сæ  бон  куы  ницыуал  уыд,  уæд   фæстæмæ
аздæхтысты.
    Афтæмæй рæгъау Нартыхъæумæ ‘рбатардтой.
    Иу  урс  гал  дзы уыд æмæ уый рахицæнкодта лæппу. Иннæтæй  йын
загъта:
    - Ацы урс гал мæн, æз дæ фырт дæн, иннæтæ дæу фæуæнт æмæ цæ цы
кæныс, уый кæн.
    Йæхæдæг гал йемæ акодта ‘мæ мæрдты бæстæм бафардæг ис.
    Уырызмæг уыцы фосæй хистытæ, хæрнæджытæ фæкодта йæ фыртæн.
    
    УЫРЫЗМÆДЖЫ ÆНÆНОМ ЛÆППУ.
(Вариант)
    Иу хатт куы уыд, уæд Уырызмæг æнкъардæй бацыди сæ хæдзармæ. Йæ
ус æй фæрсы:
    - Цæмæн æнкъард дæ? Кæнæ дæ чи бафхæрдта?
    Уæд ын Уырызмæг афтæ:
    -  Чи  мæ  бафхæрдта, чи! Абон фæсивæдмæ акастæн, æмæ цæ  хорз
карды кой, хорз топпы кой ничиуал кæны, фæлæ иууылдæр сæ гуыбынтæм
ныхъхъуыстой.
    Уæд ын йæ ус загъта:
    - Ма тæрс. Мæнæн авд къæбицы хор ис, авд къæбицы та – мæнæу.
    Уырызмæг  ронг  ронгыл ыскодта æмæ иу абонæй иннабонмæ  хæрнæг
ыскодта йæ амалаимæ ‘мæ минаскодтой.
    Уырызмæг  хæрнæджы  ардта алкæй дзæгъæл марды  ном,  фæлæ  йын
гыццылæй иу гытцыл æнæном лæппу амарди ‘мæ уый кой нæ кодта.
    Уæд  лæппумæ хъыг æркасти ‘мæ йæхи Барастырæй ракуырдта иу бон
дзырдæй.
    Сифтыгъта бæх, æмæ куы рацæйцыд, уæд мæрдтæ иууылдæр йæ  фæдыл
рацыдысты.  Лæппу  фæстæмæ баздæхт æмæ йæ бæхы цæфхæдтæ  зыгъуыммæ
ныссагъта, ома фæд зыгъуыммæ уа, æмæ мæрдтæ афтæ ма ‘нхъæлой,  æмæ
исчи æддæмæ ацыди.
    Рацыди   лæппу   ‘мæ  Уырызмæджы  хæдзары  дуармæ   балæууыди.
Уырызмæгмæ бадзурынкодта.
    Уæд цын Уырызмæг загъта:
    -  Мидæмæ йæ ракæнут. Уый хæрд, нуæзт æнхъæл чи ‘рцыд, ахæм у,
æмæ бахæра, баназа.
    Лæппу йæм бадзырдта:
    - Æз нæ дæр нуæзтæнхъæл дæн, нæ дæр – хæрд, фæлæ дуармæ ракæс.
    Уырызмæг  рацыди  дуармæ  ‘мæ уыны иу  гытцыл,  саргъы  гоппæй
уæлæмæ зынгæ дæр нæ кæны, ахæм лæппу.
    -  Сифтындз  дæ бæх æмæ цом тагъд Нартыхъæумæ, сæ  рæгъау  цын
ратæрæм, - загъта лæппу.
    Уырызмæг йæ бæх сифтыгъта ‘мæ рарасти.
    Лæппу йын дзуры:
    - Скъæргæ ныр дæ бæхы мæ разæй!
    Иу  цъус ацыди Уырызмæг лæппуйы разæй, стæй йæ бæх нал фæрæзта
митæй æмæ хъæпæнтæй.
    - Алæма мæн ауадз разæй, - загъта лæппу.
    Лæппу  разæй  цæуын райдыдта. Разæй йæ бæхы  комытæфæй  фæндаг
суркодта.
    Нартыхъæумæ куы фæцæйхæддзæкодтой, уæд цыл уым иу ус  амбæлди,
æрзоныгылкодта сæ разы ‘мæ цын лæгъстæ райдыдта:
    -  Уæ хуыцауыхаймæ скæсут. Цы уын лæгъстæкæнын: раздæр уæм  мæ
иунæг лæппуйы йæддæмæ ничи рауайдзæни ‘мæ мын-иу æй зианы цæфтæ ма
фæкæнут.   Æфсоны  цæф  æй  ракæнут  æмæ  йæ  уæлвæндаг  баппарут,
дæлвæндаг – нæ.
    Бахæддзæ сты Нартыхъæумæ. Цы ус цын лæгъстæкодта, уый  лæппуйæ
раздæр цæм ничи рауади.
    Уыдон æй зианы цæфтæ нæ ракодтой æмæ йæ уæлвæндаг баппæрстой.
    Уæд  цæм рацыдысты Нарты фæсивæд хъазуат, æмæ цæ ‘мбойны цагъд
фæкодтой Уырызмæг уыцы лæппуимæ. Разæй цæ цæгъдгæ кодтой,  фæстейы
та цæ туджы зæйтæ ластой. Афтæмæй цыл фæтых ысты ‘мæ цын ратардтой
Нартæн сæ рæгъау.
    Иугæр куы ‘рцыдысты хъæумæ, уæд лæппу рæгъау æртæ дихы скодта.
Уырызмæгмæ  æгад  æркасти, зæгъгæ дзы, лæппу  дыууæ  хайы  йæхицæн
исдзæни.
    Иу хай дзы сывæрдта ‘рмæст иу хъулон уæныг.
    Уалынмæ лæппу загъта:
    -  Ацы  иу хай дæу, иннæ – мæ мады. Æз, дæуæй цы Æнæном  лæппу
амарди,  уый  дæн, æмæ адæмы дзæгъæл мæрдтæн куы  рухскодтай,  уæд
мæнæн цæуыннæ рухскодтай?
    Уырызмæг  æй йæ хæдзармæ кодта, фæлæ лæппу нал баздæхти,  изæр
дам мын кæны ‘мæ мæ мæрдтæ сæхимæ нал бауадздзысты.
    Лæппу уайтагъд йæ хъулон уæныгимæ рацыд.
    Бацыди  мæрдты  дуармæ  ‘мæ Барастырмæ  бахъæркодта.  Уый  йæм
фæстæмæ радзырдта хур аныгуылди зæгъгæ. Уæд лæппу кувын байдыдта:
    -  Хуыцауты  хуыцау!  Ме сфæлдисон хуыцау! Æфцджытыл  дыдзыхур
куыд ракæса!
    Уалынмæ  фæкаст,  æмæ æфцджытыл хур ысзынди.  Уæд  бахъæркодта
Барастырмæ:
    - Куыннæ кæсы хур?! Уæдæ уалæ гъеуый циу?
    Барастыр иугæр хуры куы федта, уæд лæппуйы бауагъта.
    
    *  *  *
    Изæры  ма акæсут, æндæра нæ вæййы уыцы хур: уый уæдæй  фæстæмæ
баззад.
    
    НАРТЫ УЫРЫЗМÆГ 
    Уырызмæгæн иу ард хорд уыд, исчи йæм-иу куы бадзырдта, хæцынмæ
цом зæгъгæ, уæд уыууыл.
    Иу изæр æм талынджы дуарæй бадзырдта иу чидæр.
    Рацыди йæм Уырызмæг, чи дæ зæгъгæ.
    Уыди  бæхыл  ахæм  гытцыл сывæллон, дыууæ саргъыгоппы  астæуæй
уæлæмæ дæр нæ зынди, æмæ йын загъта:
    - Мæн демæ фæнды цæуын хæтынмæ.
    Уырызмæгæн хъыг уыдис тынг: «Ацы сывæллонимæ мæ цæугæ чи фена,
уый мæ цы зæгъдзæн, йæ хъуымыз йæ донгæмттæй кæлгæ!»
    Афтæмæй та ард хорд уыдис, æнæ ацæугæ нæ уыди.
    Лæппуйæн загъта:
    -  Ацу  ‘мæ  уыцы  уобауыл  лæуу æмæ дыл  райсом  сæмбæлдзынæн
сæумæцъæхыл.
    Йæхæдæг фæстæмæ раздæхти ‘мæ йæ хæдзармæ тынг мæстыйæ ‘ссыди.
    Цæуыл мæсты дæ зæгъгæ йæ бафарста Сатана.
    -  Куыннæ  мæстыкæнон? Сывæллæттæ мæ хынджылæгкæнын байдыдтой,
йæ  хъуымыз  йæ донгæмттæй кæмæн цæуы, гъе уыдон. Гъе ахæм  гытцыл
лæппу мæм æрбадзырдта, дыууæ саргъыгоппы астæуæй нæ зынди.
    Уæд ын Сатана загъта:
    - Уый ницы кæны: хъару мæ зонд сывæллонæй зæронды сæрыл нæу.
    Уæддæр ын хъыг уыди ‘мæ хуыцаумæ бакуывта:
    -  Хуыцау!  Уæдæ  ацы ‘хсæв ахæм къæвда скæ, авд  азы  цы  мит
æруара, уый ацы ‘хсæв куыд æруара, афтæ!
    Ахæм мит æруарыди ‘мæ иу сардзины ‘рдæгæй фылдæр уыди.
    Райсомы бадзырдта Хæмыцмæ ‘мæ Созырыхъомæ:
    -  Дысон  мæм  иу гытдзыл лæппу, дыууæ саргъы гоппыастæуæй  нæ
зынди,  ахæм мæм æрбадзырдта, хæтынмæ дам цом. Хъыг мын уыди,  кæй
мæ  хъазыд, уый тыххæй, æмæ йын æмгъуыд ыскодтон гъе уыцы  уобаумæ
‘мæ  афонмæ  амарди.  Рацæут æмæ йæ бафснайæм,  кæннæуæд  (кæннод)
худинаг у, кæд мæ хъазгæ кодта, уæддæр нæ зонын.
    Сбадтысты сæ бæхтыл, тыхамалтæй бахæддзæ сты уыцы уобаумæ.
    Лæппу йæ уæлæ йæ нымæт æркодта ‘мæ хуыссы. Бæх йæ алыфарс хизы
æртæкæрдæгыл.
    Стыр  дис фæкодтой: «Ай та цы диссаг у? Лæппу хуысгæ куы кæны,
бæх - хизгæ æртæхкæрдæгыл!»
    Лæппу  хуыссы æмæ загътой, сæхинымæры ‘ртæрхонкодтой:  «Амарæм
ацы лæппуйы. Айбæрц æхсар кæмæ ис, уый нын исты бакæндзæн!»
    Созырыхъо  домбай уыди æмæ йæ кард ысласта ‘мæ йын  йæ  бæрзæй
ныцъцъыкласта ‘мæ дзы æрду ‘мæ æрдæг дæр н’ алыгкодта.
    Хæмыц ыл фæхудти:
    -   Тæнзæрдæ   дæ,  тæнзæрдæ,  æмæ  йæ  дзæбæх  нæ  ныццавтай,
уыййæддæмæ йæ куыд нæ амардтай! Сывæллон йæддæмæ ма у!
    Уый  дæр  та йæ йæ кардæй ныцъцъыкласта. Уымæн дæр  ницы  алыг
кодта йæ кард.
    Уæд цын Уырызмæг афтæ зæгъы:
    - Уæ дыууæ дæр нæ уæндут: уыййæддæмæ ма уыййас у йæ тых!
    Уырызмæг  дæр та йæ ныцъцъыкласта. Йæ кард йæ сæртыл  фæхауди,
уыййæддæмæ лæппуйæн ницы кодта.
    Йæ бæрзæй аныхта лæппу ‘мæ загъта:
    - Ай мæ æхсынчъытæ хъыгдарынц æви цавæр у?
    Уæд æй базмæлынкодтой сыст ма зæгъгæ.
    Фестади ‘мæ цын æгас цæуат зæгъгæ загъта.
    Басаламкодтой кæрæдзийæн.
    Сифтындз дæ бæх зæгъгæ йын загътой. – Æмæ цом.
    Араст ысты ‘мæ лæппу сæ фæстæ цыди, уыдон та разæй. Уыдон миты
цæуын  нæ  фæрæзтой. Лæппу сæ фæдыл цыд. Фæндаг саукодта, хускодта
йæ бæхы комытæфæй.
    - У-у, лæппу! Разæй цæуы, ацы буцдзинад мах нæ хъæуы!
    Лæппу разæй рацыд æмæ йæ фæстæ хус фæндагыл цыдысты.
    Иу ран иу хъæдрæбынмæ афтыдтой æмæ уым æхсæвиуат æркодтой.
    Лæппу хъæды хицаумæ сæртхъирæнкодта:
    -  Сау дæ къона кодта, дæу сагæй, сæгуытæй чи и, уыдон куы  нæ
‘рымбырдкæнай,  мæн  дзы  цас фæнда, уыййас  куыд  аргæвдон,  хорз
хæринæгтæй  мæ  хистæрты куыд бафсадон, Уырызмæгæн  саджы  хъуынæй
фæлмæн уат куыд бакæнон!
    Гъæйдæ  мардзæ, сагтæ ‘мæ йæм сæгуыттæ згъорын байдыдтой.  Цас
æй  дзы  фæндыди, уыйас дзы аргæвста. Хорз федта йæ  ‘ртæ  хистæры
æхсæв-бонмæ. Уырызмæгæн саджыхъуынæй фæлмæн уат бакодта.
    Ацыдысты уырдыгæй райсом. Иу быдыры та се ‘хсæвиуат æрыййæфта.
    Быдыры хицаумæ та сæртхъирæнкодта:
    -  Сау дæ къона кодта, дæу каркæй, бæдулæй чи и, уыдон куы  нæ
‘рымбырдкæнай,  мæн дзы цас фæнда, уыййас куыд  аргæвдон  ме  ‘ртæ
хистæры фаг, Уырызмæгæн кæрчыты бумбулийæ фæлмæн уат куыд бакæнон!
    Гæппытæ  йæм  байдыдтой кæрчытæ, тæхын æм  байдыдтой.  Цас  æй
фæндыди,  уыййас  дзы  аргæвста.  Йе  ‘ртæ  хистæры  хорз   федта.
Уырызмæгæн бумбулийæ фæлмæн уат бакодта.
    Райсом  та  уырдыгæй ацыдысты ‘мæ та цын  иу  уырыл  доны  был
æхсæвиуат æрынтысти.
    Доны хицаумæ та сæртхъирæнкодта:
    -  Сау мын дæ къона кодта, дæу кæфæй, кæсагæй чи и, уыдон  куы
нæ  ‘рымбырдкæнай, æз дзы ме ‘ртæ хистæры фаг куыд аргæвдон, афтæ.
Уырызмæгæн кæфыхъуынæй фæлмæн уат куыд бакæнон!
    Кæсæгтæ   йæм  гæппытæ байдыдтой хуыскъмæ. Кæфтæ цас  фæндыди,
уыййас  аргæвста,  йæ хистæрты хорз федта, Уырызмæгæн  кæфыхъуынæй
фæлмæн уат бакодта.
    Райсомы цын загъта:
    -  Гъеныр ам лæуут. Мæнæ уын хæринаг æмæ хæрут. Мæнæн ма  амал
цы дуджы уа, уыцы дуджы уыл æмбæлдзынæн.
    Доны  бахызти. Донбеттыртæм бацыди ‘мæ цын сæ рæгъау  ратардта
бæхæй,  галæй. Фæдис æй расырдтой. Уыцы лæппуйы цал гæрахы кодтой,
уал хатты цын æй дæсгæйттæй фæстæмæ фыста.
    Раирвæзти. Æрбатардта Донбеттырты рæгъау бæхæй, галæй. Йе ‘ртæ
хистæрмæ ‘рбахæддзæ ‘мæ цын загъта:
    - Гъеныр тæргæут ацы фосы, тас нын ницæмæй уал у!
    Раскъæрдтой  фос  уырдыгæй  Хæмыц,  Созырыхъо  ‘мæ   Уырызмæг.
Æрбахæддзæ  сты  Нартмæ.  Нарты Уарæны ‘рынцадысты  ‘мæ  тарстысты
Уырызмæг,  Хæмыц æмæ Созырыхъо: «Ай нын цы бахайкæндзæни,  куы  нæ
‘хсгæ  фæкодтам, куы нæ аргæ куы ницы скодтам, куы ницы йæм  тыхæй
бавналæн и?»
    Уыцы мæт цæ уыди.
    Нарты  Уарæны уыцы фос æртæ дихы акодта уыцы лæппу. Иунæг  урс
гал дзы уыди, æмæ уый хицæнæй аскъæрдта.
    Уыдон  дискодтой сæхинымæры: «Æвæтдзæгæн, иу хай махæн  дæдты,
дыууæ хайы йæхицæн.»
    Уый цын загъта:
    - Бар кæстæрæй истæуы. Созырыхъо, ды дæр сис.
    Созырыхъо бар систа æртæ хайæ.
    Стæй та Хæмыцæн загъта бар сис зæгъгæ.
    Хæмыц дæр бар систа.
    Ныр  фæстаг  хай Уырызмæгæн баззад, æмæ, хицæнæй  цы  урс  гал
акодта,  уый Уырызмæджы хайимæ бакодта ‘мæ цыл ахъæркодта  ‘мæ  цæ
Уырызмæджы кæртмæ баскъæрдта.
    
    Уæд адæм иууылдæр бамбæрстой, уый хуымæтæджы кæй нæ уыди, уый.
    Уырызмæджы  чыззытæй  ма  Адухуæ æнæкуырд  уыди  ‘мæ  уый  кæй
ракуырдта, уый бамбæрстой, фæлæ, чи уыди, уый нæ базыдтой.
    Бонтæ  йыл ацыди ‘мæ Сыбытты Сырхау цыппар æмбалимæ Уырызмæджы
хæдзармæ ‘рцыди уазæджы. Уырызмæг цæ суазæгкодта. Æхсæв æм фесты.
    Райсомы загъта:
    - Уазджытæ, цы хабар и? Цавæр, цы стут?
    Загътой йын:
    -  Æфсæрмы дæм нæ кæнæм. Сæ лæппу ацырдыгæй уыди ‘мæ дæм  чызг
федта ‘мæ гъеуый тыххæй æрцыдыстæм.
    Бафидыдтой  хорз дыууæ лæджы. Ракуырдтой чыззы.  Бафыстой  йын
ноджыдæр йæ ирæд уыцы дуджы ‘гъдауæй.
    Чындзхæссæг æм æрцыдысты ‘мæ йæ ахастой Адухуæйы. Абон дæр  ма
Борæтæ ‘мæ Сыбыттæ хæстæгæй баззадысты.
    
    УЫРЫЗМÆДЖЫ ФЫРТ ÆМЗОР
    Нарты  Уырызмæгæн  лæппу  райгуырди  ‘мæ  Сайнæг-æлдармæ  арвы
v8kuz{  йас фехъуысти. Уыцы лæппуйæн куывд чи скодтаид,  йæ  хъаны
бар  уый уыди. Сайнæг-æлдар урс галы ‘фцæджы зæлдаг синаг бафтыдта
‘мæ йæ ‘ркодта Нартыхъæумæ. Стæй ныхъхъæркодта Уырызмæджы дуарæй:
    - Чи райгуырд, уый цæринаг, йæ хъаны бар та мæн куыд уа!
    Йæхæдæг  гал аргæвста ‘мæ куывд ыскодта Нартыхъæуæн.  Лæппуйыл
сæвæрдта ном Æмзор æмæ йæ ахаста йæхицæн хъанæн.
    Æмзор  куы  рахъомыл,  уæд æм æрцыдысты  уæларвæй  фæдыл-фæдыл
уынынмæ:  Уастырджи ‘мæ Æфсати иумæ, Тутыр æмæ Уацилла иумæ.  Сафа
‘мæ Йелийа та иумæ.
    Хъан  сæ  размæ  рацыди  ‘мæ цын хистæрæй  хистæрмæ  сæ  бæхтæ
райста.  Сæ  нымæттæ ‘мæ цын сæ йæхсытæ дæр райста  ‘мæ  цæ  уатмæ
бахаста.
    Сайнæг-æлдар  уазджыты  бакодта  хæдзармæ.  Æрбадын  цæ  кодта
дывæхсыг  бандæттыл  æмæ цын фынгтæ ‘рывæрдта  сæ  разы  алыхуызон
минасимæ.  Хъан  йæ  худ  систа ‘мæ  уазджыты  раз  уырдыг  лæууын
байдыдта.
    Уазджытæ  фынгæй  куы сыстадысты, уæд айнæджы тигъмæ  ацыдысты
‘мæ   уырдыгæй   Нартыхъæумæ  кастысты  авдцæстон  кæсæнцæстæй   –
Нартыхъæуы Агуыры ‘фсæдтæ бæхылæхы бын фæкодтой.
    Уыцы  рæстæджы Нарты Сосланы ус дон нуæзта ‘мæ агуывзæйы  куыд
зынди дон, уымæй йæ хъуыры ноджы хуыздæр зынди.
    Уæларвон  хуыцæуттæ  дисгæнгæ  ‘рбацыдысты   фæстæмæ   Сайнæг-
æлдармæ.  Æрбадтысты та фынгыл дзыхъхъыннæуæг æмæ  йын  радзырдтой
Нарты хабæрттæ:
    -   Абон  кастыстæм  авдцæстон  кæсæнцæстытæй,  æмæ  Нартыхъæу
тугтæригъæдæй марынц: Агуыры ‘фсæдтæ цæ бæхылæхы бын фæкодтой. Уый
диссаг  кæм  нæ  уыд фæлæ Нарты Сосланы ус агуывзæйæ  дон  нуæзта,
афтæмæй  дон агуывзæйы куыд зындис, йæ хъуыры уымæй ноджы  хуыздæр
зынди.
    Уыцы  ныхæстæм  Æмзорæн йæ цайдан йæ къухæй  æрхауд,  æмæ  йын
æлдар загъта:
    -  Дæ  хал, дæ бæндæн фæхауа, кæд нырма дæуæн усафон  нæу!  Дæ
цайдан дæ къухæй куыд æрхауд?!
    Æмзор ын загъта:
    -  Усы коймæ бæргæ не ‘рхауд мæ цайдан, фæлæ Нартыхъæуы зæронд
мад  æмæ фыд ныууагътон, æмæ цæ афонмæ Агуыры ‘фсæдтæ бæхылæхы бын
фæкодтой, æз та ам кæрдзынтæ хæрын. Курын дæ, æмæ мæ ауадз нæхимæ.
    Æлдар ысразы и ацæуыныл. Радта йын лæварæн хорз топп, фæлæ  йæ
Æмзор йæ къухмæ нæма райста ‘мæ загъта æлдарæн:
    - Фæлæу, æз дзы ме ‘схæсгæ мады афæрсон.
    Йæхæдæг бауад æмæ йæ фæрсы:
    - Цы бакæнон, æлдар мын топп дæдты, æмæ йæ хæссон, æви нæ?
    Ус ын загъта:
    -  Кæд дын топп дæдты, уæд дзы хæдифтындзгæ ‘мæ хæдæхсгæ  топп
райс!
    Æмзор фæстæмæ баздæхт æлдармæ ‘мæ йын загъта:
    -  Кæд мын лæваркæныс, уæд мын хæдифтындзгæ ‘мæ хæдæхсгæ  топп
радт.
    Уый йæм дзуры:
    -  Уæд  уый  бацамонæг макуы мацы фенæд, кæд уый æз  дæуæн  нæ
радтон!
    Стæй йæм Уастырджи ныххатыдта æлдармæ:
    -  Иу  топпы  тыххæй дæ хъаны зæрдæ дæхимæ цæмæн  хъæбæркæныс?
Радтын æй.
    Æлдар дæр æй уæд радта.
    - Уæдæ ма дын æххæст кард дæр дæдтын, - загъта æлдар Æмзорæн.
    Æмзор та йе схæсгæ мады афарста уымæй дæр, æмæ йын ус загъта:
    -  Кæд  дын  кард дæдты, уæд дзы райс, сласынæн  рæуæг  чи  у,
ныццæвынæн лæджы чи нæ сайы, уыцы кард.
    Æмзор бацыд æлдармæ ‘мæ йын загъта:
    -  Сласынæн рæуæг чи у, ныццæвынæн лæджы чи нæ сайы, радт  мын
уыцы кард.
    Æлдар исдугмæ нæ разы кодта, фæлæ йæм Уастырджи ‘мæ йæ мбæлттæ
ныххатыдтой æмæ та йын радта уыцы кард дæр.
    -  Уæдæ  ма дын æххæст бæх дæр куы радтин, - загъта  æлдар  йæ
хъанæн.
    Æмзор бауад йе ‘схæсгæ мадмæ ‘мæ йæ фæрсы:
    - Æлдар мæ æнæ бæх нæ уадзы ‘мæ кæцы бæх райсон?
    Ус ын загъта:
    -  Уæдæ  дын  кæд бæх дæдты, уæд дæлæ Сухсыбыдыры  иунæгæй  чи
хизы, Рæфы суадоны алыбон дон чи нуазы, гъеуыцы бæх дын радтæд.
    Æмзор бауад æлдармæ ‘мæ дзы куры:
    - Кæд мын бæх дæдтыс, уæд далæ Сухсыбыдыры иунæгæй чи хизы ‘мæ
алыбон Рæфы суадонмæ дон нуазынмæ чи цæуы, уыцы бæх мын радт!
    Æлдар ын загъта:
    -  Уый дын ницы уал раддзынæн. Иннæ бæхтæй дæ кæцы хъæуы,  уый
алас.
    -  Уæдæ мын кæд уыцы бæх дæдтыс, кæннод мæ иннæтæй ничи хъæуы,
- загъта Æмзор.
    Стæй та Уастырджи йе ‘мбæлттимæ ныххатыдта уымæй дæр æлдармæ:
    -  Бæхы байраджы тыххæй дæ хъаны зæрдæхудт ма райс, дæхимæ  йæ
цæмæн хъыгкæныс, радтын æй.
    Æлдар фефсæрмы ‘мæ загъта Æмзорæн:
    - Ацу, уæдæ дын бæх дæр лæвар фæуæд, мæнæ мæ уазджыты хатырæй.
    Æмзор катайкодта, уæдæ йæ куыд æрцахсдзынæн зæгъгæ.
    Æлдар ын загъта:
    - Йæ ‘рцахсын та дæхи бар фæуæд.
    Уæд Уастырджи Æмзорæн загъта:
    -  Мæнæ  мæ  бæх æртæ хатты сасмæй байсæрд æмæ йæ  ‘ртæ  хатты
змисы  стулынкæн,  стæй  йыл  ызмис  авд  æвдагарзы  ныххæдздзæни.
Уыйфæстæ  цæххы дур дæ фæсарц æрбабæтт æмæ йæ Рæфы  суадоны  былыл
нывæр.  Дæхæдæг  суадонмæ хæстæг уæрм ыскъах  æмæ  дæ  бæхимæ  уым
ныббыр.  Сухсыбыдырæй  уыцы  бæх куы ‘рбацæуа  дон  нуазынмæ,  уæд
ыстæрдзæн  цæххæй æмæ алырдæм ракæсбакæскæндзæн. Ды йæ  уæлвæд  дæ
бæхы ‘ртæ хатты бауасынкæн æмæ йын йæ сагъ сис. Стæй йæ ауадз æмæ,
дыууæ бæхы хылыл куы фæуой, уæд афтæмæй дæ къухы бафтдзæн.
    Æмзор  æртæ хатты байсæрста бæхы сасмæй, æртæ хатты  йæ  змисы
стулынкодта, æмæ йыл ызмис авд æвдагарзы ныххæцыди. Стæй цæххы дур
йæ  фæсарц  æрбабаста ‘мæ арасти Сухсыбыдырмæ.  Уый  Рæфы  суадоны
былыл  нывæрдта цæххы дур, йæхæдæг уæрм ыскъахта ‘мæ уым  ныббырыд
йæ бæхимæ.
    Фæсæмбисæхсæв  æлдары  бæх  æрбацыд  дон  нуазынмæ.  Дон   куы
банызта,  уæд  цæххæй  астæрдта ‘мæ  алырдæм  кæсыныл  фæци.  Уыцы
рæстæджы Æмзор дæр Уастырджийы бæхы бауасынкодта. Уастырджийы бæхы
уасынмæ  иннæ бæх азгъордта ‘мæ арвы цыппар къабазыл  æртæ  уысммæ
‘рзылди.
    Куы ‘рбахæддзæ фæстæмæ Рæфы суадоны цурмæ, уæд та йæм Æмзор йæ
бæхы  бауасынкодта. Бæхы уасынмæ та æлдары бæх  æртæ  уысммæ  арвы
цыппар къабазыл æрзылди, æмæ йæ тæнтæ уæд хидызмæлд байдыдтой.
    Æртыггаг уастмæ Æмзор Уастырджийы бæхы рауагъта. Афтæмæй дыууæ
бæхы   кæрæдзийы   дæндагæй   хæрын  байдыдтой,   зæвæтæй   нæмын.
Уастырджийы  бæх  февналы ‘мæ иннæ бæхæн йæ  фарсæй  йæ  дзыхыдзаг
сыскъуыны.  Уыцы  бæх  февналы, æмæ  Уастырджийы  бæхы  фарсæй  йæ
дзыхыдзаг ызмис сыскъуыны. Бирæ фæхæцыдысты уыцы ран. Стæй  Æмзоры
бæхæн йæ буар зынын байдыдта, афтæ иннæ бæх дæр æрхаудта зæхмæ.
    Куы ‘рхауд зæхмæ, уæд ныхъхъæркодта:
    -  Чи  дæ,  цавæр  дæ, дæ куыдзæн мæ цæмæн хæрынкæныс?  Абонæй
фæстæмæ мæн хуыцау дæуæн загъта, фæлæ ‘рбацу ‘мæ мæ алас.
    Æмзор  рацыд  уæрмæй æмæ бæхты баиргъæвта. Æлдары бæхыл  саргъ
сывæрдта  ‘мæ  йыл ысбадти. Йæхæдæг Уастырджийы  бæхы  йæ  фыддзаг
фæкодта ‘мæ фæцæйцыди Сайнæг-æлдармæ.
    Иудзæвгар  ку’  ауадысты, уæд Æмзоры  йæ  бæх  фехста  хæрдмæ.
Афтæмæй мигъæй æврагъы астæумæ фæхаудта, фæстæмæ ‘рхаудта  ‘мæ  та
саргъыл абадти.
    Уæд ын бæх загъта:
    - ‘Ссарынагъоммæ уал мын барæгæн бæздзынæ.
    Æмзор дæр загъта:
    - Уæдæ мын ды дæр ыссарынагъоммæ цъыфты тæрынæн бæздзынæ.
    Æлдармæ куы бахæддзæ сты, уæд Æмзор Уастырджийæн радта йæ бæхы
фæстæмæ ‘мæ сегасæн дæр загъта хæрзбон. Уыдон ын арфæ  ракодтой.
    Æмзор йæ бæхыл ысбадт, топп æрыфтыдта йæ ‘фцæджы, æрбабаста йæ
кард й’ астæуыл æмæ хæстонарæзтæй æрцыди Нартыхъæумæ.
    Нартыхъæу  сыстадысты ‘мæ йыл цинкодтой. Нарты Сосланы  ус  йæ
бынатæй уæлæмæ дæр нæ фезмæлыд.
    Уæд ын Æмзор загъта:
    -  Хорз ус, цæй уæззау дæ! Æз хион дæн, фæлæ дæ бынатæй уæлæмæ
дæр куынæ фæразыс.
    Ус ын загъта:
    -  Цы  дын  ыстон,  мæ  хур, исты мын Агуыры  ‘фсæдты  куы  нæ
аздæхтай Нартæй.
    Уыцы  ныхасмæ Æмзор йæ бæхыл абадт мæстыйæ ‘мæ Агуыры  ‘фсæдты
цур  балæууыд.  Райдыдта  цæ  цæгъдын  хæдифтындзгæ  ‘мæ  хæдæхсгæ
топпæй. Кæй та дзы кардæй мардта. Афтæмæй чи мард Агуыры ‘фсæдтæй,
уыдон туджы зæй иннæты фæстæмæ ласта. Æмзор аздæхта Агуыры ‘фсæдты
‘мæ Нартыхъæумæ ‘рбацыд.
    Нарты  хъæу уырдыг ныллæууыдысты йæ разы ‘мæ йæ фырцинæй зæхмæ
нал уагътой. Уæддæр Сосланы ус йæ бынатæй нæ фезмæлыд.
    Æмзор ын загъта:
    - Хорз ус, куыд уæззау дæ, æппын уæлæмæ куы нæ стыс?!
    Ус ын загъта:
    -  Цы  дын  ыстон, мæ хур, исты мын, хурныгуылдæй æмбисæхсæвмæ
дидинæг  чи  ‘фтауы, æмбисæхсæвæй бонмæ рæгъæд чи кæны  ‘мæ  дыууæ
хохы  фырыты хæст кæуыл кæнынц, уыцы бæлас мын мæ дуармæ,  мыййаг,
куы нæ ‘рсагътай.
    Æмзормæ хъыг æркаст уыцы ныхас æмæ аздæхт уыцы бæлас хæссынмæ.
Фæндагыл æй бæх фæрсы лæппуйы:
    - Кæдæм цæуыс, хуыцауæн æнады гуырд, мæнæн дæр ма йæ зæгъ.
    Æмзор ын загъта:
    -   Уæлæ  дыууæ  хохы  фырыты  хæст  цы  бæласыл  кæнынц   æмæ
хурныгуылдæй  æмбисæхсæвмæ дидинæг чи ‘фтауы,  æмбисæхсæвæй  бонмæ
рæгъæд чи кæны, уыцы бæлас хæссынмæ.
    Бæх æм дзуры:
    -  Ма  дæ бафæндæд уыцы хъуыддаг. Уымæ къорд дæ хуызæттæ фæцыд
хæссынмæ, фæлæ фæстæмæ сæ сæртæ дæр нал æрхастой.
    Æмзор æм нæ байхъуыста:
    - Нæй мын гæнæн, хъуамæ йæ ‘рхæссон.
    Бæх ын загъта:
    -  Уæдæ  мын  ме  ‘хтæнгтæ фидар балвас, мæ дымæг  мын  хъæбæр
балхынцъкæ,  æртæ хъисы ма дзы æнæлхынцъ ныууадз.  Стæй  мын  ахæм
къæртц  фæкæ,  æмæ м’ агъды фарсæй уафсхор куыд  фæхауа,  д‘  армы
дзыхъхъæй – йæхсы тъæпæнхор.
    Дыууæ  хохы  кæронмæ  куы бахæддзæ сты,  уæд  Æмзор  бæхæн  йе
хтæнгтæ  фидар  балвæста, йæ дымæг ын хъæбæр  балхынцъкодта,  æртæ
хъисы ма дзы ныууагъта æнæлхынцъ. Стæй йæ афтæ ныкъкъæрт ласта  йæ
бæхы  ‘мæ  ‘й армы дзыхъхъæй йæхсы тъæпæнхор фæхаудта, бæхы  агъды
фарсæй та – уафсхор.
    Бæх  уыцы иу гæпп бакодта дыууæ хохы ‘хсæнмæ. Æмзор бæласы  æд
уидæгтæ  стыдта ‘мæ фæстæмæ фездæхтысты. Уалынджы  цæ  дыууæ  хохы
‘рбаййæфтой æмæ ма бæхæн йæ дымæгæй æртæ хъисы аскъуыдтой.
    Рацыдысты ‘мæ бæх загъта Æмзорæн:
    - Мæ мад ма мын æртæ боны дзидзи куы бадардтаид, уæд уыцы ‘ртæ
хъисы дæр нал аскъуыдтаиккой.
    Æрцыд  Æмзор Нартыхъæумæ ‘мæ уыцы бæлас ныссагъта Сосланы  усы
дуармæ.  Нарт æрымбырд ысты Æмзорыл æмæ йыл цинкодтой,  мæнæ  нын,
зæгъгæ, цы диссаджы бæлас æрхаста.
    Сосланы ус уæддæр нæ сыстад йæ бынатæй æмæ йæм Æмзор дзуры:
    - Гъеныр та цæуыннæ стыс? Цы ‘фсон ма кæныс?
    Ус ын загъта:
    - Цы дын ыстон, исты мын Саумæрон Бурдзæбæхы куы нæ ‘рхастай.
    Æмзор йæ бæх фæзылдта фæстæмæ ‘мæ Саумæрон Бурдзæбæхы хæссынмæ
ацыди.
    Саумæрон  Бурдзæбæх ахæм мæсыджы сæр бадти ‘мæ  йын  йæ  цъупп
цæст  нæ  уыдта. Уый ахæм лæгæн куымдта ‘мæ мæсыгæн  йæ  бынæй  йæ
сæрмæ  йæ  хъæр кæмæн фехъуыстаид. Уымæ бирæ усгуртæ фæцыди,  фæлæ
йæм никæй хъæр фехъуысти ‘мæ-иу цавддур фестадысты.
    Æмзор  дæр  мæсыджы  бынæй ныхъхъæркодта,  фæлæ  хъæр  мæсыджы
‘мбисмæ  дæр нæ фехъуыст, æмæ йæ уæрджытæй дæлæмæ цавддур  фестад.
Дыггаг  хъæр  ныккодта, фæлæ та нæ фехъуыст йæ хъæр,  æмæ  астæуæй
дæлæмæ цавддур фестад. Стæй йæ цæстытæ доны азылдысты Æмзорæн, æмæ
йæм йæ бæх дзуры:
    -  Цы  фæдæ?  Уæддæр мын афтæ куы дзырдтай: ссарынагъоммæ  мын
цъыфты тæрынæн бæздзынæ.
    Æмзор ын загъта:
    - Мæнæн мæ бон ницыуал у, фæлæ мæ дæ сæр бахъуыд.
    Уæд бæх ныууасыд æмæ мæсыджы цъуппæн йæ тигъ æркалди. Саумæрон
Бурдзæбæх базыдта, уый Æмзор кæй у, уый æмæ рараст мæсыджы сæрæй.
    Куы ‘рцыди мæсыгæй йæ бынмæ, уæд дзуры:
    - Æрхæддзæ мæм дæ, Æмзор.
    - Æрхæддзæ дæм дæн бæгуыдæр, фæлæ рацу ныр æддæмæ, - бадзырдта
йæм Æмзор.
    Саумæрон  Бурдзæбæх  рахызт мæсыгæй æмæ сбадти  бæхыл,  Æмзоры
фæсарц.
    Æмзор æй фæрсы:
    - Адон та цæй дуртæ сты?
    Уый йын загъта:
    -  Уыдон, мæнмæ курæг чи фæцыд, уыдон мæрдты сты. Сæ хъæр  мæм
нæ хъуысти мæсыджы сæрмæ ‘мæ цавддуртæ фестадысты.
    Æмзор зæгъы:
    - Уæдæ ма цæ райгаскæн!
    Саумæрон Бурдзæбæх загъта Æмзорæн:
    -  Ма  дæ  бафæндæд сæ райгаскæнын. Кæд дæу  дæ  бæх  сарæзта,
уæддæр дзы дæуæй хуыздæр лæппутæ уыди ‘мæ куы райгас уой, уæд  мæн
дæуæн нал ауадздзысты хæссын.
    - Нæй гæнæн, хъуамæ цæ райгаскæнай, - загъта йын Æмзор.
    Саумæрон Бурдзæбæх йæ зæлдаг кæлмæрзæн рахизырдæм разылдта ‘мæ
иууылдæр райгас ысты мæрдтæ. Æмхуызонæй лæбурæг сысты. Афтæмæй  сæ
иу  – Æмзоры кардæй ныццæвон куыд загъта – афтæ Саумæрон Бурдзæбæх
йæ   зæлдаг   кæлмæрзæн  азылдта,  æмæ  та  иууылдæр  цавд   дуртæ
фестадысты.
    Æмзор   Саумæрон  Бурдзæбæхы  рахаста  уырдыгæй   æмæ   ‘рцыди
Нартыхъæумæ.  Нартыхъæу  æмхуызонæй  цинкодтой  Æмзорыл   æмæ   сæ
чындзыл,  хастой цæм хуынтæ алырдыгæй. Сосланы ус дæр уæд  æнæбары
сыстад йæ бадæнæй æмæ йæм Æмзор дзуры:
    - Уæд æнæбары цæмæн сыстадтæ, хорз ус, бадтаис фæлтау.
    Ус загъта:
    -  Цы  дын  ыстон, исты мын, хуыцауы раз йæ хъуырæй  заргæ  чи
кæны,  йæ  дыстæй  –  æмдзæгъд, йæ фæдджитæй – кафгæ,  уыцы  кæрц,
мыййаг, куы нæ ‘рхастай!
    Æмзор ын загъта:
    -  Уыцы  кæрц кæд ды бахуыдтай, уæд æй æрхæсдзынæн, кæннод  æй
'рхæссын мæ бон нæу.
    
    БУРÆЧЫЗГ
    Борæты сыхы, Борæты уынджы
    Йæ дæллаг кæрон, тæккæ фисыныл
    Царди Борæтæй зæронд-зæрондлæг,
    Зæронд-зæрондæг – дзырддзæугæ Саулæг.
    Нæ йæ нымадтой Нарты гуыппыртæ,
    Никуы йæ ‘рхуыдтой сæ нæртон фынгмæ.
    Уæддæр уый царди, йæ къæбæр ардта,
    Йæ царды бонты никæй хъыгдардта.
    Уымæн дын райгуырд нæртон æмбисонд
    Æрдз кæй не скодта, гъеахæм рæсугъд,
    Гъеахæм рæсугъд бурхилджын буц чызг.
    Ничи йæ зыдта æппындæр Нартæй,
    Никуы фехъуысти йæ кой дæр рагæй.
    Фæлæ хæйрæг уыд Сатана Нартæн,
    Æрбацыдис æм уæд иу æхсæвыгон.
    Саулæгмæ дзуры: «Дæ рæсугъд чызгæн
    Бурæчызг фæуæд йæ ном – æрдхæрæн.»
    Сатанайæн дын Саулæг дæр арфæ
    Зæрдæбынæй уæд тыхджын ракодта.
    Сатана зæгъы: «Дæ чызг нывонд у,
    Мæнæн мæ зæрды къайаг æвæрд у,
    Цалынмæ йæхи бæстон базона,
    Цалынмæ чындздзон бынтон ыскæна,
    Уæдмæ йæ хъахъхъæн, макуы йæ равдис,
    Стæй мæхæдæг дæумæ зындзынæн.
    Макуы ысрæди, йæ ном ын ма зæгъ,
    Дуры хуылфмæ дæр, хъæды зæнгмæ дæр.
    Цалынмæ мæнæй ныхас фехъусай.
    Сразы Саулæг, йæ урс боцъотæ.
    Æрдаудта армæй, æвзонгæй куыд уыд.
    Кæддæр ыстæры тыхджын расгуыхти,
    Фæлæ дын иу хатт тар хъæды цæрæг –
    Тар хъæды сæрæй сау æфсæн уæйыг.
    Уыимæ фембæлд, мæнгардыл разынд
    Йæ тылы сæрмæ, æртæ риуыгъдæн,
    Æртæ фæрсчы æмбойны ныссаста.
    Уæдæй абонмæ сæйы сæхимæ.
    Йæ сау хил фестад урсурсид цъити,
    Æмæ зæрыбон йæ иунæг бындар,
    Бурæчызг уымæн ысси æнхъæлцау.
    Цæры ма уымæн, цæры уый ныфсæй.
    Фæлæ кæм вæййы амонд æмхуызон,
    Сауæфсæн уæйыг базыдта хабар.
    Нал æрцагуырдта бынат, йæ хæдзар.
    Бурæчызг рæзти ыссæдзазыккон.
    Афтæ иу æхсæв фæсахсæвæр афон.
    Сау æфсæн уæйыг фæзынд æгæрон,
    Фæхаста чыззы сæхимæ уадау.
    Саулæг нынниудта, ныхъхъарæгкодта
    Сатана дын æй, уæд куы бамбæрста,
    Сагъæсы бацыд, йæхи æруагъта
    Æнкъардæй, сабыр, сæ артдзæсты цур.
    Уæд дын цуанæй цæхæрцæст лæппу,
    Æрхаста йе ‘ккой сæгуыты стыр мард.
    Уый хъанæй царди Æхсæртæггатæм
    Хуры хæрæфырт æрыгон лæппу.
    Æнкъардæй федта Сатанайы ‘мæ
    Фæрсы: «Зæгъ ма йæ, цы дыл æрбамбæлд?
    Æз дæу ныууагътон дзæбæхæй абон,
    Уæд дæ чи дардта дæу афтæ хъыгдарæг.»
    «Нæртон адæмæй хæрзиунæг хабар
    Борæты уынджы тæккæ фисыныл
    Иунæгæй царди фæрксаст цæнкуыл лæг.
    Уымæн дын райгуырд алæмæт рæсугъд.
    Уындæй уыд диссаг, кондæй æрдхæрæн
    Дæ кары уæвæг Бурæчызг-рæсугъд.
    Уый дæуæн аггаг уыд, рагæй-æрæгмæ,
    Фæлæ йæ фæхаста сау хъæды цæрæг,
    Сау æфсæн уæйыг, йæ бон бакæла,
    Кæд дын бон сихорафон уый цы бакодта.»
    Æрыгон лæппу уæд – хуры хæрæфырт,
    Сатанамæ уæд афтæ бадзуры:
    «Ды зоныс алцы, фæлæ ма фæзивæгкæн.
    Хотыхы хорзыл, бæхы фæразоныл,
    Стæй амæлттæ кæндзынæн гъеуæд.»
    Сатана дын уæд, цæрдæг фестади,
    Ацамыдта йын Уырызмæджы хъулон,
    Авæрдта йæм уый арцы фидардæр,
    Арцы фидардæр, цилхъы æхсардæр.
    Хуры хæрæфырт хи сифтонгкодта,
    Уайтагъд дын уысммæ бæхыл абадти
    Æмæ тар хъæдмæ цæрдæг арасти.
    Хуры хæрæфырт дзуры æрвнæрдау:
    «Æддæмæ ракæс, тъыстæн сау хæрæг,
    Дæу чи скодта мæ къайаг давæг,
    Гæдыйау сусæг цæмæн бырыдтæ?
    Æви дæ царды бынтондæр систай,
    Бынтондæр систай дæ къух, æнæуаг?..»
    Сау æфсæн уæйыг фæтæррæстласта,
    Хуры хæрæфыртыл, Æхсæртæггаты хъаныл,
    Йæхи ныздыхта дæлармдæлармæй.
    Бон сау изæрмæ фæхæцыдысты.
    Стæй йæ систа Æхсæртæггаты хъан,
    Йæ къæхтæй дын æй æмзил ныккодта,
    Цъæх айнæг тигъыл ын йæ сæр ныххуырста.
    Сæр дын батъæпæн æрхуыйы ‘взагау,
    Æмæ æрызгъæлд зæхмæ быронау.
    Бурæчызг рауад Æхсæртæггаты хъанмæ.
    Ныттыхст йæ риуыл, цæссыгтæ калгæ.
    Æрфардæг ысты æмбойны Нартмæ.
    Чызг æмæ лæппу уæд бафидыдтой,
    Æрдхæрæнæн диссаг фынгтæ равæрдтой.
    Æнæхъæн къуыри чындзæхсæв уыди,
    Стæй дын хъан дæр лæвæрттæ райста
    Æмæ йæ бæстæм йæхи уæд айста.
    Нæртон адæм та мысынц сæ бадты;
    Кæм фæнды ма уой - хæсты, бынаты,
    Зæрдæ куы вæййы лæджы рæвдауæг,
    Æлутон рухс хур зæрдæйы тавæг,
    Уæд бæркад дынджыр у, уæд зæрдæ хъал у,
    Уæд ис æппæт дæр, цардæн цы хъæуы,
    Уæд никуы цуддзæн бынат, фæндагыл
    Цы фæнды лæг дæр, хæдзар ыссары.
    
    АЦÆМÆЗ
    Нарты  Хæмыц саразынкодта дисæнхæссинаг кард æмæ йæ  кой  Æртæ
Нартыл  айхъуысти. Уынæг æм цыдысты Нарты адæм. Кард та ахæм  уыд,
æмæ-иу дзы лæг цас фылдæр мардта, уыйас рогдæр кодта ‘мæ цонджы та
æвæлладкодта.
    Алчи  дæр федта Хæмыцы кард. Æрмæст æй Бурæфæрныг нæма  федта.
Хъусгæ йæ фæкодта, фæлæ барæй нæ цыди.
    Иу  бон Бурæфæрныг Куырдалæгонмæ ссыди, гал ын ыскодта ‘мæ йæм
дзуры:
    - Куырдалæгон, æддæмæ мæм ракæс!
    Куырдалæгон ракасти ‘мæ йæ фæрсы:
    - Цы дæ хъæуы, Бурæфæрныг?
    -  Мæнæ  дын гал лæвар, æмæ мын ахæм кард ыскæн, Нарты  Хæмыцы
карды куыд амбула.
    Куырдалæгон  ысразы  ис.  Гал  райста  ‘мæ  Бурæфæрныгæн  кард
сарæзта. Бурæфæрныг сæхимæ ‘рцыди ‘мæ зæгъы йæ фыртæн:
    -  Кард  ыскодтон, фæлæ Хæмыцы кардæй хуыздæр у, æви  цауддæр,
уый куыд базонон?
    Фырт зæгъы:
    -  Нартæн  сæ куывды бон у, уырдæм ныццу, дæхиуыл  æй  бабæтт,
стæй дæ фæрсæг уыдзæни.
    Нартæ,   æцæгдæр,  куывд  кодтой  æмæ  цæджджинæгты   дзидзатæ
фыхтысты.
    Бурæфæрныг  йæ  уæлæтау  йе  уæхсчытыл  баппæрста  ‘мæ  рацыди
куывдмæ. Хъусы Нарты фæсивæды ныхæстæм, æппæлынц та Хæмыцы кардæй.
    Бурæфæрныг фæстæдзæг бур бандоныл æрбадти, йæ уæлæтау  иуырдæм
фæзулкодта ‘мæ йæ ног карды фистон разынди.
    Сырдон æй фæфиппайдта ‘мæ дзуры:
    -  Бурæфæрныг, ног кæрддзæм дыл зыны, кæд йæ мидæг чи ис,  уый
дæр ахæм у, уæд.
    Бурæфæрныг зæгъы:
    -  Æз  мæ  фарсыл, чи ‘мбæлы, уый фæбæттын, хъазгæ  нæ  кæнын,
Сырдон.
    - Хæмыцыуонæй хуыздæр нæ уыдзæн.
    - Кардæн фæсфæдмæ аргъгæнгæйæ нæу.
    Уæд Хæмыц йæ кард ысласта, й’ армы тъæпæныл æй адаудта, кардæн
йæ  буар  хуры  рухсмæ тæлмытæ адардта ‘мæ дзы  бæлас  ракъуырдта.
Бæлас  ызмæлгæ дæр нæ фæкодта афтæ фæлыг и, стæй йыл карды фындзæй
ахæцыд æмæ уæд ахъил.
    Бурæфæрныг дæр ысфæлвæрдта, фæлæ бæласы ‘мбисæй арфдæр йæ кард
н’ахызти.
    -  Æ, хæрæг цыдæр, - зæгъы Бурæфæрныг, - нæ фæбæззыди кард, мæ
гал та дзæгъæлы фæцис Куырдалæгонæн.
    Сырдон дзуры Бурæфæрныгмæ:
    -  Куырдалæгон  иуыл  Хæмыцы  кæрдты  хуызæн  ку’  араза,  уæд
кæрæдзийы цæгъдæг фæуыдзысты Нарты адæм, фæлтау æй райс номæн.
    Бурæфæрныг зæгъы:
    - Хæмыц, ралæвар мын кæн дæ кард.
    Хæмыц зæгъы:
    - Кæд мæ амбулай, уæд дын æй дæдтын.
    - Цæмæй райдайæм? – фæрсы Бурæфæрныг.
    - Фыцгæ аджы былтыл акафæм æмæ чи сарæхса, уый амбулдзæн.
    Хæмыц  æмæ Бурæфæрныг фыцгæ аджы былтыл ыскафыдысты ‘мæ  Хæмыц
агыл куы сгуыпгуыпкодта, уæд Бурæфæрныг иуырдæм фæкъул и.
    Хæмыц зæгъы:
    - Фембылды дæ.
    Бурæфæрныг дæр зæгъы:
    - Æз зæронд дæн, фæлтау мæ фырт мæ бæсты акафдзæни.
    - Æз та Ацæмæзы кафын кæнын, - зæгъы Хæмыц дæр.
    Бурæфæрныджы фырт æмæ Ацæмæз кафын райдыдтой фыцгæ аджы былыл.
Сырдон  аджы  бын арт ысцырынкодта. Арт йе ‘взæгтæ хæрдмæ  суагъта
‘мæ  сæ дæлфæдтыл зынг ысхæцыди. Бурæфæрныджы фырт йæ зæнгтæ  басы
фæтъыста,  фæлæ Ацæмæз йæ дæлфæдтæ куы ссыгъдысты,  уæд  фæцырддæр
кодта йæ кафт.
    Фембылды та ис Бурæфæрныг, стæй дзуры Хæмыцмæ:
    - Уæд та мын лæджы ‘гъдауæй радт дæ кард.
    -  Уый  хицæн  хъуыддаг у, фæлæ ма иу хатт  бафæлвар,  кæд  мæ
амбулис. Мæ карды комыл дæ фырт ыскафæд.
    Хæмыцы  карды комыл Бурæфæрныджы фырт ыскафыди ‘мæ  йæ  къæхты
туг  амызти. Уæд та Ацæмæз ыскафыди карды комыл, кард алы  взæгтæй
ысуасыди, фæлæ Ацæмæз цъæррæмыгъд дæр ницæмæй фæци.
    Бурæфæрныг зæгъы:
    - Ам дæр та æз фембылды дæн. Дæ кардыл дын мæ бæх дæдтын дыууæ
галимæ  ‘мæ  ма дæ хонгæ дæр акæндзынæн, кæд мын дæ  кард  радтай,
уæд.
    Хæмыц ысразы ис. Райста бæх, дыууæ галы, стæй зæгъы:
    - Æххæст мæ хонгæ дæр акæн.
    - Нырма куывд уыдзæни, кæдæм дæ акæнон.
    - Куывды размæ фæхъыртхъом кæнон мæхи.
    Акодта  йæ.  Хæмыцæн йæ нуазæны маргæйдзаг  кæлмытæ  ныппæрста
Бурæфæрныг  æмæ  йæм  æй радта. Уый йæ рихитæ  размæ  фæкодта  ‘мæ
кæлмытæ нуазæны бын ныттымбылтæ сты.
    Бурæфæрныг   къусбын   ныххоста  ‘мæ   та   йæ   усæн   нуазæн
бадæдтынкодта. Хæмыц нал рахатыдта къусбын æмæ йæ сæры бацыди.
    Уæд Бурæфæрныг йæ фыртæн зæгъы:
    -  Мæ бæх æмæ мын мæ галты стæр, амæн ныр йæ хъуыддаг хорз нал
у.
    Лæппу йæ фыды ныхас сæххæсткодта.
    Нартæ загътой: «Бурæфæрныг сайдзæни Хæмыцы».
    Хæмыцæн  ноджы  нуазынкодта Бурæфæрныг.  Хæмыцы  тыхтæ  мæллæг
кодтой æмæ зæгъы:
    - Хорз мын фæдæ, ныр куывдмæ цæуын.
    Æмæ йын радта йæ кард.
    Хæмыц   хъилтæмилтæгæнгæ  сæхимæ  бацыди.  Нартæ   сæ   куывды
бадтысты, фæлæ дзы Хæмыц нæ уыди.
    Хъуыддаг Сырдон базыдта ‘мæ йæхи иувæрсты Хæмыцмæ ныййиста ‘мæ
йын афтæ зæгъы:
    -  Хæмыц  дæ  низæн хос ис æмæ дын æй бацамонин,  Бурæфæрныджы
тохъыл мын куы байсис, уæд.
    Хæмыц ысразы ис.
    Сырдон ахсæны цъæх бадардта Хæмыцæн æмæ йæ фæуомынкодта.
    Хæмыц фервæзти, бацыди Бурæфæрныджы хæдзармæ. Йæ кард рагъæнæй
райста, тохъыл ракодта ‘мæ йæ Сырдонæн радта.
    Хæмыц  ыссыди  куывдмæ йæ кардимæ. Бурæфæрныг  æй  ауыдта  ‘мæ
фæрсы Сырдоны:
    - Хæмыцæн йæ кард чи радта?
    - ‘Ссыди йæм æмæ йæ рахаста.
    Уæд Бурæфæрныг Хæмыцмæ дзуры:
    - Хæмыц! Искæй хæдзар куы фæсудзы, уæд æм æцæгæлонæн цы бар ис
бацæуынæн?
    Хæмыц зæгъы:
    - Фыдгулы хæдзар куы уа, уæддæр ын й’ арт ахуыссын хъæуы.
    - Æмæ дзы исты дæр фæхастæуы?
    - Йæ лæггады аргъ æрмæст. Æз мæ кард нæ рахастаин, ды дæ галтæ
‘мæ  дæ  бæхы  куынæ скодтаис, уæд. Фæлæ мæ фыдæбонмæ ракодтон  дæ
тохъылы ‘мæ йæ Нарты мæгуырдæр Сырдонæн ралæваркодтон.
    Бурæфæрныг ысмæсты ис æмæ зæгъы:
    -  Æхсæртæггаты  мыггаг, сымах тыхджынæй тыхджын  ыстут,  фæлæ
æдзарвæндаг  ыстут æмæ искæй фæллойæ алкæмæн кадкæнут уæхицæн  æмæ
уын уый та цы ‘гъдау у?
    Хæмыц загъта:
    -  Кæд  исчи  искæй куывды уæрæхæй бады, уæд  уымæй  дæр  исты
фæриссы,  æмæ  дæ  тохъылыл куыд мæсты кæныс? Сырдон  Æхсæртæггаты
мæгуыр нæу, фæлæ Нарты ‘хсæн æм алчидæр йæ цæст дарид, фæлæ мæгуыр
уымæн  у,  æмæ  йе ‘взаг фыдбылыз кæй у. Нартыл алы  фыдбылыз  уый
æфтауы.
    -  Уыйас  пайда дæр фæвæййы, - загъта та Хæмыц.  –  Мæнæн  дæр
ракодта  фыдбылызтæ, фæлæ йæм уæддæр хорздзинад бирæ  ис  æмæ  уый
бахъуыдыкæн, Бурæфæрныг.
    Цыма  зæгъа  Бурæфæрныг, кардмондагæй гал æмæ тохъыл  фембылды
сты. Хæмыц та мидбылты худти Бурæфæрныджы митыл.
    
    ÆРХЪЫЗЫДÆНДАГ
    Уастырджийæн  дыргъдон уыди. Дыргъдон дæр  хуымæтæг  нæ,  фæлæ
нæртон  диссаг.  Уым  зади ‘ппæт зæххыл цыдæриддæр  дыргътæ  уыди,
уыдонæй сеппæтæй дæр.
    Дыргъдон  гытцыл  нæ  уыди. Бæхыл иу къуыри  цæуын  хъуыди  й’
алыфарс.
    Уастырджийæн   дыргъдонгæстæ  уыди  ‘мæ   уыдон   хъахъхъæдтой
дыргътæ.
    Уастырджи-иу  рæстæгæй-рæстæгмæ  разылди  йæ  дыргъдон  уынæг.
Фæбадтис-иу йæ дыргъдонгæстимæ, стæй та-иу æрцыди.
    Иуахæмы  дыргъдонмæ  сахуыри  бур  Хъох,  сæфта  дыргъдоны  йе
‘ссыртæй. Дзыргъайау-иу æй афæлдæхта иннæрдæм хуымбакæнды  хуызæн.
Дыргъдонгæстæ   йæ   фæдыл  зылдысты,  фæлæ  йæ   никуы   ‘ййæфтой
æхстбæрцмæ, афтæмæй дыргъдон ысуæрмытæуæрмытæ ис.
    Дыргъдонгæстæ старстысты Уастырджийæ ‘мæ загътой: «Ауындздзæни
нæ Уастырджи, ацы бур Хъохæн куы ницы ‘рхъуыдыкæнæм, уæд.»
    Уæд  та  Уастырджи  йæ  дыргъдон  уынæг  разылди  ‘мæ  ауыдта:
дыргъдон     уæрмытæ-уæрмытæй    лæууы.     Ныддискодта.     Фæрсы
хъахъхъæнджыты:
    - Цы кодта мæ дыргъдон?
    Уыдон зæгъынц:
    -  Ма  нæ амар, фæлæ цавæрдæр бурхъох сахуыр и дыргъдонмæ.  Йæ
фæдыл  зилæм æмæ йæ раны не ‘ййафæм. Æхсæв нын æрхуыст нæй, бон  –
æрулæфт.
    - Хорз, мæхæдæг йæ разы бабаддзынæн.
    Уастырджи бурхъохы раз бабадти, фæсæмбисæхсæвты абухгæ  рацæуы
бур   хъох.   Цы  бæлас  ыстъæпкæны,  уый  дзæнгæлтæ  фæхауы   ‘мæ
ныппырхвæййы.  Уастырджи  йæ йæ йæхсæй ныцъцъыкласта  ‘мæ  бурхъох
фæуæлгоммæ  ис. Йæхи ма атылдта ‘мæ амарди. Йæ сæр ын  ралыгкодта,
йæ рифтæгты йæ нывæрдта ‘мæ рарасти.
    Уæд ыл Тутыр амбæлди:
    - Дæ фæндаг раст, Уастырджи!
    - Дæ хъуыддаг хорз, Тутыр!
    - Кæдæм уайыс?
    -  Мæ  дыргъдон мын бурхъох сæфта, æмæ уый амардтон. Æркæс  ма
йын йе ‘ссыр дæндæгтæм.
    -  Аппар  æй,  дæ  сæрмæ та куыд хæссыс къахæджы  сæр  хæссын.
Фæлтау цом Нартæм. Абон сæ симæн бон у ‘мæ цæм бакæсæм.
    Уастырджи загъта:
    - Цу, æз дæр дæ аййафдзынæн.
    Фæхицæн ысты. Уалынмæ та йыл Æфсати амбæлди ‘мæ дзуры:
    - Дæ фæндаг раст, Уастырджи!
    - Дæ хъуыддаг раст дæуæн дæр, Æфсати!
    - Кæдæм тындзыс?
    Уастырджи зæгъы:
    -  Иу  бур хъох мын мæ дыргъдон сæфта ‘мæ йæ амардтон. Акæс-ма
мæнæ, цы ссыртæ йын ис!
    -  Аппар æй фæсфæд æмæ лæууа, фæлтау Нартыбæстæм цом, сæ симæн
бон у ‘мæ цæм бакæсæм.
    - Ацу, аййафдзынæн дæ.
    Фæхицæн   та   сты   фæйнæрдæм.  Уалынмæ  та   Аларды   амбæлд
Уастырджийыл. Дзуры йæм:
    - Дæ фæндаг раст, Уастырджи.
    - Фæндаг раст дæ хуыцау уадзæд.
    - Кæйонг цæуыс?
    -  Мæнæ мын иу бурхъох мæ дыргъдон сæфта, амардтон æй æмæ  йын
йæ сæр хæссын, хъуамæ йын ысласон йе ‘ссыртæ.
    -  Цы йæ хæссыс, аппар æй, фæлтау цæуæм Нартæм, сæ симæн бон у
‘мæ цæм бакæсæм.
    - Цу уал ды, æз дæр дæ баййафдзынæн.
    Фæхицæн ысты. Уастырджи сæхимæ афардæг и. Бакасти хæдзармæ ‘мæ
федта  уазæгус  сæхимæ. Уастырджи бурхъохы  ‘ссыртæ  сæфтыдта,  йæ
дзыппы  цæ  нывæрдта  ‘мæ  йæхи  ‘руагъта  сынтæгыл.  Уастырджийæн
ыссыртæ  йæ  дзыппæй зындысты. Уыдон уыдысты ахæм, æмæ сылгоймаджы
цæсты кодтой. Уазæгусæн Уастырджийы ус зæгъы:
    - Нæ лæг æрцыди ‘мæ йæм акæсон.
    Уастырджийы ус йæ лæджы дзабыртæ раласта ‘мæ цæ сыгъдæггæнынмæ
ахаста. Уазæгус дуармæ ракаст и. Уастырджийы хуырхуыр ыссыди, фæлæ
бурхъохы  дæндæгтæ ку’ ауыдта, уæд йæхи нал бауырæдта, бацыдис  æм
æмæ Уастырджийыл атыхсти. Уастырджи фехъал и. Уазæгус æм дзуры:
    -  Ма  мыл  бахуд,  дæ  бур хъохы дæндæгты  аххосæй  мæхи  нал
бауырæдтон æмæ дыл уымæн атыхстæн.
    Уастырджи бамбæрста бурхъохы сырты миниуæг, стæй зæгъы усæн:
    - Цæй, уазæг дæ, уымæй дæр мæхи уазæг æмæ дын хатыр уæд.
    - ‘Ссыр мыл асæрф, кæннод мæнæн фæцæрæн нал ис.
    Уастырджи уазæгусы бурхъохы ссырæй асæрфта, стæй зæгъы:
    - Дæ фæндаг дæхи фæндиаг уæд.
    - Æнæниз уæд дæ уд.
    Рарасти уазæгус сæхимæ.
    Уастырджийы  бафæндыд, цымæ æцæг ахæм ысты уыцы  ‘ссыртæ,  уый
базонын.
    Йæхи  ус  æрбахаста Уастырджимæ йæ дзабыртæ сæрфтæй. Уастырджи
зæгъы:
    - Нартæм цæуын æмæ мæ арæвдзкæн.
    - Æнæцæугæ дын хос нæй?
    - Нæй, зæдæй-дуагæй уырдæм фæцæуынц æмæ æз кæмæй дæлдæр дæн?!
    Уастырджи  йæм бурхъохы ссыр февдыста. Ус æй ку’  ауыдта,  уæд
ысхъуырхъуыркодта:
    - Алы ‘хсæв мæ фарсмæ куы вæййыс, уæд мæ нæма схъыг дæ?
    -  Куы  дæ схъыг уыдаин, уæд ма дæумæ цæуин, - зæгъы Уастырджи
‘мæ та ыссыр сæвдыста.
    Ус æм дзуры:
    -  Æхсæвы  ‘гъдау ма саф, дæ уд куы схауа, уæддæр дын  боныгон
ком нæ раддзынæн. Æгъдау амонæг æмæ рафæлдисæг дæхæдæг куы дæ.
    Уастырджи зæгъы:
    - Иу хатт æгъдау куы фехалæм, уæд уымæй бæстæ нæ фесæфдзæни, -
æмæ та йæм æртыггаг хатт бурхъохы дæндаг сæвдыста.
    Усæн  гæнæн  нал уыди, бацыди ‘мæ йæ лæджы хъæбысы гомриу  æмæ
гомуæрагæй   абырыди.  Уæдæй  сылгоймагæн  баззади  фæтк,   æхсæвы
хъуыддаг бон дæр кæнын.
    Уастырджи йæ бæхыл абадти ‘мæ рарасти Нартæм. Хъуыдыкæны: «Ныр
Нарты  сылгоймæгтыл  азилин,  æмæ мæ  базондзысты,  уæд  фæхудинаг
уыдзынæн æмæ мæ кад сæфы. Цæй аздæхон.»
    Ахъуыдыкодта,  стæй  Тутыртыл ацыди йæ  тæхгæ  бæхыл  бурхъохы
‘ссырæй йæ дæндæгтæ барæй схъаудта ‘мæ бахъæркодта:
    - Ам дæ, Тутыр?
    Хъæрмæ  Тутыры  ус рауади, Уастырджийы бурхъохы дæндаг  ауыдта
‘мæ Уастырджийы хъæбысы бахаудта. Уастырджийы дæр æндæр цы хъуыди!
    Уырдыгæй  Æфсатийыл  рацыди ‘мæ та уый  усыл  дæр  Тутыры  усы
‘мбисонд  æркодта. Уый фæстæ Уастырджи Алардыйыл рацыди, уый  усыл
дæр уыцы ‘мбисонд сæмбæлди. Стæй зæгъы:
    - Цæй, тайæн мын уæд.
    Алардыйы ус æй фæрсы:
    - Æмæ ма мæны йæддæмæ дæр искæмæ уыдтæ?
    - О, - зæгъы Уастырджи, - ды ‘ртыггаг дæ.
    Уæдæ амæй фæстæмæ уымæй фылдæр лымæн чи скæна, уый Сагтыгоппыл
фæхæтæд лæгæй дæр, усæй дæр.
    Уырдыгæй равзæрди лымæнкæнын дæр.
    Уастырджи  Нартæм æрцыди. Нартæн сæ кафæн, сæ симæн бон  уыди.
Ныххæццыдысты  симдыл.  Куыннæ уыди Нартæй рæсугъдæй-рæсугъддæртæ,
фæлæ Уастырджи йæ ныфс никæмæ бахаста Нарты тæссæй.
    Уæд  фæссимд  Уырызмæгтæм бацыди Уастырджи.  Сатана  йын  фынг
авæрдта йæ разы ‘мæ зæгъы Уастырджи:
    - Сатана, иу хъуыддаг дын зæгъдзынæн, æрмæст æй макæмæн зæгъ.
    - Дзырд дын дæдтын: нæ зæгъдзынæн.
    Уæд  Уастырджи ракодта йæ балцыцыды хабар. Сатанамæ дæр диссаг
фæкасти ‘мæ зæгъы:
    - Иу ыссыр мын дзы балæваркæн.
    Уастырджи йын радта дыууæ ‘ссырæй иуы ‘мæ зæгъы:
    -   Нарты  никуы  бахъыгдардзынæн  æз,  фæлтау  сæхæдæг   сæхи
хъыгдарæнт.
    - Уый тыххæй дæ уæлдай бузныг дæн.
    Уыйфæстæ  Уастырджи иннæ зæдтимæ афардæг и. Нартæн дæр  та  сæ
симд  фæцис æмæ сæ хæдзæрттыл апырх ысты. Фæлæ сæ бон иу ран бадын
нæ  уыди,  иугæндзон цуаны ‘мæ хæтæны цыдысты.  Иу  бон  Уырызмæг,
Хæмыц  æмæ  Сослан  фæцыдысты цуаны. Бирæ  фæразилбазилкодтой  æмæ
ницæуыл  хæст  кодтой. Изæрырдæм сæ иу цуаноны  цур  æрулæфыдысты.
Кæсынц  æмæ  саг  рацæуы. Саг уыди диссаг.  Йæ  хъуын  мырмырæгтау
уасыди дымгæйы ‘рбаулæфтæй, йæ хуыз раивбаивкодта хуры тынтæм.
    Æртæйæ  йæ  æмæхст  фæкодтой æмæ сæ фæттæ  сæмбæлдысты  сагыл.
Уырызмæджы  фат саджы ных ныппырхкодта, Хæмыцы фат  саджы  бæрзæй,
Сосланы фат саджы астæу.
    Нартæ саджы алыфарс æрлæууыдысты ‘мæ Уырызмæг зæгъы:
    - Мæ фат саджы ных ныппырхкодта ‘мæ нал фервæзтаид æмæ йæ царм
мæн уыдзæни.
    Хæмыц зæгъы:
    -  Мæ  фат саджы бæрзæй ныссаста ‘мæ нал фервæзтаид æмæ  мæнмæ
цæуы саджы царм.
    Сослан зæгъы:
    -  Мæ  фат  саджы астæу дыууæ дихы фæкодта ‘мæ нал фервæзтаид,
мæнмæ цæуы царм.
    - Æз хистæр дæн, - зæгъы та Уырызмæг. – Мæн уæд царм, æз æй мæ
бандоны фæстæ къулыл сауындздзынæн.
    -  Æз  та  астæуыггаг дæн, - зæгъы Хæмыц дæр, - æмæ  йæ  мæнæн
уадзут, мæ хуыссæны цур æй сауындздзынæн.
    -  Æз  та  уæ кæстæр дæн, - зæгъы Сослан, - кæстæр  буцдæр  у,
радтут æй мæнæн, мæ уæлкъæсæрыл æй æрцауындзон.
    Нал  фидыдтой Нартæ, хъуамæ кæрæдзимæ бавнæлдтаиккой, афтæ цыл
Уастырджи амбæлди. Фæрсы цæ:
    - Цы кæнут, Нартæ?
    Уырызмæг зæгъы:
    -  Саг  амардтон æмæ мын йæ царм нæ дæдтынц, йæ фыд мæ ницæмæн
хъæуы.
    Хæмыц зæгъы:
    -  Нæ,  æз  æй  амардтон, царм мæн у, йæ фыд мæн  дæр  ницæмæн
хъæуы.
    Сослан зæгъы:
    -  Саг æцæгæйдæр æз амардтон, йæ фыд сымах уæд, йæ царм  та  –
мæн.
    Уастырджи зæгъы:
    -  Сымах  афтæмæй нæ бафидаудзыстут, фæлтау Сатанайы бафæрсут,
æмæ   уæ  уый  алкæй  дæр  истæмæй  хайджын  фæкæндзæн.  Ацы   саг
Æрхъызыбæстаг саг у, бур хъох кæм цæры, ахæм.
    Нартæ  байхъуыстой  Уастырджимæ.  Саг  æрхастой  æмæ  Сатанамæ
бацыдысты. Зæгъынц ын:
    - Ацы саг кæмæ цæуы?
    Сатана зæгъы:
    -  Саг  уе ‘ртæмæ дæр цæуы. Фæлæ уал æй бастигъут, йæ  фыд  ын
ысфыцут, стæй зæгъдзынæн, цы мæ агурат, уый.
    Нартæ  саджы бастыгътой, йæ фыд ын ысфыхтой. Кæрты  æртыкъахыг
æрæвæрдтой, йæ уæлæ ронг, саджы фыд æмæ зæгъынц:
    - Кæмæ цæуы саджы царм?
    Сатана  ‘ртæ  нуазæны ‘ркодта æмæ цæм дзы  фæйнæ  радта,  стæй
загъта:
    - Гъеныр уæ чи хуыздæр ракува, саджы царм уый уæд.
    Сослан фæрсы:
    - Куыд-хистæрæй, æви куыд-кæстæрæй ракувæм?
    Сатана зæгъы:
    -  Зонд  хистæр æмæ кæстæрыл нæу, фæлæ рæстдзинад кæм  агурут,
уым Нарты адæмы дæр æрбакæнут.
    Фæсидтысты Нартæм æмæ та зæгъы Сатана:
    -  Рæстдзинад  нæ  дæр  дæлейæ нымайгæйæ  у,  нæ  дæр  уæлейæ.
Рæстдзинад  хъуамæ  раст уа, æмæ уал Хæмыц ракувæд,  стæй  Сослан,
стæй Уырызмæг.
    Хæмыц кувы:
    -  Дунейы фарн æмæ Къæвдайыбардуаг! Æз кувын сымахæн.  Къæвда,
дæ  фæрцы цæрынц хъæд, кæрдæг, фос, мæргътæ, адæм. Ды куынæ  уаис,
уæд  зæххыл цард нæй, ды ‘фсадыс алкæй, хæлæг нæ кæныс де  ‘ртæхтæ
‘мæ  дунейы кæныс цардхуыз, дунейæн ивыс йæ хуыз æмæ нæ  дæ  фарны
хорзæх уæд!
    Сатана зæгъы:
    - Раст у, æнæ донæй цæрæн нæй.
    Нартæ загътой:
    - Æнæмæнгдæр афтæ у.
    Сослан кувы:
    -  Æз  кувын дунейы фарн æмæ Дымгæйыбардуагæн. Дымгæйы руаджы,
мах  нæхи  ирвæзынкæнæм  хуры тæвдæй,  дымгæйы  руаджы  мах  хæцын
фæразæм,  хæцгæ хæцын нын уддзæф уый дæдты. Лæг ыстæвдвæййы,  фæлæ
нын дымгæ удæнцой радты. Дымгæйы фæрцы мигътæ фæлидзынц, цæмæй ныл
тæгъдызæй-их ма ‘рцæуа ‘мæ лæсæны бын ма кæнæм. Дымгæйы  фарн  нын
бирæ уæд.
    Сатана зæгъы:
    - Раст дæ, Сослан, дымгæ дæр пайда у адæмæн.
    Нартæ зæгъынц:
    - Сослан дæр раст кувы.
    Уырызмæг ракуывта:
    -  Дунейы фарн æмæ Хурыбардуаг, æз кувын сымахæн. Хуры ‘руаджы
цæрынц  хъæд,  кæрдæг, мæргътæ, сырдтæ, адæм. Хуры тавстмæ  ‘змæлы
дуне. Къæвдайыбардуагæй цæрæн нæй кæронмæ. Зæхх донцух куы уа, уæд
цæугæдæттæй  донхæрджытæ  ис  ыскæнæн,  уæд  лæугæдæттæй  дон   ис
ысхонæн.   Къæвдайыбардуаг  удыгæсты  уæнг  маргæ   кæны,   зæххыл
равзæргæты  æнæуд кæны. Уæдæ Дымгæйыбардуаг дæр тæссон  нæу.  Ахæм
дымгæ  нæма уыд, æмæ хæхтæ афæлдаха. Ахæм дымгæ дæр никуы уыд  æмæ
дæттæ иннæрдæм аздаха. Хур æмæ адæм, хур æмæ кæрдæг, хъæд, сырдæй-
маргъæй  –  иууылдæр ысты кæрæдзийы ‘руаджы. Зæххыл та  æнæ  хурæй
цæрæн нæй.
    Сатана зæгъы:
    - Тынг раст зæгъыс, Уырызмæг.
    Нартæ дæр загътой:
    - Хур ма нын не уæнгтæ бахъармкæны, фыднизæй нæ бахизы.
    Уырызмæджы ныхæстæ раст ысты.
    Сатана та зæгъы:
    - Уæдæ кæд афтæ у, уæд сагдзарм Уырызмæгæн æмбæлы.
    Нартæ загътой:
    - Тæккæдæр афтæ.
    Нæ  та  сразы  сты Хæмыц æмæ Сослан уыууыл дæр. Уæд  Уастырджи
фæзынди ‘мæ зæгъы:
    - Нартæ, уæ быцæу уын æз æмбарын, фæлæ фæйнæ ныхасы зæгъут, уæ
фых саджы тыххæй. Саг кæй дзырдæй райгас уа, йæ царм уый уæд.
    Хæмыц зæгъы:
    - Хуыцæутты хуыцау, ацы саг хом фыд фестæд æмæ цы райгас уа!
    Хæмыцы  дзырд  æрцыди.  Саг хом фыд фестади,  райгас  и,  фæлæ
‘нæцармæй йæ бон лидзын нæ баци.
    Сослан зæгъы:
    - Хуыцæутты хуыцау, ацы саг фых фыд фестæд æмæ райгас уæд!
    Саг  фых  фыд фестади, райгас и, фæлæ та æнæ цармæй лидзын  йæ
бон нæ баци.
    Уырызмæг зæгъы:
    - Хуыцæутты хуыцау, ацы саг куыд уыди, афтæ фестæд!
    Уырызмæджы куывд æрцыди, саг райгас и, йæ фыддзаг хуыз  райста
‘мæ фæлидзы. Уырызмæг æм фат фæдардта, фехста йæ ‘мæ йын йæ раззаг
уæнтæ ныппырхкодта. Саг дыггаг мард акодта. Сатана зæгъы:
    - Нартæ, гъеныр дæр нæу сагдзарм Уырызмæджы?
    Нартæ зæгъынц:
    - Уырызмæджы у.
    Хæмыц фæмæсты Сатанамæ ‘мæ йын зæгъы:
    - Уæд дыл Борæты хæрæг ысбадæд.
    Уыцы  ныхæстæм  Борæты  хæрæг уым февзæрди  ‘мæ  зæвæтдзæгъдæн
систа Сатанайы.
    Сатана Хæмыцæн зæгъы:
    - Асур æй æмæ дæ дунейы цæмæ бæллыс, уый дын раддзынæн – хъохы
дæндаг.
    Хæмыц  хæрæджы асырдта ‘мæ райста хъохы дæндаг.  Сатана  зæгъы
Сосланæн:
    -  Дæуæн та мæнæй ызгъæр лæвар, хæцæг лæг дæ ‘мæ дæ фыдбылызæй
хъахъхъæндзæн.
    Сослан райста ызгъæр.
    
    ХÆМЫЦЫ ЦУАН
    Хæмыцмæ Хъохыдæндаг уыди ‘мæ йæ сусæгæй йæхимæ ‘вæрдæй дардта.
    Иу  бон  цуаны  ацыди ‘мæ федта хохы сæр:  иу  сæгуыт  йæхицæн
хъазы, дурæй дурмæ рагæпласы, куы дзыхъхъæй ысгæпласы уæлбылмæ.
    Хæмыц æм бирæ фæкасти, йæхи нæ равдыста 'мæ зæгъы: «Амарин æй,
æмæ  ‘вгъау  у,  ма  йæ  амарон,  уæд  та  афтидæй  куыд  æздæхон.
Абондæргъы  йæм кæсыныл фæдæн æмæ никуы ницæуыл фæхæст  дæн.  Стæй
афтидæй дæр куыд цæуон?»
    Ныхъхъавыди  фатæй.  А-ныр фат ысуагъта,  афтæ  сæгуыт  хæрдмæ
фæгæпласта ‘мæ фат иу дзæнхъайыл сæмбæлди. Дзæнхъа ныппырх  и  ‘мæ
дзы разынди хуынкъ. Хæмыц зæгъы: «Цы диссаг у, дзæнхъайы мидæг цæй
хуынкъ хъуамæ уаид?»
    Сæгуыт  асæррæтласта, фæлæ Хæмыц дзæнхъамæ ‘ркасти ‘мæ йын  йæ
мидæг ыссардта налхъуыт къухдарæн.
    Хæмыц  зæгъы:  «Додой мын дæ сæр кæны, сау  хохаг  æлдар,  ацы
къухдарæн дæ чызгæн дæдтын, æмæ мын куы нæ бакома, уæд.»
    Раздæхти  уыйадыл  Нартæм  нæ, фæлæ Саухохы  ‘лдармæ.  Саухохы
‘лдар ахæм айнæджы мидæг царди ‘мæ йæм бацæуæн никæуылты уыди.
    Ныххæддзæ  ис  Саухохы ‘лдары цæрæнуатмæ. Хъуыдыкæны,  кæуылты
йæм  бацæуа,  уыууыл.  Фæстагмæ загъта: «Сæ дондзыхъхъы  мардæфсон
ыскæнин?»
    Схуыссыди дæлгоммæ дондзыхъхъы.
    Райсомы  Саухохы  ‘лдар кæсæн хæтæлæй акасти фæйнæрдæм,  федта
Хæмыцы ‘мæ зæгъы: «Цы диссаг у, нæ дондзыхъхъы цыдæр хуыссы ‘мæ цы
уа?»
    Рарвыста  Сау  хохы ‘лдар иу кæстæры базонынмæ. Лæппу  Хæмыцмæ
‘рбаввахс и ‘мæ йæм дзуры:
    - Чи дæ, цы дæ? Ам цæмæн дæ?
    Хæмыц ницы дзуры.
    Лæппу  та  ‘ввахсдæр  æрбацыди ‘мæ  йæ  басхуыста,  уæддæр  нæ
фезмæлди.  Уæлгоммæ  йæ  ‘рфæлдæхта  лæппу  Хæмыцы,  фæлæ  та   нæ
базмæлыди.
    Саухохы ‘лдар кæсæнæй кæсы ‘мæ зæгъы йæ чызгæн:
    - Цыдæр у, амарди бæлвырд, фæлæ чи у, уый куыд базындæуа?
    Лæппу аздæхти ‘мæ Саухохы ‘лдарæн загъта:
    - Бурхил лæг у, йæ рихитæ буарыл ку’ аныдзæвынц, уæд сындзытау
ныхсынц. Фæлæ мард у, цы у, уый нæ зонын.
    -  Нæртон лæг ма уæд, - зæгъы Саухохы ‘лдар, - уыдон  хин  æмæ
кæлæн ысты, æндæр исчи куы уа, уæд тæссаг нæу.
    Саухохы ‘лдар та лæппуйæн зæгъы:
    - Йæ ныхыл ма йын зынг æрывæр.
    Лæппу  афтæ бакодта, фæлæ Хæмыц читт дæр нæ фæкодта.  Раздæхти
лæппу ‘мæ та йе ‘лдарæн дзуры:
    - Æппын читт дæр нæ кæны,
    - Уæд та ма йын тæвд уæхст йæ фындзы хуынчъы стъысс.
    Лæппу  та  афтæ  дæр бакодта, фæлæ Хæмыц не  змæлы.  Зæгъы  та
‘лдарæн:
    - Мард у æнæмæнгæй, не змæлы.
    Иу  фæлвæрд  ма  йæ бакæн, йæ хъусы хуынчъы  йын  æхсидгæ  дон
ауадз.
    Уый дæр та бакодта лæппу, фæлæ та Хæмыц нæ фезмæлыди.
    Уæд лæппу зæгъы:
    - Мард ма искуы зынгæй, кæнæ тæвд донæй базмæлыди?
    Бауырныдтой  Саухохы ‘лдары лæппуйы ныхæстæ  ‘мæ  йæм  æрцыди,
иннæмæй фатыл, афтæмæй йæ æлдар æрбаййæфта. Бафæлвæрдтой йæ гæрзтæ
исыныл, фæлæ цыл Хæмыц фидар хæцыд.
    Æлдар зæгъы:
    -  Тухгæ  асины уонг æй баласут æмæ йæ уымæй сисут,  стæй   йæ
куырдадзы ‘рывæрут æмæ йыл куынц сдымут, цæмæй къухтæ бавзалы уой.
    Хæмыц  уыцы ныхæстæ хъуыста, йæхи ныффидарласта ‘мæ  йæ  тухгæ
асины уонг баластой, стæй йæ асиныл абастой æмæ йæ хæрдмæ сластой.
Куырдадзмæ йæ баластой, афтæ фæтæррæтласта Хæмыц æмæ дзуры Саухохы
‘лдармæ:
    -  Дæ ныхæстæ дын фехъуыстон, фæлæ ды кæмæй тæрсыс, æз уыдонæй
дæн – Нарты Хæмыц!
    Саухохы ‘лдар хорзау нал фæци ‘мæ зæгъы:
    -  Цы  дæ  хъæуы мæнæй, Хæмыц, уый айс, æрмæст мын мæ  сæр  ма
амар.
    - Дæ чыззы мын радт.
    - Дæу фæуæд.
    Хæмыц налхъуыт къухдарæн радта чызгæн æмæ зæгъы:
    -  Æз  нырма  мæ  цуан  нæ  фæдæн, фæлæ  дын  фидыды  алдзæмæн
къухдарæн уадзын.
    Уырдыгæй Хæмыц рацыди ‘мæ цуаны афардæг.
    
    Уæд  Саухохы ‘лдармæ Сохъыр уæйыджы фырт усгур æрцыди ‘мæ  йын
зæгъы:
    - Дæ чыззы мын радт.
    - Мæ чызг куырдуаты ис.
    - Чи у?
    - Нарты Хæмыц.
    - Уый сылваз куы у, уæд ын æй куыд радтай?
    - Мæ бон нæ зæгъын нæ баци.
    Сохъыр   уæйыг   Саухохы  ‘лдары  чызгыл   фæхæцыди   ‘мæ   йæ
афардæгласта йæ фидармæ.
    Саухохы ‘лдар сау æрдиаг ныккодта ‘мæ загъта: «Фесæфтæн, æндæр
ницы.»
    Хæмыц  цуанæй  æрцæйцыди сырдты мæрдтимæ ‘мæ фембæлди  Саухохы
‘лдарыл. Дзуры йæм:
    -  Мæнæ  дын  иу  сырды мард – иннæ Нартæм хæссын  –  æмæ  дзы
физонджытæ фæкæн.
    Саухохы ‘лдар дзуры:
    -  Физонджытæ  кæмæн  кæнон, уымæй  фенхъæлцау  дæн  –  Сохъыр
уæйыджы фырт мын мæ чыззы аскъæфта.
    Хæмыц амæсты ис æмæ зæгъы:
    - Ау, мæ разæй йæ куыд ахаста?
    - Мæ хуыцау ме вдисæн, тыххæй йæ ахаста.
    - Уæдæ кæсæд йæхимæ!
    Хæмыц арасти Сохъыр уæйыджы фыртмæ.
    Саухохы ‘лдар зæгъы иу лæппуйæн:
    -  Уайгæ  Сохъыр  уæйыджы  фыртмæ ‘мæ  йын  зæгъ:  «Хæмыц  дæм
фæцæуы.»
    Саухохы  ‘лдар Нартæн ызнаг у, никуы фидыдта семæ.  Бафæндыдис
æй Хæмыцы байсафын.
    Лæппу Хæмыцы разæй фæци ‘мæ зæгъы Сохъыр уæйыджы фыртæн:
    - Дæхи хъахъхъæн, Хæмыц дæм ыссæуы.
    Сохъыр уæйыджы фырт йæ фидæрттæ ‘рыхгæнынкодта.
    Хæмыц ысхæддзæ фидæрттæм, фæлæ мидæмæ бахизынæн фæндаг нæ ары.
Фидары алыфæрсты рацубацукæны.
    Уæд æм къулыбадæг ус дзуры æддейæ:
    - Чи дæ? Ц’ агурыс?
    - Сохъыр уæйыджы фыртмæ фæндаг кæуылты у?
    -  Уый дуæрттæ йæхиуыл ныхгæдта, фæлæ дын æз фæнд бацамонин мæ
дзырд мын куы сæххæсткæнис, уæд.
    Хæмыц ысразы.
    Къулыбадæгус зæгъы:
    -  Мæ  фырт  Сохъыр уæйыджы фыртмæ ‘ххуырсты  ис  æмæ  мын  æй
ыссæрибаркæн.
    - ‘Ссæрибар æй кæндзынæн.
    -  Уæдæ  мæ  дарæс ыскæн. Мæнæн бон иу хатт бар  ис  мæ  фырты
фенынæн.  Ныр  дæр та м’афон у. Æз мидæмæ куы бадзурон,  уæд  дуар
фæзыхъхъыркæндзысты  ‘мæ дæм кæд исты тых ис,  уæд  дæ  хъару  ‘мæ
дæхæдæг.
    Хæмыц къулыбадæгусы коммæ бакасти. Къулыбадæгусы дарæс ыскодта
йæ  уæлæ  ‘мæ  дуаргæрон  æрлæууыди. Уыцы бон  къулыбадæгусы  фырт
дуаргæс уыди. Къулыбадæгус æм бадзырдта:
    - Мæ хъæбул, ракæс мæм!
    Къулыбадæгусы фырт дуар куыддæр фæзыхъыркодта, афтæ Хæмыц дуар
барæмыгъта ‘мæ къулыбадæгусы фыртæн зæгъы:
    - Ды сæрибар дæ ныр.
    Къулыбадæгусы  фырт йæ мадмæ рацыди. Хæмыц æмæ Сохъыр  уæйыджы
фырт  хæцын байдыдтой. Хæмыц æй кардæй рариуыгъта ‘мæ йæ ронбастыл
дыууæ  фæхаудта Сохъыр уæйыджы фырт. Бацыди Саухохы ‘лдары чызгмæ,
дуар ыл рахгæдта ‘мæ дзуры:
    - Кæйдæр гадза, Хæмыц д’ аггаг нæ уыди, æви цы?
    Чызг зæгъы:
    - Ныууадз мæ, нæртон лæгмæ мæ нæ фæнды чындзы фæцæуын.
    Хæмыц   æм  хъохыдæндаг  февдыста  ‘мæ  Саухохы  ‘лдары   чызг
ныхъхъæркодта:
    - Нæ дын комын.
    Дыггаг хатт дæр æй равдыста ‘мæ та чызг зæгъы:
    - Мæ удыгасæй дын мæхи нæ раддзынæн.
    Хæмыц зæгъы:
    - Нæ раддзынæ ‘мæ ныммæлдзынæ.
    Æртыггаг хатт та йæм Хъохыдæндаг февдыста Хæмыц. Чызг æрхауди.
Хæмыц йæ куыст бакодта ‘мæ рацыди. Саухохы ‘лдарæн зæгъы:
    - Афтæ мыл кæй фæзæрдиаг дæ, уый тыххæй дын дæ уд не скъуынын,
фæлæ мæм æрбадар дæ цæстытæ.
    Саухохы ‘лдарæн гæнæн нал уыди, йæ цæстытæ йæм бадардта ‘мæ цæ
Хæмыц акъахта, стæй загъта:
    -  Нæртон лæджы уындæй уæддæр дæ цæстытæ рисгæ кодтой, кæд ныр
сæ рыстæй æрынцаиккой.
    Уырдыгæй рараст и Хæмыц, Саухохы ‘лдар йæ чыззы мард фехъуыста
‘мæ  ‘нæуый  дæр  куырм уыди, йæ цард ницæмæуал æрдардта  ‘мæ  сау
айнæгæй йæхи аппæрста. Сырдты амæддаг фæци.
    Хæмыц  та  сæхимæ  хъарм физонджытæ кодта  ‘мæ  худæгæй  марди
Саухохы ‘лдар æмæ йæ чыззы хъуыддæгтыл.
    Хæмыц маст никæмæн уагъта.
    
    ХÆМЫЦ ÆМÆ ЙÆ КАЙЫС
    Хæмыцы  ус  Быценонтæй  уыдис. Къуыри  ацардысты  ‘мæ  Быценон
зæгъы:
    - Мæ мады хъæрзгæ ныууагътон, иу бæрæг æй акæн.
    - Ныр ма мын цæуыны рæстæг нæу.
    - Уæд та мæхæдæг ацæудзынæн.
    - Уый гæнæн нæй, къуыри дæ мæ къухы æмæ куыд тагъд цæуыс.
    - Мæлæт рæстæг нæ зоны, æнæ цæугæ мын нæй.
    Уыйадыл фæбыцæу ысты ‘мæ Быценон тæргай ацыди сæхимæ.
    Быценоны мад тынг рынчын уыди ‘мæ фехъусынкодта: «Саукомæй мын
сау суадон чи ‘рхæсса, уымæн æртæ чызгæй бар, фæллой æмæ бæстæ.»
    Хæмыц  хъуыды  байдыдта: «Райсом мæ Нартæ куы  фæрсой,  кæм  и
Быценон,  уæд цы зæгъдзынæн? Цæй æмæ, мæ каис рынчын  у,  Саукомæй
йын  сау суадон æрхæссон æмæ йæ ‘ркæнон. Нартæн та зæгъдзынæн,  мæ
каис  рынчын  уыди,  уый.  Уымæ  уыдтæн  Быценонимæ  æмæ  мыл  нал
бахуддзысты.»
    Арасти  Хæмыц. Дыууæ лæджы хъæлæба цæуы ‘мæ нæ фидаугæ кодтой,
нæ кæрæдзийы цæвгæ кодтой.
    Хæмыц цæ фæрсы:
    - Цæуыл дзурут?
    Фыддзаг зæгъы:
    -  Бæх уæйкæнын æмæ нæ фидауæм. Ай у ‘лхæнæг, ныр къуыридæргъы
дзурæм æмæ ницæмæ ‘рцыдыстæм.
    - Бæх кæм и?
    - Уæртæ бæласаууон.
    - Æз æй фенон æмæ уæ бафидауынкæндзынæн.
    Хæмыц бæхмæ бацыди ‘мæ уыны – фыргæбæрæй дзы ницыуал зынди.
    Бæх дзуры Хæмыцмæ:
    -  Æз Донбеттырты хаст дæн æмæ мæ дæхицæн акæн. Мæ гæбæрмæ мын
ма  кæс. Гæбæр ацы дыууæ лæджы тыххæй ысдæн. Къуыри дзурынц æмæ нæ
фидауынц.  Æлхæнæг  хингæнæг у æмæ мæ гæбæр фестынкодта,  фæлæ  мæ
алас.
    - Æз мæхæдæг Донбеттырты хæрæфырт дæн.
    Бацыди Хæмыц æлхæнæгмæ ‘мæ йæм дзуры:
    - Цы лæвæрдтай бæхы хицауæн, уый йын радт.
    Æлхæнæг  радта  фыддзаг лæгæн йæхионы,  стæй  æлхæнæджы  уачъи
сыскъуыдта ‘мæ йæ фехста.
    Бæхи хицау зæгъы:
    -  Кæй  мæ  фервæзынкодтай, уым дын мæ бæх дæдтын,  æрмæст  дæ
афæрсон. Кæдæм цæуыс?
    - Æз цæуын Быцентæм. Мæ усы мад рынчын у ‘мæ уымæ.
    -  Уæд  æм комкоммæ ма бацу, фæлæ мæ ус хъæугæрон цæры,  саутæ
мыл дары, уый æнхъæл у ‘мæ æз нал дæн. Уымæ ‘рфысымкæн æмæ дын уый
фæндаг амондзæн. Мæнæй зæгъ: рæхджы зындзынæн.
    Хæрзбон загътой кæрæдзийæн æмæ бæхы хицау афардæг и. Хæмыц  цы
лæджы  амардта,  уый хъилыл ныссагъта, йæхæдæг хъæугæрон  хæдзармæ
‘рцыди ‘мæ дзуры:
    - Ам уæ чи уыдзæн, фысымтæ?
    Иу ус æм сауты мидæг рацыд. Арфæ йын ракодта Хæмыц æмæ зæгъы:
    - Дæумæ мæ хъуыддаг ис.
    Саударæг ус Хæмыцмæ дзуры:
    - Дæ бæх ыскъæты æрыфснай æмæ рахиз.
    Хæмыц  афтæ  бакодта.  Хæдзармæ  бахызти  ‘мæ  ‘рбадти.   Стæй
саударæгусы фæрсы:
    - Кæуыл саударыс?
    -  Мæ  лæгыл.  Бæх уæйкодта, дæлæ дæ бæхы хуызæн уыд,  æлхæнæг
хинæйдзаг уыди ‘мæ йын цыдæр фыдбылыз ыскодта. Ныр æгас къуыри  нæ
зыны.
    -  Дæ саутæ сис, дæ лæгæн тас нæу, рæхджы зындзæн. Мæ бæх  уый
бæх у, æз æй балхæдтон. Хингæнæджы та маргæ акодтон.
    Саударæгусы куыддæр Хæмыцы ныхæстæ бауырныдтой, афтæ йæ  саутæ
фелвæста, фынг авæрдта Хæмыцы раз æмæ зæгъы:
    -  Хуыцау  дæ  алыбон хорз уацхæссæг фæкæнæд.  Ахæр,  дæрддзаг
бæстæй уыдзынæ ‘мæ фæллад дæр уыдзынæ.
    -  Уыйбæрц  мын  ницы у, фæлæ ма зæгъ: Быценты  ус  рынчын  у,
фехъуыстон, æмæ куыд у?
    -  Хорз нал у. Саукомæй йын сау суадонæй чи ‘рхæсса, уымæн  йе
‘ртæ чызгæй бар дæдты, уыимæ йæ бæстæ, уыимæ йæ фæллой.
    - Ау, æмæ сæ иу Нарты Хæмыцы ус куы у.
    - Хæмыцæй тæргай фæлыгъди.
    -  Уæдæ  æз  хæтæг лæг дæн, - зæгъы Хæмыц йæхицæй,  -  хæтæнты
хæтын,  цæуæнты  цæуын.  Æз уыцы суадонæй æрхæсдзынæн  æмæ  ма  йæ
бафæрс: хæтæг лæгæн раддзæни бар йæ чыззытæй?
    Саударæгус Быцентæм ацыд.
    Хæмыц ыскъæтмæ ныдздзыд æмæ йæм йæ бæх дзуры:
    -  Мæ  барцæй  мын  æртæ хъуыны ратон, ауадз  мæ.  Æз  дын  дæ
хъуыддаг  æмбарын. Мæ сæр дæ кæд хъæуа, уæд-иу хъуынтæй иуы  артыл
авæр æмæ дæ разы уыдзынæн.
    Хæмыц  бæхы барцæй æртæ хъуыны ратыдта ‘мæ цæ йæхимæ  нывæрдта
‘мæ  ауагъта бæхы. Хæмыц хæдзармæ ссыди. Уæдмæ саударæгус æрбацыди
‘мæ зæгъы:
    -  Разы у, мæ уазæг, Быценты ус. Иу йæ уд фервæзæд æмæ йын бар
йæ фервæзынгæнæгæн æртæ чызгæй. Йæ фæллой, йæ бæстæ йын лæвар.
    -  Уæдæ  дæм бызгъуыр дарæс никуы уыдзæн, æз æй мæ уæлæ скæнон
8l8  мын  иу æнæбарыбæх дæр ыссар. Æрмæст мацы зæгъ. Дзур,  чи  дæ
фæрса  мæнæй,  уымæн: «Хæтæг лæг у ‘мæ мæгуыр лæг  дæр  у.»  Æндæр
мадæр мæ бæхы кой ыскæн, мадæр мæ дарæсы кой.
    Саударæгус зæгъы:
    -  Уæртæ  фæскъул иу къуылых бæх, кæд дын бæззы, уæд æй  алас,
фæлæ зон: Быценонты усмæ ‘рцыдысты æртæйæ ‘мæ Саукоммæ Саусуадонмæ
цæудзысты.
    -   Уый  хорз.  Цæугæ  акæндзысты,  фæлæ  хæсгæ  ‘нцонтæй   не
‘ркæндзысты.
    Сифтыгъта Хæмыц къуылых бæхы, скодта мæгуыры дарæс йæ уæлæ ‘мæ
фæцæуы. Быценты адæм Хæмыцыл худæгæй мардысты ‘мæ дзырдтой:
    - Ай та цæй суадоныдон æрхæсдзæн?
    Хъæуæй   ахызти   Хæмыц.  Йæ  къуылых  бæхы  кæмдæр   æрбаста.
Донбеттырты бæхы барцы хъуынтæй иу артмæ бадардта ‘мæ бæх йæ  разы
февзæрди.
    Фæрсы бæх Хæмыцы:
    - Цы дæ хъæуы?
    - Саукомы цæуы сау суадон æмæ нæ уырдæм цæуын хъæуы.
    - Бирæ цыд у, кæд нæ бафæлмæцай, уæд.
    Араст  ысты  ‘мæ  Хæмыц ныххæддзæ и Саусуадонмæ.  Йæ  цуры  иу
зæронд лæг бадти ‘мæ йæм Хæмыц дзуры:
    
    - Дæ бон хорз уа, хорз лæг!
    - Хорзæй цæр, бæлцдзон.
    - Æппын дæ донæй ахæссæн нæй?
    -  Æз  ацы  суадон хъахъхъæнæг дæн æмæ мыл хуыцауæй  дзырд  у.
Цалынмæ  дæ исчи сырдыфыдæй бафсада, уæдмæ хъахъхъæнæг  фæу.  Хорз
уаид, æмæ сырд ку’ амарис. Дæхи дæр æмæ мæн дæр хорз куы фенис.
    Хæмыц  ацыди.  Сырд  æрбамардта ‘мæ  физонджытæ  акодта.  Хорз
федта зæронд лæджы ‘мæ зæронд лæг зæгъы:
    - Дæ хæдзарыл дзæбæхæй сæмбæл. Ахæсс, цас дæ хъæуы, уыйас дон.
    Иу  лалым  айдзагкодта Хæмыц. Сырдæй ма  чи  аззади,  уый  дæр
афснайдта, хæрзбон загъта зæронд лæгæн æмæ рараст и. Амбæлди  æртæ
усгурыл æмæ цын зæгъы:
    - Кæд ницы ссарат, уæд уыдзынæн саударæгусмæ æмæ мæ уым фенут.
    Хæмыц  æхситгæнгæ арасти ‘мæ йе ‘хситтæй сырдты дард фæтардта.
Йæ  къуылых  бæхы  уонг æрцыди. Йæхи бæхы та ауагъта  ‘мæ  къуылых
бæхыл æрцыди саударæгмæ. Фæдзырдта йæ фæндаджы балц.
    Æртæ  усгуры  дæр  бахæддзæ сты зæронд лæгмæ.  Уый  цæ  кусарт
æрцагуырдта,   фæлæ  ницы  ссардтой.  Уæд  зæронд  лæг   Саусуадон
бахуыскъкодта ‘мæ ницæимæ раздæхтысты. Сæхиуыл æрталынгкодтой  æмæ
саударæгусмæ бадзырдтой:
    - Уæ уазæг ам ис?
    - Ам-и!
    Хæмыц цæм ракасти ‘мæ зæгъы:
    - Уæ галиу хъустæ уын ралыгкæндзынæн æмæ уын раддзынæн дон.
    Сразы  сты  æмæ  цын саударæгусы цур сæ галиу хъустæ  ракодта.
Уыдон  сæ  худтæ зул ныссагътой æмæ Хæмыцæй ахастой  суадоныдонæй.
Бацыдысты Быцентæм æмæ йæ усæн бадардтой. Быценты ус зæгъы:
    -  Мæ ныфс мæхимæ ‘рцыд. Мæ чыззыты уын раддзынæн уæд, æмæ мын
фурды был цы ‘стдæссион саг ис, уый игæртæй куы ‘рхæссат.
    Æртæ усгуры та араст ысты.
    Саударæгусæн Хæмыц зæгъы:
    - Быценты кæстæр чызгæн зæгъ æмæ йæхимæ макæй бауадза.
    Саударæгус кæстæр чызгæн загъта Хæмыцы ныхæстæ. Уымæн Хæмыц йæ
зæрдæмæ фæцыди.
    Уæд  та  Хæмыц  дæр  араст и йæ къуылых бæхыл  æмæ  та  хъæуæй
ахызти.  Къуылых бæхы фæсфæд æрбаста ‘мæ Донбеттырты  бæхы  дыггаг
хъуын артмæ бадардта. Донбеттырты бæх йæ цуры февзæрди Хæмыцæн æмæ
йæ фæрсы:
    - Цы дæ хъæуы, Хæмыц?
    -  Фурды  былыл  æстдæссион саг хизы, уымæн æнæмаргæ  нæй,  йæ
игæртæй йын хъуамæ ‘рхæссон.
    - Æнцонвæндаг нæу, фæлæ цом.
    Араст  Хæмыц. Æртæ усгурæй фæраздæр æмæ Фсатийы фыртыл амбæлди
‘мæ зæгъы:
    - Æстдæссион саг мын м’ амæддаг фæкæн.
    - Уæртæ доныбыл хизы, кæд æй амарай, уæд дзы фæцæлкæндзынæ.
    Хæмыц   æстдæссион  саджы  фæстæ  ахъуызыди  ‘мæ  йæ  амардта.
Æфсатийы фыртимæ сæхи хорз федтой хъарм физонджытæй, стæй  хæрзбон
загътой  кæрæдзийæн,  æмæ  Хæмыц  сæрджын  саджы  ‘рыфснайдта  ‘мæ
рацыди. Æртæ усгурыл амбæлди ‘мæ цын зæгъы:
    - Кæд уæ къухы ницы бафта, уæд-иу мæ саударæгусмæ фенут.
    Хæмыц та къуылых бæхы уонг æрцыд. Йæхиуоны ауагъта ‘мæ къуылых
бæхыл саударæгусмæ ‘рцыди. Æрхаста сырды фыд æмæ йæ фæллад уагъта.
    Æртæ усгуры ныххæддзæсты доныбылмæ ‘мæ Фсатийы фыртæн зæгъынц,
цæмæ ‘рцыдысты, уый. Фсатийы фырт зæгъы:
    - Уæртæ доныбыл хизы ‘ндæр æстдæссион саг æмæ йæ амарут, мæнæн
дæр дзы бахæрынкæнут æмæ уæхи дæр хорз фенут.
    Сагмæ  ‘рбахъуызыдысты æртæйæ ‘мæ цыл саг  рабырста.  Йæ  быны
teqr{  ‘мæ  ма  тыххæй фервæзтысты. Уырдыгæй  раздæхтысты  ‘мæ  та
талынджы саударæгусмæ ‘рцыдысты ‘мæ дзурынц саударæгусмæ:
    - Дæ уазæг ам ис?
    - Ам и.
    Хæмыц ракасти ‘мæ цын зæгъы:
    -  Уæ  галиу æнгуылдзтæй уын кæстæрты ракæндзынæн æмæ  ахæссут
саджы игæрæй.
    Сразы сты ‘мæ сæ галиу къухтæ бадардтой Хæмыцмæ. Хæмыц цын  сæ
кæстæр  æнгуылдзтæ ракодта ‘мæ цын æстдæссион саджы игæрæй  радта.
Уыдон æй ахастой. Радтой йæ физонæгæй Быценты усæн, æмæ ус зæгъы:
    -  Мæ хъару мæхимæ ‘рцыди. Гъеныр ма мæ тых мæхимæ кæд æрцæуа,
уæд  сыстдзынæн. Æртæ комы кæм иу кæнынц, уым иу тæрхъус хизы, уый
фыдæй мын æрхæссут æмæ сыстон.
    Æртæ усгуры та уырдæм араст ысты.
    Хæмыц дæр та йæ къуылых бæхы сивтыгъта ‘мæ зæгъы йæ фысымæн:
    - Быценты кæстæр чызгæн зæгъ æмæ йæ хъус макæмæ дара.
    Хæмыц мæгуыргуры дарæсы мидæг арасти къуылых бæхыл. Хъæуæй  та
ф’ аууон и ‘мæ уым къуылых бæхы хибар æрбаста. Йæхæдæг Донбеттырты
бæхы  ‘ртыггаг  хъуын артмæ бадардта ‘мæ та бæх йæ цурмæ  ‘рбацыди
‘мæ фæрсы Хæмыцы:
    - Цы та дæ хъæуы?
    -  Æртæ  комы кæм иукæнынц, уым тæрхъус хизы ‘мæ йын  æнæмаргæ
нæй.
    -  Æнцон  фæндаг  нæ  равзæрстай.  Цæугæ  ныккæндзыстæм,  фæлæ
тæрхъусы амарынæн ницы бакæндзынæ.
    Араст  ысты.  Æртæ комы кæм иукæнынц, уырдæм ныххæддзæ   Хæмыц
æмæ зæгъы бæхæн:
    -   Æз   ыслидзæны  баддзынæн.  Ды  ныууас,  тæрхъус  мæнырдæм
ралидздзæн æмæ йæ амардзынæн.
    Хæмыц  ыслидзæны ‘рымбæхсти. Бæх хизгæ базылди ‘мæ  ныууасыди.
Тæрхъус  фæтарсти  ‘мæ  фæлидзæг. Хæмыц æй  фатæй  фехста  ‘мæ  йæ
амардта.  Раздæхти тæрхъусимæ ‘мæ та амбæлди æртæ  усгурыл.  Дзуры
цын:
    - Кæд ницы ссарат, уæд-иу мæ абæрæгкæнут саударæгусмæ.
    Хæмыц  йæ  къуылых  бæхы  кæм ныууагъта,  уырдæм  æрхæддзæ  и,
суагъта  йæ  бæхы  ‘мæ  та къуылых бæхыл рарасти.  Саударæгус  дæр
Быценты кæстæр чызгæн Хæмыцы фæдзæхст загъта:
    Хæмыц æрхæддзæ ‘мæ йæ фысыммæ бацыди.
    Æртæ  усгуры  ницы ссардтой æмæ афтидæй раздæхтысты.  Саударæг
усмæ та ацы хатт дæр бацыдысты æртæ усгуры ‘мæ дзурынц:
    - Дæ уазæг бынаты ис?
    - Ам ис.
    Хæмыц цæм рацыди ‘мæ цæм дзуры:
    -  Уе  рагъæй уын фæйнæ гæрзхоры рауадздзынæн æмæ уын тæрхъусы
фыдæй  раддзынæн.Сæ  чъылдымтæ бадардтой æмæ  цæ  Хæмыц  гæрзхортæ
рауагъта, стæй цын тæрхъусы ‘рдæг радта. Уыдон дæр æй ахастой  æмæ
дзы Быценты усæн ысфыхтой йæ фыдæй, æмæ сыстади Быценты ус.
    Снысанкодтой чындзæхсæв. Саударæгус та зæгъы кæстæр чызгæн:
    - Мæ уазæджы хуызæн не ‘ссардзынæ. Йæ дарæсмæ йын ма кæс.
    Уалынмæ  саударæгусы  лæг  дæр æрцыди.  Хæмыцы  ‘рыййæфта  ‘мæ
зæгъы:
    - Цæй, мæ бæх дын куыд у?
    - Тынг хорз.
    - Дæ усы мад та куыд у?
    -  Фервæзын  æй  кодтон,  фæлæ  мын  мæ  усы  Быцентæ  ‘ндæрæн
аггагкæнынц.
    - Уый гæнæн нæй.
    Фысым-усы  барвыстой Быценты кæстæр чызгмæ. Ус Быценты  кæстæр
чыззы фæрсы:
    - Цы зæгъыс мæ уазæгæй?
    -  Хорз у, мæ зæрдæмæ цæуы, фæлæ мæ мад не сразы уыдзæн,  æртæ
усгуры йæ мæлæтæй раздæхтой æмæ нæ уыдонæн дæдты.
    -  Дæ  хистæр хоты радтæд, фæлæ ды чындзы дæр фæцыдтæ  ‘мæ  дæ
лæгæй нæ тæрсыс?
    -  Цы  дзы тæрсон, мæ мадыл афтæ куы тыхстаид, уæд æй иу  уынд
фæкодтаид.
    - Чындзæхсæв та кæд кæнут?
    - Абон.
    Фысым-ус  раздæхти. Хæмыц æмæ йæ лæгæн ракодта чыззы  ныхæстæ.
Хæмыц цæм йæхи раргомкодта ‘мæ цæ бафæдзæхста, цæмæй мацы зæгъой.
    Быцентæ фысымтæм æрæрвыстой:
    - Хонæм уæ чындзæхсæвмæ.
    Фысым зæгъы:
    - Уазæг нæм ис.
    - Уазæджы дæр ракæнут æмæ уæхæдæг дæр рацæут.
    Араст  ысты  уæд.  Адæм  æртывæлдæхæй бадтысты.  Быценты  адæм
лæггадкодтой адæмæн. Хæмыц æмæ йæ фысым кæронæй æрбадтысты.
    Быценты  лæг  сыстади, йе ‘ртæ чыззы йæ цуры слæууынкодта  ‘мæ
зæгъы йæ хистæр чызгæн:
    - Мæнæ дын нуазæн. Кæй уарзыс ацы ‘ртæ усгурæй, уымæ йæ авæр.
    Хистæр  чызг  йæ  нуазæн усгуртæй иумæ  авæрдта.  Хæмыц  фæрсы
Быценты лæджы:
    - Йæ сгуыхтдзинæдтæй ма йын иу зæгъ.
    - Саукомы сау суадонæй мын не ‘фсинæн дон æрхаста.
    - Уа цард йæ сæры, суадон бахуыскъкодта æгасæй.
    Уыйфæстæ  дыггаг чызгмæ дæр авæрдта нуазæн æмæ  йын  зæгъы  йæ
фыд:
    - Дыууæ усгурæй кæцы дæ зæрдæмæ цæуы, уымæ авæр дæ нуазæн.
    Уый дæр йæ нуазæн иу усгурмæ авæрдта ‘мæ та чыззыты фыды фæрсы
Хæмыц:
    - Уыцы лæппуйы сгуыхтдзинæдтæй дæр нын иу зæгъ.
    - Æстдæссион саджы игæрæй нын æрхаста.
    -  Афтæ цард йæ сæры, саг æй маргæ кодта, кæуылты раирвæзт уый
дæр нæ базыдта.
    Æртыггаг  нуазæн  авæрдта чыззыты фыд кæстæр  чызгмæ,  Хæмыцæй
тæргай чи рацыди, уымæ, æмæ йæм йæ фыд дзуры:
    - Ды та йæ æртыггаг усгурмæ авæр.
    Фысым-ус уый хъусы бадзырдта:
    - Ма фæрæди, мæ уазæгмæ йæ радт.
    Чызг  Хæмыцы нæ зыдта, мæгуыры дарæсы уыд æмæ. Бахаста йæм  йæ
нуазæн. Чызгмæ йæ фыд дзуры:
    -  Уыцы мæгуыргурæй хуыздæр лæг не ‘ссардтай, дæ мады дын  уый
куынæ сдзæбæхкодта, мыййаг.
    Хæмыц нуазæн райста ‘мæ зæгъы:
    - Айгъай, æз æй ысдзæбæхкодтон.
    Хæмыц радзырдта, æртæ усгурæн цытæ бакодта, уый, суадонæй  дон
куыд æрхаста, саг куыд амардта, тæрхъусы куыд фехста ‘мæ зæгъы:
    - Кæд æз раст нæ дæн, уæд мæ фысымты бафæрсут.
    Фысым загъта:
    - Раст у нæ уазæг.
    Хæмыц   чыззыты  фыдмæ  æртæ  сиахсаджы  хъустæ,   æнгуылдзтæ,
рагъгæрзытæ барвыста. Быцентæ цæ ‘руыдтой æмæ загътой:
    -  Ай  нæ сиæхстæ æнæхъустæ уыдзысты, кæнæ æнæрагъгæрзтæ, кæнæ
æнгуылдзцухтæ.
    Нал радтой сæ чыззыты ‘мæ чыззыты фыд Хæмыцмæ дзуры:
    Кæцы чызг дæ хъæуы, мæгуыр лæг, уый равзар.
    Хæмыцы ничи базыдта.
    Хæмыц зæгъы:
    - Кæстæр чыззы мын радтут.
    - Иннæтæй акæн, уый чындзы цыд уыд.
    - Иннæтæй мæ ничи хъæуы.
    -  Нарты  Хæмыцы  ус уыди. Куы дæ базона, уæд мæстаг  хъуыддаг
уыдзæн.
    - Хæмыцы æз хорз зонын æмæ фидаудзынæн.
    Хæмыц  ракодта  йæ  усы, фæлæ йæ ус дæр нæ  зыдта.  Æрцыди  йæ
фысымтæм, хæрзбон цын загъта ‘мæ рацыд.
    Быценты лæг зæгъы:
    - Фæллой акæн.
    - Хæтæг лæджы цæй фæллой хъæуы!
    - Уæд та бæстæ айс.
    - Уый дæр мæ нæ хъæуы.
    - Уæд та кæм цæрдзынæ?
    - Бæрæг уæм кæндзæн уæ чызг.
    Донбеттырты  бæх  кæм хызти, уырдæм бахæддзæ Хæмыц  йæ  усимæ.
Бæхыл ысбадтысты ‘мæ цæуынц.
    Быценон æрынкъард и ‘мæ йæ Хæмыц фæрсы:
    -  Цæуыл  æрынкъард  дæ,  дæ мады дын фервæзынкодтон  æмæ  уый
тыххæй?
    -  Уый тыхæй нæ, фæлæ хæтæг лæг дæ ‘мæ нæ арт зондзыстæм, нæ –
фæнык. Куыд цæрдзыстæм?
    - Адæм куыд цæрой: афтæ.
    Цæуынц  æмæ  Хæмыц Нартырдæм фездæхта бæхы. Уæдмæ  талынг  дæр
æрци.
    Быценон æй фæрсы:
    - Кæдæм цæуæм?
    - Хæтæг лæг кæдæм фæцæуы, уырдæм.
    - Æмæ кæм цæрыс?
    - Кæдæм дæ кæнон, уым.
    Æркодта йæ усы Хæмыц сæхимæ, æрхуы мæсыгмæ бацыдысты ‘мæ Хæмыц
йæ хæррæгътæ феппæрста ‘мæ йæм æргом рацыди.
    Быценон æй фæрсы:
    - Ды уыдтæ?
    -  О,  æз уыдтæн, - загъта Хæмыц æмæ йæ усы фелвæста, стæй  йæ
пылыстæг  сынтæгмæ  баппæрста. – Хорз уыди  ‘мæ  дæ  нуазæн  мæнмæ
‘рбахастай.  Афтæ куынæ бакодтаис, уæд уын уæ мыггаджы  быныскъуыд
фæкодтаин.
    Быценон дæр ма цы загътаид æмæ бафидыдта Хæмыцимæ.
    
    НАРТЫ ХÆМЫЦЫ ДИССÆГТÆ 
    Уыди Хæмыц усуарзаг. Радта йын йæ дæрддаг хо фыдбылызы дæндаг:
    - Ацу, ме ‘фсымæр, мæнæ дын, ацы дæндаг лæваркæнын. Цы усмæ йæ
фæзыхъыркæнай,  æмæ дæ коммæ чи нæ бакæса, уый фæсæйæд  æртæ  азы,
стæй йæ мæлæт уымæй æрцæуæд.
    Хæмыцы ма уымæй хуыздæр лæвар цы хъуыди!
    Рацыд  дын  Хæмыц  æмæ  ‘ндæр йæ хъуыдыйы  ницы  уыд,  рæсугъд
чыззытæ ‘мæ чындзытæй хъазыны йæддæмæ.
    Сфæлмæцыдысты дзы адæм.
    Чынтæ  уыдысты гытцыл мыггаг. Чынтæй иу Бекъо хуынд.  Æмæ  йын
райгуырд  рæсугъд чызг. Куы федта Бекъо йæ чыззы, уæд загъта:  «Ай
Хæмыц куы фена, уæд мæ нæ ныууадздзæн æнæ худинаг.»
    Сарæзта  йын  гытцыл  уат,  уым  æй  бакодта  чыззы   ‘мæ   йæ
схъомылкодта. Иннæ адæм æй зыдтой, Хæмыцæй фæстæмæ, æмæ  цæм  хъыг
æркаст:  «Чынты  Бекъойæн ацы чызг неннæты  хъауджыдæр  куыд  зайы
Хæмыцæн æнæ фæхудинаг.»
    Хæмыцмæ цæуынц:
    - Кæд ды лæг дæ, уæд Чынты Бекъойы чызг усæн ракурдзынæ.
    Хæмыц йæ зæрдæйы загъта: «Æвæддзæгæн, мæ бирæ хæрзтæ дæр  иуыл
уæгъды  сæфдзысты. Чынты Бекъойы чызг усæн куы нæ ссарон,  уæд  мæ
кады сæр цъыфмæ хаудзæни.»
    Ацыд,  æмæ  дын фæцыди Нарты Хæмыц Уастырджимæ. Уастырджи  йæм
радзырдта:
    - Цы кæныс, ме ‘фсымæр, Хæмыц?
    Хæмыц ын загъта:
    -  Тыхджын  хъуыддагæй дæ несуынгæгкæндзынæн, фæлæ  мын  Чынты
Бекъомæ  минæвар  ныццу  ‘мæ йын зæгъ, Хæмыц  дын  дæ  чыззы  куры
бинонтæн   æмæ   мын  нæ  ма  зæгъ,  кæннæуæд  дыл  мæ   лæджыхъæд
æвзардзынæн.
    Уастырджи рараст æмæ ‘рцыд Чынты Бекъомæ ‘мæ йын загъта:
    -  Бекъо, радт дæ чыззы Хæмыцæн, хъыг дын нæ уыдзæн, фæдардзæн
дын æй тыхджын хорз.
    Бекъо радзырдта Уастырджийæн:
    -  Ды  дæр уый хуызæн хæтаг лæг дæ. Æнæуый дæр мын хъыг  уыдис
Хæмыцы  кой,  стæй мæм йе ‘мхуызон лæг минæвар кæй  æрцыд,  дыггаг
хъыг та мын уый уыди. Æз дын уымæй уæлдай ницы дзурын.
    Уастырджийæн хъыг куыннæ уыди ‘мæ йын загъта:
    -  Бекъо,  æппын нæ нæ базондзынæ, афтæмæй дын  æз  æмæ  Хæмыц
фæкæндзыстæм дæ чыззы.
    Чынты Бекъо радзырдта:
    -  Уæ тыхджынтæ – мæ разæй, уæ ныхджынтæ – мæ фæстæ, уæддæр уæ
нæ тæрсын æз – Чынты Бекъо.
    Уастырджи  дын  мæстæй ацыди. Нарты дуæрттыл  бацыди  ‘мæ  цын
радзырдта:
    -  Нартæ,  уæ  цагъд хуыздæр нæу. Чынты Бекъо уæ хуыздæрæн  йæ
чыззы нæ дæдты. Уæлейæ хæцæг уын – мæхæдæг, разæрлæууæг – уæхæдæг.
Æнæ  хæцгæ  хос  нал ис. Æз цæуын Уацилламæ ‘мæ уæлейæ  хæцын  мæн
бауадзут.
    Ацыди  дын  Уастырджи.  Уацилламæ  ссыди.  Уациллайæн  радзуры
Уастырджи:
    -  Ме  ‘фсымæргонд, сæр мæ бахъуыд, де ‘рттивæгтæй æмæ мæм  дæ
хъæргæнæгтæй куыд фæкæсай æртæ боны.
    Чынтæн  фидар  уыд.  Айæппæт архайд куыннæ  бамбæрстой!  Уыдон
уыдысты  чысыл  мыггаг æмæ кæрæдзийæн загътой: «Мах уыдонимæ  ницы
скæндзыстæм, фæлæ бацæуæм æмбырдæй нæ фидарæн йæ хуылфмæ».
    Уыдон дын уыцы фидармæ бацыдысты.
    Уастырджи  йæ  базыдта, æмбырдæй уым кæй ысты, уый.  Уацилламæ
рацыди:
    -  Уацилла,  дæ  сæр  мæ бахъуыди, гъеныр  рацу  абухгæйæ  ‘мæ
‘рттивгæйæ Чынты фидары сæрмæ.
    Уацилла дын рарасти Уастырджийы фæдыл. Афтæ нырттивы, æмæ æртæ
афоны  лæг  йæ цæстæй ницыуал фены. Йæ хъæргæнаг афтæ  фехсы,  æмæ
зæхх  æмæнкъуыст æскæны. Чынтæ йæ хъуыды дæр нæ кæнынц.  Уый  хъæр
Нартæ  куы  фехъуыстой  –  гытцылæй, ыстырæй-æмхуызонæй  рацæуынц.
Хъæргæнæгтæ  ахæм  æхстæй  æхсынц,  æмæ  хъæд  ызгъæлы,  къæдзæхтæ
къæлуайау лæбырынц. Чынтæ цæ хъуыды дæр нæ кæнынц.
    Дыууæ боны фæхæцыдысты, æппын Чынтæй топпы хъæр дæр нæ фæцыди.
    Уастырджи Нартæн дзуры:
    -   Кæд  уын  Батырадз  истæмæн  ысбæзза,  кæннод  мах  уæгъды
хъуырдухæнкæнæм.
    Уырызмæг хатиагау ыскувы:
    -   Не   ‘сфæлдисæг   хуыцау,  кæд  нын  нæ   лæппу   æххуысæн
сæвзæрынкодтай, уæд нын æй нæ цуры февзæрынкæн.
    Уыцы  цæстыныкъуылдмæ  сæ лæппу сæ цуры фестад.  Батырадз  цæм
бадзуры:
    - Уациллайы хъæргæнагмæ хизын æмæ æз ысхæцдзынæн уырдыгæй.
    Схызт дын Батырадз. Хъæргæнагæхсæгмæ бацыди ‘мæ йын зæгъы:
    - Тагъд мæ сифтындз æмæ мæ къæдзæхæн йæ бæстастæумæ цæв.
    Æхсæг  æм  не  ‘суæндыд дзурын, фæлæ химид-зæрды загъта:  «Ацы
дзæбæх лæппу мæлæтæн æвгъау у.»
    Сифтыгъта  йæ,  нæмыджы бæсты йæ ауагъта  йæ  хуылфы.  Дзæгъæл
быдырмæ   йæ   сарæзта  ‘мæ  йæ  фехста.  Батырадз  дын   фæмæсты,
цæстыныкъуылдмæ йæм ысхæддзæ. Хъæргæнагæхсæгæн дзуры:
    - Цы кæнон, дæ хуызæтты къубал сыскъуынынмæ аггаг нæу, фæлæ мæ
ныр  комкоммæ Чынты фидарыл куы нæ ныццæвай, уæд мæ худинагыл  дæр
нал æрмæткæндзынæн æмæ дын дæ къубал аскъуындзынæн.
    Хъæргæнаджы ‘хсæг фæтарсти, сифтыгъта йæ ахъаззаг,  фехста  йæ
комкоммæ  Чынты фидарыл. Батырадз йæ къæхтæ ‘мæ йæ цæнгтæ  хæлиуæй
ахаста.  Чынты фидарыл сæмбæлди, иу къæртт йемæ ахаста, уæддæр  æй
Чынтæ хъуыды дæр не ‘ркодтой.
    Авд  ифтыгъды скæнынкодта йæхи Батырадз, авд цæфы йæ ныккодтой
Чынты  фидарыл,  нуæс-иу æй бакодта, æндæр ын йæ  бон  æппын  ницы
баци.
    Батырадз æфсæдтæн загъта:
    -  Мах нæ хæстæй адонæн ницы ракæндзыстæм, фæлæ цы скæнæм  уый
нæ зондæй, æмæ алчи фæцæуæд йæ хæдзармæ.
    Æфсæдтæ фæцыдысты.
    Батырадз  хъуыды  байдыдта, иу æртæ боны фæхъуыдыкодта.  Чынтæ
дæр æрцыдысты сæ хæдзæрттæм.
    Бекъо ‘мæ йæ чызг фидарæй нал цæуынц.
    Батырадз   бирæ  фæхъуыдыкодта  стæй  загъта:  цæй  æмæ   мæхи
мардæфсон   ыскæнон  сæ  дондарæны  цур.  Батырадз  балы   цъæрттæ
растыгъта  ‘мæ  цæ  йæ зæнгтыл ыстыхта, йæхæдæг бацыди  ‘мæ  Чынты
донгæроны  фæстæ ныффæлдæхт. Райсом дондзаутæ рацæуынц, æркастысты
‘мæ  Батырадз  амарди  –  Бекъомæ хæрзæггурæггæгтæ  цæуынц:  «Табу
хуыцауæн, Батырадз нын амард, Бекъо.»
    Бекъо цæм радзуры:
    -  Батырадз  хинæйдзаг лæг у, уый мæлæт мæн  нæ  уырны.  Æфсæн
уæхстытæ ма стæвдкæнут, йæ дыууæ зæвæты цæ стъыссут æмæ йæ уæраджы
сæртæй  сæ  фæздæг  куы скæла, афтæмæй куы нæ  фезмæла,  уæд  æцæг
амарди.
    Рацыдысты уыцы лæгтæ, ахъаззаг ыстæвдкодтой уæхстытæ. Бахастой
цæ  Батырадзмæ,  йæ  зæвæты йын цæ стъыстой. Батырадзы  зæвæты  цы
сныхстаид: йæхæдæг æндон уыд, уæхст йæ зæвæты кæцæй бацыдаид. Фæлæ
балы  цъæрттæй йæ буары ‘хсæн уæхстытæ стъыстой, æмæ балы  цъæртты
фæздæг ыскалди йæ уæрджыты сæртæй. Уæддæр не ‘змæлы, хуыссы.
    Дыггаг хæрзæггурæггаг фæцыдысты:
    -  Бекъо, бауырнæд дæ, куыд нын загътай, афтæ бакодтам æмæ  цæ
‘ппын зонгæ дæр нал бакодта. Рацу дæ бынатмæ.
    Бекъойы  дын  бауырныдтой уыцы дзырдтæ. Бекъо рацæуы,  æлгъиты
Батырадзы: «Æнæнцойнаг уыдтæ æмæ ‘нæнцойаг фæу.»
    Батырадз цæм хъусы æмæ йæ мæстæй нал фæлæууыд, фæгæпкодта  ‘мæ
i8  басырдта.  Бекъо дæр фæтарст æмæ лидзыныл  фæци.  Хæдзары  куы
фæкуыси  и,  уæд  æй  Батырадз  цилхъæй  нырриуыгъта,  æртæ  хъæды
уæлкъæсæрæй ахауынкодта ‘мæ йын бынæй йæ бинагхъæдтæ ракъуырдта.
    Бекъо фæмæсты ‘мæ  загъта:
    - Адон мæ уæддæр нæ ныууадздзысты.
    Йæ чыззы къабазыл фæхæцыди ‘мæ йæ дуармæ радавта.
    Батырадзмæ бадзуры:
    - Удæгасæй уын æй уæддæр нæ радтдзынæн.
    Йæ  цилхъ  фелвасы Бекъо, йæ чыззы астæу ракъуыры  ‘мæ  йæ  й’
астæуыл ахауынкæны.
    Батырадз  ныццинкодта, йæхи йыл ныццавта чызгыл, йæ дæларм  æй
акодта,  мардæгасгæнæг  суадон зыдта, уырдæм  æй  ахаста,  уым  æй
ныхсадта: цы уыди чызг, уый фестади. Йæ мбихъары йæ сывæрдта.
    Хæмыц йæ уатæй нал цыди. Батырадз æм бадзуры:
    - Мæ фыд, Хæмыц, мæхицæн æрхастон мад, дæуæн – бинонтæ.
    Хæмыц  дын фырцинæй фæттæррæсткодта, Батырадзы уæхскмæ  чызгыл
йæхи  ныццавта.  Уатмæ  ма  йæ бæргæ бахаста,  фæлæ  уым  фырцинæй
фæуадзыг ис.
    
    ХÆМЫЦ ÆМÆ КЪÆТЦИТЫ ЧЫЗЗЫТÆ
    Къæтцитæ  хъæздыг æмæ бонджын уыдысты. Бирæ фæллой æмæ  исбоны
хицау – сæхи хъал æмæ сæрбæрзондæй хастой.
    Иуыл  номхæссæны хъал та авд æфсымæры хæдзар  уыди.  Уыцы  авд
æфсымæрæн уыди фондзыссæдз чыззы.
    Къæтцитæ  сæ чыззыты сæхи адæмæй дæр хицæнкодтой.  Ныхъхъæр  и
Къæтциты чыззыты ном. Уæд цæм сарæх и усгуртæ, фæлæ уыдон  фæстæмæ
дæр никæмæ кастысты.
    Иуахæмы зæгъынц Къæтциты авд æфсымæры:
    -  Нæ  чыззытæн  афон у чындзы фæцæуынæн,  фæлæ  с’  аггаг  чи
уыдзæн?
    Нарты фыдбылыз Сырдон уым фæци ‘мæ цын афтæ зæгъы:
    - Усгуртæй фылдæр та цы ис! Уæйгуытæм ыссæдз усгуры ис.
    Къæтцитæ зæгъынц:
    - Уыдон мах аггаг не сты – гуыбынылмард ысты.
    Сырдон та дзуры:
    - Дæлæ Донбеттыртæм дæр ыссæдз усгуры ис.
    - Уыдон дæр мах аггаг не сты, кæфты смаг фæкæнынц.
    - Уæд та Борæтæ, ссæдз усгуры цæм зонын.
    - Уыдон дæр н’ аггаг не сты, сæхирдæм тонагæнæг ысты.
    - Уæд та Алæгаты сыхы. Ссæдз усгуры ис уым дæр.
    - Уыдон та фæлмæнвад ысты ‘мæ нын не сбæздзысты хæстæгæн.
    -  Уæд  та  Хсæртæггаты сыхæй равзарут. Æз цæм  ыссæдз  усгуры
зонын.
    - Уыдон та хъуымыздæйтæ сты. Н’ аггаг не сты уыдон дæр.
    Сырдон зæгъы:
    - Уæд уæхæдæг дæр хуыздæр не стут уыдонæй, хъæстæлхортæ.
    Уыцы  ныхæстыл Къæтцитæ Сырдоны ‘рцахстой æмæ ма дæ хъæуы  æви
нал  – сау тыссæг æй ныккодтой. Тыхамæлттæй ма аирвæзти, стæй  цын
зæгъы:
    -  Уæдæ фæцагъды уæд Нартæ, сымахæн уæ фондзыссæдз чыззы кæугæ
‘мæ мæстæлгъæд куынæ фæкæной.
    
    Сырдон  уыйфæстæ цъиу фестади, сæхимæ ‘рцыди  ‘мæ  ‘ддæмæ  дæр
йæхи нал æвдыста. Нартæ дискодтой:
    -  Уæдæ  Сырдон  кæм и, куынæ уал зыны нæ Ныхасмæ?  Абæрæг  æй
хъæуы.
    Нартæй йæм иу кæстæр æрцыди ‘мæ бахъæркодта:
    - Сырдон, ам дæ цы?
    Сырдон радзырдта лæппумæ:
    - Ам дæн! Кæцы дæ? Мидæмæ рахиз.
    - Лæппу бахызти ‘мæ дзуры:
    -  Цы  кæныс, Сырдон? Ныхасы нал вæййыс. Адæммæ нал цæуыс  æмæ
дыл цы ‘рцыди?
    -  Гъе,  Борæты  лæппу, - зæгъы Сырдон. – Уæ  мыггаг  йæхирдæм
тонагæнæг  у ‘мæ сымахæй Ныхасы исчи к’ уа, уæд æз ахæм  ранмæ  н’
ацæудзынæн.
    Борæты  лæппу раздæхти Ныхасмæ ‘мæ рафæзмыдта Сырдоны ныхæстæ.
Нартæ уæд Борæтыл ныххудтысты.
    Дыггаг   хатт   Алæгатæй   кæйдæр  æрырвыстой   Сырдонмæ   ‘мæ
бахъæркодтой:
    - Сырдон, бынаты дæ, цы?
    - Бынаты дæн, мидæмæ. Чи дæ?
    Лæппу бахызти ‘мæ зæгъы:
    - Ныхасы дæ адæм агурынц æмæ цæм цæуылнæ кæсыс?
    Сырдон дзуры:
    -  Йæ,  Алæгайыфырт,  сымах фæлмæнвад ыстут  æмæ  уæ  мыггагæй
Ныхасы исчи куы вæййы, уæд мæ сæрмæ нæ фæхæссын уырдæм ныццæуын.
    Алæгаты лæппу рацыди ‘мæ ракодта Сырдоны ныхæстæ Ныхасы. Нартæ
ныххудтысты Алæгатыл.
    Уæд  Æхсæртæггатæ рарвыстой иу кæстæры Сырдонмæ.  Уый  дæр  æм
бахъæркодта:
    - Сырдон, уæхимæ дæ?
    - Ам дæн! Мидæмæ рахиз, кæцы дæ?
    Æхсæртæггаты кæстæр бахызти мидæмæ ‘мæ зæгъы:
    - Цы кæныс, Сырдон, Ныхасмæ цæуылнæ цæуыс, цæстæй дæ куынæ уал
уынæм?
    Сырдон дзуры:
    -  Ныхасмæ  бæргæ  ахизын, фæлæ Хсæртæггаты  хъуымыздæйтæ  уым
вæййынц æмæ мæм сæ цуры бадын нæ фæцæуы.
    Лæппу   Ныхасмæ  рацыди  ‘мæ  ракодта  Сырдоны  ныхæстæ.   Уæд
Æхсæртæггатыл ныххудтысты иннæтæ. Æхсæртæггатæ смæсты сты.
    Сослан зæгъы:
    - Ныртæккæ йæ хъуамæ дыууæ дихы акæнон мæ кардæй.
    Уырызмæг дзуры:
    - Багъæц ма, Сослан, уый махты йæхи ‘взагæй не ‘фхæрдзæн, фæлæ
та кæмæйдæр ардыд у ‘мæ йæ базонæм.
    - Сырдоны ‘рбакодтой Ныхасмæ ‘мæ йæм дзурынц:
    - Цæмæн нæ хынджылæгкæныс?
    Сырдон зæгъы:
    - Хынджылæг уæ æз нæ кæнын, фæлæ уæ Къæтцитæ кæнынц хынджылæг,
Къæтциты авд æфсымæры хæдзары ис фондзыссæдз чыззы ‘мæ цын мæйттæм
цæуынафон у. Æз бацамыдтон Борæты лæппуты, æмæ цæ рахуыдтой сæхимæ-
тонагæнджытæ,  Алæгаты лæппуты – фæлмæнвад.  Æхсæртæггаты  лæппуты
кой  ыскодтон æмæ цæ хъуымыздæйтæ схуыдтой. Уæд цын загътон æз та,
зæгъгæ кæуыл худут, хъæстæлхортæ, уый тыххæй мын сау над фæкодтой.
Афтæмæй  Нарты ‘ртæ мыггагæй иу дæр рæгъмæ рахæссинаг нæу Къæтциты
‘взагæй æмæ ма уæ Ныхасмæ та цы хизон!
    Нартæ смæсты сты. Уырызмæг зæгъы:
    - Къæтцитæ нæ иуыл æфхæргæ кæнынц, нæ маст цæ хъуамæ сисæм.
    Сослан зæгъы:
    -   Сæ   фондзыссæдз  чыззы  цын  байсæм  æмæ  цæ  нæ  мæрдтæн
ныффæлдисæм, стæй цæ фаджысхафæг ыскæнæм.
    Бурæфæрныг зæгъы:
    -  Уыдæттæй  нæ  маст  не ‘ссæудзæни, фæлтау  цын  сæ  чыззыты
фыдхудинаг фæкæнæм.
    Сырдон зæгъы:
    -  Дурæгомты  фæсивæдæн дæдтынц, æвæдздзæгæн,  сæ  фондзыссæдз
чыззы ‘мæ уыцы рæстæгмæ хъæуы хъавын.
    Хæмыц зæгъы:
    -  Уыцы хæс уæдæ мæн уæд, æрмæст мæ бынылдаст ныккæнут æмæ мын
сылгоймаджы дарæс радтут. Стæй мын уæд кæсдзыстут мæ митæм.
    Хæмыцы  фæндоныл  ысразы  сты  Нартæ,  бынылдаст  ын  акодтой.
Сæргъуын ыл æркодтой. Сатанайы дарæсы йæ хорз ысфæлыстой æмæ йæ иу
изæр арвыстой. Хæмыцæн йемæ уыдис йæ Æрхъызыдæндаг дæр.
    Хæмыц арасти ‘мæ иуран бæлцдзæтты къорд ауыдта. Сылгоймаг  цæм
бафсæрмыкодта  Хæмыц,  базыдта,  уый  Дурæгомты  фæсивæд  кæцæйдæр
сæхимæ цыдысты. Æхсæвæрафонты Къæтцитыхъæумæ ныххæддзæ ис æмæ  авд
æфсымæры  фæскъул дуары цур æрлæууыди. Къæтциты мад дон фæцæйхаста
‘мæ  ауыдта  Хæмыцы. Нæ йæ базыдта лæг у, уый, чызг æй  фенхъæлдта
‘мæ йæм дзуры:
    - Чи дæ, чи, мæ къона?
    Хæмыц чыззы хъæлæсæй тарстхуызæй æмæ кæуындзæгæй зæгъы:
    -  Нарты Сослан æмæ мæ Хæмыц агурынц. Айонг фæлыгътæн,  æз  де
уазæг æмæ мæ бамбæхс.
    - Тæрсгæ ма кæн, æз дæ мæхиуæттæн бафæдзæхсдзынæн.
    Акодта мад чызгæнхъæл Хæмыцы ‘мæ зæгъы й’ авд фыртæн:
    - Ацы чыззы Нарты Хæмыц æмæ Сослан агурынц æмæ йæ суазæгкæнут.
    Авд  æфсымæры сæ фондзыссæдз чызгæн ныффæдзæхстой уазæг чыззы.
Фондзыссæдз  чыззы бар нæ лæвæрдтой сæ кæрæдзийæн.  Нæ,  ахсæв  мæ
цуры уыдзæн, нæ – мæ цуры, уыууыл уыдысты.
    Хæмыц зæгъы:
    -  Ма  тыхсут, кæй цуры уон, уый куы сызмæла, уæд иннæйы цурмæ
ацæудзынæн.
    Чыззытæ фæрсынц:
    - Уæддæр нæ раздæр кæй цуры ‘рхуысдзынæ?
    - Уыууыл уæхæдæг фидаут. Кæд уæ фæнды, уæд куыд-хистæрæй.
    Сразы   сты  ‘мæ  хистæр  чызг  Хæмыцы  чызгæнхъæл   йæ   цуры
‘рхуыссынкодта.  Æхсæвы йæм Æрхъызыдæндаг  февдыста  ‘мæ  ма  чызг
зæгъы:
    - Дурæгомтæн куырдуаты дæн.
    Хæмыц дзуры:
    -  Æмæ  дæ  æз æнæ уадзгæ нæ дæн, фæлæ уал ахсæв мæн дæ,  стæй
зæгъдзынæн, цæмæн афтæ бакодтон, уый.
    Чызгæн гæнæн нал уыд æмæ Хæмыцимæ фæци.
    Хæмыц дзуры:
    - Сызмæлыдтæ ‘мæ иннæйы цурмæ цæуын.
    - Ацу, фæлæ мæнæн цы ракодтай, уымæн дæр уый ракæн, кæннод мыл
худдзæни.
    Хæмыц  дыггаг  чызгмæ  бацыди. Уый дæр та  фыддзаджы  ‘мбисонд
баййæфта. Æртæ ‘хсæвы дæргъы ма йын аирвæзти сеппæты кæстæр.
    Цыппæрæм æхсæв сеппæты кæстæримæ æмуат æрци Хæмыц. Кæстæр чызг
æм дзуры сусæгæй:
    - Æгæр тагъд мæм æрцыдтæ.
    Хæмыц зæгъы:
    - Æртæ ‘хсæвы цæ алкæимæ дæр уыдтæн.
    Чызг та фæрсы:
    -   Уыдтæ  уый  зонын,  фæлæ  цын  фыдмитæ  фæкодтай  уый  дæр
бамбæрстон.
    Хæмыц дзуры:
    - Уагæры цы фыдмитæ? Чызг чызгæн цы фыдмитæ бакæндзæни.
    Чызг зæгъы:
    - Ды чызг нæ дæ, фæлæ Нарты Хæмыц дæ.
    - Цæмæй мæ зоныс?
    -  Ныр ма уал кæсæны акæс: Хæмыцы болат хъистæ ракъуыбыртæ сты
‘мæ  буары  иннæрдæм  сындзытау ныхсынц. Дыггаг  уый  æмæ  дæм  ис
Æрхъызыдæндаг, æз æй ауыдтон. Æртыггаг уый, æмæ мах  фондзыссæдзæй
куырдуаты  стæм  Дурæгомты  адæмæн, æмæ Сырдон  махæй  бавзагкодта
Нарты адæмæн æмæ нæ уæ маст исут. Ныр мæ хотæй иу дæр цæсгомæй нал
ацæудзæни чындзы, фæлæ мæн дæхицæн бакъаддæркæн æмæ мæ ахсæв  акæн
дæ хæдзармæ.
    Хæмыц зæгъы:
    - Нарты нæ бауырндзæни æз цæ фæхудинагкодтон, уый.
    - Уымæн ис хос, - загъта кæстæр чызг.
    Фестади  хуыссæнуатæй  æмæ йæ хоты къухдарæнтæ  ‘рымбырдкодта,
стæй цын загъта:
    - Мæн-иу агурут Нартæм.
    Уыдон фæрсынц:
    - Цæмæ цæуыс уыдонмæ?
    Кæстæр чызг цын загъта:
    - Æртæ ‘хсæвы не хсæн чызгæфсонæн ис Нарты Хæмыц. Æз зонын, иу
дæр  уæ  йæ раны нал ис, уый. Фæлæ ахæм худинаджы бæсты фæлтау  æз
разы дæн, æмæ Хæмыцæн бинойнагæн фæцæуын. Сæхимæ куы уон, уæд  мыл
ничи бахуддзæни.
    Чыззытæ  сеппæт дæр басастысты ‘ртæ ‘хсæвы дæргъы Хæмыцырдыгæй
æфхæрд  кæй  баййæфтой, уыууыл. Хæрзбон загътой сæ  кæстæр  хойæн,
лæвæрттæ йын ракодтой æмæ йæ рарвыстой.
    Хæмыцæн   бинойнаг  нал  уыди  æмæ  Къæтциты   чыззы   ‘ркодта
‘мбисæхсæвты йæ хæдзармæ.
    Райсомы Хæмыц Нарты ныхасмæ рацыди ‘мæ зæгъы:
    Къæтциты хъалтæй æз мæ маст систон.
    Сырдон зæгъы:
    - Цæмæй бæрæг у?
    Хæмыц къухдарæнтæ Нарты ныхасы астæу æркалдта. Банымадтой  цæ,
æмæ та Сырдон зæгъы:
    - Иу цух ма дын ысты.
    Хæмыц загъта:
    - Уый та мæ хæдзары ис.
    Нартæ фæбузныг ысты Хæмыцæй, уæдæ цы загътаиккой.
    
    Къæтциты чыззытæ бафæндкодтой æмæ зæгъынц:
    -  Сыфсонкæнæм  æмæ зæгъæм: Хæмыц æртæ ‘хсæвы нæ  кæстæр  хойы
цурæй нæ сыстади ‘мæ йæ цыппæрæм æхсæвы адавта.
    Афтæ загътой хистæртæн.
    Дурæгомтæм фервыстой Къæтцитæ ‘мæ цын загътой:
    - Нарты Хæмыцæй байсут уæ чындзаджы, аскъæфта уын æй.
    Дурæгомтæ  дæр  ысмæсты  сты ‘мæ Хæмыцы  фæдыл  зилынц.  Нартæ
‘мбæрстой хабар.
    Иу  изæр  Хæмыц  мæстæйдзагæй æрбацыди ‘мæ  къæлæтджыныл  йæхи
мæсты цæф æркодта.
    Къæтцион æй фæрсы:
    - Никуыма дæ федтон ахæм мæстыйæ, уагæры цы кодтай?
    -  Дурæгомты  адæм  мæ  сæ маст исынмæ хъавынц  æмæ  мæ  фæдыл
зилынц.
    -  Ма  мæт  кæн, æз лæджы дарæс ыскæндзынæн, ды та  усы  дарæс
ыскæн, æмæ цом мемæ.
    Сæ  дарæс баивтой. Къæтцион Хæмыцы ‘нгæс зынди Хæмыцы  дарæсы.
Къæтцитæ  ‘мæ  Дурæгомтæ  Къæтционы  Хæмыцы  ‘фсон  æрцахстой  æмæ
зæгъынц:
    - Басудзæм æй.
    Къæтцион дзуры:
    -  Аххосджын уæхæдæг ыстут æмæ ныр бафидауынæй хуыздæр ницы ис
æмæ бафидауæм.
    Нæ  йæм  байхъуыстой  æмæ  йæ  Хæмыцы  ‘фсон  æрцытыл  систой.
Къæтцион йæ худ фелвæста ‘мæ авд æфсымæрмæ дзуры:
    - Мæ тæригъæд уын ма батайæд, æз уæ чызг уыдтæн.
    Хорзау нал фесты Къæтцитæ ‘мæ Дурæгомты фæсивæд.
    Уæдæй  фæстæмæ баззад, сылгоймаг йæ сæрæй кæлмæрзæн куы  сиса,
уæд   цыфæнды  туджджынтæ  куы  уой  уæддæр  сылгоймаджы  цур  нал
февналынц кæрæдзимæ.
    Хæмыц баздæхти ‘мæ зæгъы:
    - Æдылытæ уыдыстут æмæ уæхи хуызæн митæ бакодтат.
    Æрцыдис Хæмыц сæхимæ. Нартæ йæ фæрсынц:
    - Кæм дын и Къæтцион?
    Хæмыц цын ракодта йæ хабæрттæ.
    
    ХÆМЫЦ УСГУР КУЫД ЦЫДИ
    Сфæлмæцыдысты Хæмыцæй Нарты сылтæ ‘мæ загътой:
    - Хæмыц нæ цы баййардта, ус цæуылнæ кæны? Нартæй ахæм ничи ис,
дыггаг ус чи нæ ‘ркодта, уæд Хæмыц цæмæн бады, æви Быценоны  фæстæ
йæ ныфс нал хæссы ус фæдарынмæ?
    Чи загъта:
    -  Хæринаг  ын мачиуал цæттæкæнæд æмæ куы сфæлмæца,  уæд  бар-
æнæбары кæндзæни ус.
    Чи та дзырдта:
    - Йæ дарæс дæр ын мачиуал æхсæд æмæ уæд йæхæдæг тыхсдзæни.
    Чи та загъта:
    -   Куы   нæм  дзура,  уæд  ыл  былысчъилтæ  хъæуы   ‘мæ   йын
уайдзæфкæнæм, зæгъгæ, иунæг уды къотцайæ цæр дæ цæрæнбонты.
    Нарты сылыстæг сæ ныхас ысиукодтой æмæ йæ ‘ххæст дæр ыскодтой.
Хæмыцæн  кæрдзынгæнæг нал уыди, нал ын йæ дарæс æхсæг уыди,  уыимæ
ма  йыл былысчъилтæкодтой Нарты сылгоймæгтæ. Сфæлмæцыди Хæмыц  æмæ
Сатанамæ бацыди.
    Сатана Хæмыцы фæрсы:
    - Ацы фæстаг заманты цыдæр кæныс, Хæмыц, æмæ дыл цы ‘рцыди?
    Хæмыц зæгъы:
    - Мæнæн Нартимæ цæрæн нал и.
    - Уæд цæуылнæ?
    -Нарты сылыстæг мыл уæлæхох кæнынц сæхи, æхсæг мæ нæй, кæрдзын
мын ничиуал кæны, æгæр ыстæмæй мыл былысчъилтæ райдыдтой.
    - Уый та ма цæмæн?
    -  Дæ  бон дам сылгоймаг фæдарын нæу æмæ уый тыххæй нæ  хæссыс
ус.
    Сатана зæгъы:
    -  Уый  дын  раст  зæгъынц: лæг дæ, æмæ  лæгæн  æнæ  сылгоймаг
фæцæрæн  ис.  Сылгоймаг  лæджы æхсгæ кæны,  къæбæр  ын  дæдты,  йæ
хæдзармæ йын кæсы. Алцыдæр сылгоймагыл баст у.
    -  Уомæ  кæдæм  фæцæуон усгур? Кæм уыдзæни  ахæм  адæймаг  æмæ
Нартæн  уæздан лæггад чи бакæна, чындзау дзы ‘ппæлгæ  куыд  кæной,
æмгарау дзы ‘фсæрмы куыд кæной, хæдзары мидæг дзы ‘гъдау куыд  уа,
адæмы ‘хсæн – кад.
    - Хæрзтæй хæрзтæ фылдæр ис, куы дæ фæндид, уæд æй ыссарис.
    - Кæд искуы зоныс, уæд мын æй бацамон æмæ йæм фæцæуон.
    -  Хъус  мæм  уæдæ,  - зæгъы та Сатана. –  Арв  æмæ  зæхх  кæм
æрынцадысты, уым зæхх цæджджинагау фыцы, хох уырдурæй кæлы,  быдыр
йæ лæсæнтæй судзы. Гъеуырдæм куы фæцæуис, уæд бæргæ ссарис амонд.
    - Æмæ уым чи цæры?
    -  Уым  цæры иу зæронд лæг. Арвæй зæххы ‘хсæн уымæн  ис  иунæг
чызг. Уый дæ къухты куы бафтид, уæд дыл Нарты сылыстæг былысчъилтæ
нал кæниккой, фæлæ дæ лæгты хуыздæртыл нымаиккой.
    Хæмыц зæгъы:
    - Уæдæ кæд афтæ у, уæд мæ дæхæдæг афæндарасткæн уырдæм.
    Сатана Хæмыцы дарæс раивта, хорз æй ысфæлыста. Хæмыц йæ  бæхыл
ысбадти ‘мæ арасти йæ дард фæндагыл.
    Æнцон цæуæн нæ уыди уырдæм, фæлæ уæддæр цæуы. Тынг сыххормаг и
‘мæ  ‘сфæлмæцыди, фæлæ никуы ницы ары. Æгæр ыстæмæй цъиутæхæг  дæр
нæ  зыны. Иннæмæй дойны байдыдта, фæлæ доны цъырт дæр н’  ары.  Йæ
ком  суркæны Хæмыцæн, ахсæн – афтид. Зæгъы Хæмыц: «Ох! Гъеныр исты
куы фенин, цыфæнды дæр, уæд – бахæрин æй.»
    Цæуы  Хæмыц  æмæ  федта иу куыдзы. Хæмыц зæгъы  йæхицæн:  «Ацы
куыдзæн æнæ бахæргæ нæй. Ам бæстæ æдзæрæг у, чи мæ уыны? Нартæ  та
зонгæ ницы бакæндзысты.»
    Куыдз бамбæрста Хæмыцы фæнд æмæ йæм лæджы ‘взагæй дзуры:
    -  Ды кæдæм цæуыс, нæртон лæг, уый æз æмбарын. Стæй дæ зæрдæйы
цы  ‘сфæндкодтай мæн тыххæй, уый дæр хатын. Фæлтау мæм хъус:  акæн
мæ демæ, мæ сæр дæ бахъæудзæни, сбæздзынæн дын истæмæн.
    Хæмыц  дисы  бахауд, зæгъгæ, мæ дзыхæй ныхас куынæ схауы,  уæд
мын мæ хъуыдытæ цæмæй бамбары?
    Куыдз та дзуры:
    - Дистæ ма кæн, фæлæ сразы у мæ ныхæстыл.
    -  Цæй, кæд афтæ у, уæд цæугæ мемæ, фæлæ ма зæгъ: чи дæ, кæцæй
æрхаудтай?
    Куыдз зæгъы:
    -  Диссаг нæу, дæхæдæг дæр айхуызæн ранмæ ‘рхауай, уый  æнхъæл
нæ  уыдтæ, фæлæ ныр æрхаудтай. Мæнæн хорз хицау уыди ‘мæ ам йæ  уд
систа ‘мæ йæ хъахъхъæнын. Фæлæ ныр демæ куыд ацæуон, мард тæригъæд
у, æнæныгæд æй куыд ныууадзон?
    Хæмыц  бæхæй  æрхызти, ингæн ракъахта ‘мæ йæ  бавæрдтой,  стæй
дыууæйæ араст ысты. Фæцыдысты бирæ. Æххормаг æмæ дойныйæ  йæ   бон
нал уыди Хæмыцæн. Ауыдтой та фæндагыл иу цæргæсы бастæй.
    Хæмыц куыдзæн зæгъы:
    - Ацы цæргæсы бахæрæм, чысыл хъыртхъом дзы уæддæр фæуыдзыстæм.
    Уæд цæм цæргæс дзуры:
    -  Мæ бахæрынæй ницы фæпайдакæндзыстут. Ды нæртон лæг дæ,  æмæ
æз  хорз æмбарын, кæдæм цæуыс, уый. Фæлтау мæн дæр демæ ауадз. Æнæ
мæн ницы бакæндзыстут. Æз та уын уæ хъуыддагæн пайда фæуыдзынæн.
    Хæмыц  дискæны:  «Уæдæ цæргæс та кæцæй зоны,  æз  нæртон  дæн,
уый?»
    Фæрсы цæргæсы:
    - Цæмæн бæстытæ дæ?
    Цæргæс зæгъы:
    -  Мæнæн уыд хицау æмæ йæм дзырдтон: «Фыдбылыз дæм фæцæуы  ‘мæ
дæхи  хъахъхъæн.» Нæ мæм байхъуыста ‘мæ бабын, мæхи та  мын  бæтгæ
бачынди.  Ныр ын йæ мард куыд бавæрон, уымæн ницы фæрæз  арын  æмæ
мын ды феххуыскæн.
    Хæмыц  бæхæй  æрхызти, бавæрдтой марды ‘мæ  ‘ртæйæ  дæр  араст
ысты.  Фурдмæ  цæ  бирæ нал хъуыди. Кæсынц æмæ  кæф  сурыл  ратул-
батулкæны. Хæмыц йе ‘мбæлттæм дзуры:
    - Ацы кæфæй нæхи хорз фендзыстæм, цæмæй не ‘ххормаг ыссæуа.
    Баввахс ысты кæфмæ ‘мæ цæм кæф дзуры:
    -  Гъе,  нæртон  лæг,  дæ зæрдæйы кæй  загътай,  уый  æз  хорз
æмбарын.  Мæ бахæрдæй ницы фæпайдакæндзынæ. Фæлтау фурд æввахс  у,
уырдæм   мæ   ахæсс,   уым  мæ  баппар   æмæ   дын   дæ   фæндагæн
баххуысуыдзынæн.
    Хæмыц  та  фæдисæгау  ис, фæлæ бакасти кæфы  коммæ  ‘мæ  бæхыл
ахаста.  Уалынмæ  ‘рбазынди фурд æмæ кæфы уырдæм ныппæрста  Хæмыц.
Ахызтысты фурдыл æмæ куыдз иу дурмæ басмыста. Хæмыц æй фæрсы:
    - Цæмæ басмыстай дурмæ?
    - Ам цыдæр ис йæ быны ‘мæ рахъилкæн дуры.
    Рахъилкодта дуры Хæмыц æмæ дзы систа сызгъæрин къухдарæн.
    Цæргæс дзуры:
    - Усгур цæуыс, Хæмыц. Рахæсс æй демæ, бахъæудзæнис дæ.
    Хæмыц  къухдарæн йæ дзыппы нывæрдта ‘мæ та цæуынц. Иу  бæласмæ
та куыдз басмыста.
    Хæмыц æй фæрсы:
    - Бæлас никуы федтай, цы йæм ысмудыс?
    - Ацы бæлас тутт у, йæ мидæг цыдæр ис æмæ йæ райс.
    Хæмыц федта бæлас æмæ дзы райста сызгъæрин цонгдарæн.
    Цæргæс та дзуры:
    - Нывæр æй дæхимæ, Хæмыц. Бахъæудзæни дæ уый дæр.
    Нывæрдта цонгдарæн йæхимæ Хæмыц æмæ та араст ысты. Иу ран уыди
dspr{ цæнд æмæ та йæм куыдз басмыста.
    Хæмыц æй фæрсы:
    - Дуртæ никуы федтай, цы цæм ысмудыс?
    - Ам дæр цыдæр ис, йæ тæф мыл æмбæлы.
    Хæмыц  цæнды  дуртæ фæйнæрдæм акалдта ‘мæ дзы систа  сызгъæрин
рон. Цæргæс та зæгъы:
    - Рахæсс æй, Хæмыц. Æнæмæнг нæ бахъæудзæни.
    Хæмыц та рон дæр райста ‘мæ йæ рахаста.
    Цæуынц дарддæр сæ фæндагыл. Æрбаввахс ысты сæ ранмæ.
    Кæсынц  дардæй:  арв  æмæ  зæхх кæрæдзийыл  æрынцадысты.  Зæхх
цæджджинагау  фыцы,  хох уырдурæй кæлы уырдыгмæ,  быдыртыл  судзгæ
лæсæн  цæуы  ‘мæ цæ сафы. Хæмыц дискæны: «Ай цавæр диссаг  у,  хох
тыччыйы  йас  кæм кæны, лæсæнæй быдыр кæм судзы,  зæхх  фыцгæ  кæм
кæны, уый цы бæстæ у?»
    Уыцы  ныхæстæм  хохрæбын фегом ис, æмæ иу  зæронд  лæг  дуарæй
рацыди ‘мæ йæ фæрсы:
    - Чи дæ? Цавæр дæ?
    Хæмыц дзуры:
    - Бæлцдзон дæн.
    - Уæдæ цæстæй хорз нæ уынын, фæлæ уал рахиз мидæмæ.
    Куыдз зæгъы:
    -  Не  ‘ппæтæн иумæ цæугæйæ нæу. Мах уал нæхи æрымбæхсдзыстæм.
Кæд  исты  тæссаг  хъуыддаг уа, уæд-иу  ох  зæгъгæ  зæгъ.  Бæх  дæ
фехъусдзæни, æмæ-иу бæх ныммырмыркæнæд. Æмæ дæм уæд зындзыстæм.
    Хæмыц  ысразы. Куыдз æмæ цæргæс фурды былмæ сæхи  айстой.  Уым
ацуанкодтой æмæ тæрхъустæ ‘рцахстой æмæ сæхи хорз федтой.
    Хæмыц хæдзармæ бахызти ‘мæ арфæ ракодта:
    - Фарн а-хæдзары!
    - Фæрнæйдзаг у, æмæ дæ хуыцау фарны уазæг фæкæнæд.
    Æрбадти   Хæмыц.  Зæронд  лæджы  чызг  æрбацыди  ‘мæ   Хæмыцæн
раарфæкодта. Уый ахæм рæсугъд уыди, æмæ Хæмыц дзуапп  куыд  радта,
уый  дæр нал базыдта: митау урс йæ буар, тасгæ нарæг астæу,  риутæ
размæ къуыпп, йæ цыд раст сæгуыты цыд. Лæг æм кæсынæй не ‘фсæсти.
    Зæронд лæг дзуры:
    - Мæ чызг, фынг æрывæр.
    Уадид  æртыкъах  сæ  разы февзæрди ‘мæ  йæ  уæлæ  хæрд,  нуæзт
йедзагæй.   Чызг  цын  уырдыг  ыслæууыди.  Зæронд  лæг   ракуывта.
Ахордтой, анызтой, стæй чызг фынг ысхорзкодта ‘мæ зæгъы йæ фыдæн:
    - Æз азилон ме ‘вæрæнтыл.
    - Азил, - загъта зæронд лæг.
    Чызг  азылди ‘мæ нал федта нæ къухдарæн, нæ цонгдарæн, нæ рон.
Хъахъхъæнгæ йын цæ кодтой фæйнæ ‘ртæ лæджы ‘мæ цæ фæрсы:
    - Цы фесты мæ дзаума?
    - Мах никæй федтам ауылты цæугæ, фæлæ цы фесты, уый мах дæр нæ
зонæм, уымæн æмæ нын де ‘вæрæнмæ февналыны бар нæ уыди.
    Чызг цæ дурын лæгтæ фестынкодта ‘мæ раздæхти.
    Зæронд лæг æй фæрсы:
    - Цы бадæ, чызг?
    -  Цы  бауон,  сæхицæй цыл цæхæрцæстдæр фембæлди  ‘мæ  цын  цæ
фæхаста.
    -  Цæй,  ницы  кæны. Ахæм дзаума кæд нæртон лæг сараза,  æндæр
ничи.
    Хæмыц йæхиуыл фæхæцыди. Зæронд лæг æй фæрсы:
    - Аипп ма уæд мæ уазæг, фæлæ, чи дæ, уый зæгъ.
    Хæмыц зæгъы:
    - Æз дæн нæртон лæг!
    - Кæцытæй?
    - Æхсæртæггаты сыхæй.
    - Уæд сæ тæккæдæртæй дæ.
    - Уымæй дын ницы зæгъдзынæн.
    - Уæдæ æнæхъуыддаг дæр нæ уыдзынæ?
    -  Кæй  зæгъын  æй хъæуы, мæ дард фæндагыл уымæн фæцыдтæн  æмæ
кæнæ  мæ  къухы хъуамæ бафта цæй фæдыл цæуын, уый, кæнæ та  Нартæм
нал аздæхдзынæн æгадæй.
    - Зæгъ дæ фæндиаг.
    - Æз æрцыдтæн дæ чызгмæ курæг.
    Зæронд лæг йæ сæр æруагъта, стæй йæ фæрсы:
    -  Нарты Сатанайæ дарддæр мæнæн мæ чыззы ничи зыдта, уæд æй ды
кæцæй зоныс?
    - Тæккæ дæр мын æй Сатана бацамыдта.
    -  Уымæн æнæзынд зæххæй арвы ‘хсæн ницы ис. Ныр мæн хъæуы  сæр
дæу тыххæй.
    - Цы сæр дæ хъæуы? – фæрсы Хæмыц.
    - Мæн хъæуы къухдарæн, цонгдарæн æмæ рон ыссарын сызгъæринæй.
    - Уыдон дын æз къуыримгъуыдмæ амалкæндзынæн.
    - Хорз, кæннод де ‘сæфт æрцæудзæни уæртæ, зæхх кæм фыцы, уым.
    - Радт мын хъæсдарæг, дзæбуг æмæ ‘рмæг сæ саразынæн.
    Зæронд  лæг  цæ радта, Хæмыц кæй агуырдта, уыдон. Хæмыц  дыууæ
боны  дæргъы  дзæбугæй хъæсдарæг фæхоста. Стæй  дыууæ  боны  фæстæ
къухдарæн сæрфгæ бахаста зæронд лæгмæ ‘мæ зæгъы:
    - Сызгъæрин къухдарæн уал цæттæ у.
    Зæронд лæг йæ чыззы фæрсы:
    - Дæхионы хуызæн у?
    Чызг зæгъы:
    - Растдæр уый хуызæн у.
    Иннæ  дыууæ  боны дæр та Хæмыц йæ хъæсдарæг гуыпгуып  байдыдта
‘мæ дыууæ боны изæрмæ нæ банцади.
    Стæй  цонгдарæн  цыппæрæм бон бахаста Хæмыц зæронд  лæгмæ  ‘мæ
зæгъы:
    - Ай дын сызгъæрин цонгдарæн дæр.
    Зæронд лæг та йæ чызгмæ фæдзырдта ‘мæ йæ фæрсы:
    - Куыд у ацы цонгдарæн та?
    - Раст мæноны хуызæн, ницы фауаг æм ис.
    Хæмыц  та  рацыди.  Дыууæ боны изæрмæ  та  хъæсдарæгыл  дзæбуг
фæхоста   ‘мæ  æхсæзæм  бон  изæрæй  Хæмыц  зæронд  лæгмæ  бахаста
сызгъæрин рон æмæ зæгъы:
    - Ай та дын рон.
    Зæронд лæг та йæ чызгмæ фæдзырдта ‘мæ йæ фæрсы:
    - Куыд у ацы рон та?
    Чызг зæгъы:
    - Хуыздæр зæгъæн нæй.
    Зæронд лæг зæгъы:
    -  Хъус мæм, нæртон лæг. Махæн не ‘гъдау афтæ у: кæй сарæзтай,
уыдон  мах  бамбæхсдзыстæм фæдфæдыл. Кæд цæ ссарай, уæд дын  хæлар
уæд мæ чызг.
    - Хорз, фæуæд афтæ уæдæ.
    - Уæдæ уал дуармæ ахиз.
    Хæмыц дуармæ ахызти.
    Зæронд лæг зæгъы йæ чызгæн:
    - Къухдарæн фурды ныппар.
    Чызг Хæмыцы фурды был ыслæууынкодта ‘мæ зæгъы:
    - Кæс дæ къухдарæнмæ.
    Фехста йæ донмæ, стæй зæгъы чызг:
    - Гъер мын æй сис доны бынæй æмæ æз дæу дæн.
    Хæмыц ох зæгъгæ ныккодта. Бæх æй фехъуыста ‘мæ ныммырмыркодта.
Куыдз æмæ цæргæс æрбауадысты бæхмæ, фæрсынц æй:
    - Цы кодта Хæмыц?
    - Сызгъæрин къухдарæн ын фурды бынæй исынкæнынц.
    Хæмыцмæ бауадысты куыдз æмæ цæргæс æмæ йын зæгъынц:
    - Кæфы куы фервæзынкодтай, уымæ фæсид.
    -  Мæхæдæг ацæуин фурды, фæлæ кæм дзыхъхъы ныххаудтаид, чи  йæ
зоны.
    Уæд цæм кæф æрбаленккодта ‘мæ фæрсы Хæмыцы:
    - Цæуыл тыхсыс?
    Хæмыц йæ хабар ракодта.
    Кæф зæгъы:
    -  Æз  æрбацæйленккодтон  æмæ  йæ  доны  бынмæ  хаугæ  ауыдтон
къухдарæны, февнæлдтон æм æмæ дын æй мæнæ ‘рбахастон.
    Хæмыц райста къухдарæн æмæ йæ нывæрдта. Бацыд зæронд лæгмæ ‘мæ
зæгъы:
    - Къухдарæн мæхимæ ис, æмæ ма мын цы аразынкæныс?
    Зæронд лæг чызгмæ дзуры:
    - Цонгдарæн ын ‘ссарынкæн.
    Чызг Хæмыцы ракодта уæлкъуыпмæ. Уым хуыцаумæ скуывта:
    - Хуыцау, фыддымгæ рауадз.
    Бæстæ  фыддымгæ фестади, чызг цонгдарæн ауагъта ‘мæ  йæ  дымгæ
кæдæмдæр фæхаста.
    Хæмыц  та  ох  зæгъгæ  бакодта. Бæх ныммырмыркодта  ‘мæ  куыдз
цæргæсимæ ‘рбауадысты бæхмæ, фæрсынц æй:
    - Цы кодта Хæмыц?
    - Уæлдæфы йын цонгдарæн агурынкæнынц.
    Уæд  цæргæс йæхи систа, дымгæ йæ рогæн ыскъæфта ‘мæ  цонгдарæн
тæхгæ  ауыдта.  Ацахста  йæ цæргæс æмæ йæ бынмæ  ‘рхаста.  Уалынмæ
дымгæ  дæр банцади. Цæргæс æрбахаста цонгдарæн Хæмыцмæ ‘мæ йæм  æй
радта.
    Хæмыц та зæронд лæгмæ бацыди ‘мæ зæгъы:
    - Дæ цонгдарæн дæр ыссардтон.
    - Уæдæ рон дæр ыссар.
    Чызг та Хæмыцы иу ыстыр айнæджы сæрмæ скодта. Бынмæ дзы акæсæн
дæр  нæ  уыди. Рон фехста ‘мæ, кæдæм атахти, уый Хæмыц нал  федта.
Хæмыц  та  ‘ртыггаг хатт ох зæгъгæ загъта. Бæх  æй  фехъуыста  ‘мæ
ныммырмыркодта.
    Куыдз æмæ цæргæс бæхы фæрсынц:
    - Цы та у?
    - Рон ын агурынкæнынц.
    Куыдз  аууæтты йæхи айста смудгæ-смудгæ. Ссардта  рон  æмæ  йæ
‘рбахаста,  радта  йæ  Хæмыцмæ. Хæмыц зæронд  лæгмæ  ‘рбацыди  ‘мæ
зæгъы:
    - Рон дæр ыссардтон.
    Зæронд лæг фæдзырдта чызгмæ ‘мæ йын зæгъы:
    - Фен ма, кæддæра цæ æцæг ыссардта.
    Чызг цæ федта ‘мæ зæгъы:
    - Æцæг цæ ссардта.
    -  Уæдæ дуртæ кæй фестынкодтай, уыдоны райгаскæнæд, мæн та  мæ
цæстытæй ракæсынкæнæд æмæ чындзæхсæв ыскæнут.
    Хæмыц катайы бацыд. Уæд чызг сусæгæй дзуры Хæмыцæн:
    -  Уымæн  ды ницы скæндзынæ, ацы зæронд хинæйдзаг у. Æз  дуртæ
кæй  фестынкодтон, уыдон ме ‘фсымæртæ сты. Ды зæронды нæмын райдай
æмæ дын кæд зæгъид, сæ фыддзаг бынатмæ цæмæй æрцæудзысты, уый.
    - Уомæ цæ дуртæ ды куы фестынкодтай.
    - Уыйонг мæ сахуыркодта, фæлæ хъуамæ цæмæй райгас уой, уый мын
нæ загъта никуы. Мæнæн та æнæ афтæ бакæнгæ нæ уыди.
    - Цæуылнæ?
    - Уæд мын мæхи фесæфтаид.
    - Ау, æмæ дæ йæ чызг куы хоны.
    -  Нæ,  æз  йæ чызг нæ дæн. Дæ цуры мæм дзырдта афтæ,  фæлæ  у
тыгæй чи цæры, ахæм уæйыг, æнæуый та зæронд лæджы хуыз райста. Мæн
куы раскъæфта, уæд мæ фараст æфсымæры мæн агурæг рацыдысты ‘мæ  йæ
хинæй  ме  ‘фсымæртæ сæ тых фесæфтой. Уæд уыдон хуыцаумæ  скуывтой
æмæ сæ лæгъстæмæ гæсгæ басаугуырм и.
    Хæмыц бацыди ‘мæ зæронд лæджы нæмын байдыдта. Æнæхъæн къуырийы
дæргъы  нæ банцад, хоста ‘мæ йæ хоста. Зæронд лæг нæ мæлгæ  кодта,
нæ дзургæ исты кодта.
    Хæмыц дыггаг къуыри дæр та райдыдта нæмын зæронд лæджы сындзын
уистæй.  Уæддæр  та ницы загъта, нæ дæр йæ мæлгæ акодта.  Æртыггаг
къуыри райста Хæмыц зыкъуыртæ лæдзæг æмæ та балæууыди зæронд лæгыл
æмæ йæ нæмы.
    Æвдæм бон куы ‘рхæддзæ, уæд æм дзуры:
    -  Æгъгъæд  мæ  мар мæстæй. Кæд мæ марыс, уæд уæлæ  къулыл  мæ
кард, æмæ мын уымæй мæ хурх ралыгкæн.
    Не ‘сразы ис Хæмыц. Фыддæр ыл ралæууыди. Зæронд лæг та зæгъы:
    -  Хорз  мын  фæдæ,  уæд  та мын м’ арц  рахæсс,  уый  мын  мæ
зæрдæсæрыл ныццæв æмæ мæ уд сисон.
    Нæ  та  бакоммæкасти Хæмыц. Зæронд лæгæн гæнæн  нал  уыди  ‘мæ
дзуры:
    -  Мæ кæстæр æнгуылдзæй мын туг рауадз æмæ цæ уымæй бапырхкæн,
стæй цы уыдысты, уый фестдзысты.
    Хæмыц æм фæцæйцыди, фæлæ йæ чызг фæуырæдта ‘мæ зæгъы:
    - Ма йыл æууæнд.
    Хæмыц зæгъы:
    - Де ‘нгуылдз дæхæдæг фæлыгкæн æмæ мæм æй æрбадар.
    Зæронд лæгæн гæнæн нал уыди. Йæ кæстæр æнгуылдз фæлыгкодта ‘мæ
йæ  радардта.  Хæмыц  æм куысыфтæг бадардта  ‘мæ  йæ  айдзагкодта.
Ахаста  куысыфтæг.  Чызг дуртæ кæй фестынкодта, уыдон  бапырхкодта
уыцы  тугæй  æмæ  райгас ысты. Хæмыцыл цинтæ  байдыдтой.  Уырдыгæй
рацыдысты ‘мæ зæронд лæджы амардтой.
    Фараст  æфсымæры  сæ  хойы  Хæмыцæн  радтой.  Стыр  чындзæхсæв
ыскодтой. Кæф æрбарвыста дунейы хуынтæ, цæргæс дæр афтæ. Хæмыц цын
арфæ ракодта ‘мæ загъта:
    -  Кæф,  бузныг дæ лæггадæй, æмæ цæр æнæнизæй. Цæргæс, ды  дæр
мын баххуыс дæ ‘мæ бузныг дæуæй дæр. Ныр сæрибар ыстут.
    Цæргæс  æмæ  кæф  фæцыдысты. Фараст æфсымæры  фараст  хæдтулгæ
уæрдоны  алы  лæвæрттæй байдзагкодтой æмæ рараст  ысты  Хæмыц  æмæ
фараст æфсымæры хо Нартæм.
    Донмæ  куы  ‘рбахæддзæвæййынц, уæд доныцæрджытæ Хæмыцы  тыххæй
хæрдмæ  хауынц, цинкæнынц, лæвæрттæ йын ыскъæфынц, дон цæппузыртæй
хæрдмæ  ‘ппарынц.  Хæхтæм  куы ‘рбахæддзæвæййынц,  уæд  та  дунейы
мæргътæ   хуынтæ  ‘ппарын  байдайынц  Хæмыцмæ,  уæлдæфы   скафынц,
алыхуызон хъæлæстæй фæзарынц.
    Лæгъз  бынæтты  куы  цæуынц, уæд та сырдтæ райдайынц  ыскъæфын
дунейы  хуынтæ.  Хæмыц  æмæ фараст æфсымæры  хойы  раз  кафгæ  ‘мæ
хъыллиппытæгæнгæ згъорынц.
    Хæмыц  æмæ  фараст  æфсымæры  хо дæр  уызæлынц  сеппæтыл  дæр,
цинкæнынц уыдон дæр.
    Æрыввахс  ысты Нарты арæнтæм. Алкæмæн дæр хæрзбон загътой  æмæ
ныр Хæмыц йæ усагимæ рацæуы.
    Нарты  Сырдон  йæ  хæстæджытæй фæцæйцыди ‘мæ  кæсы,  уæдæ  ацы
фараст уæрдоны цы сты?
    Сæ цурты ‘рбацыди ‘мæ йæм Хæмыц дзуры:
    -  Гъе,  Сырдон.  Нартæм мын фæхабаркæн æмæ  мын  мæ  ныццыдмæ
фынгтæ ‘рывæрынкæн, цинагыл цин хъæуы.
    - Æгайтма расгуыхтæ, Хæмыц.
    Сырдон раразæй æмæ Нартыл ныхъхъæркодта:
    -  Бындар фæуат, Нартæ! Уæ хуыздæр ус æркæны, сымах та уæхиуыл
нæ хæцут!
    -  Æйда-мардзæ!  Нартæ базмæлыдысты, Хæмыцы  размæ  згъордтой,
цинтæ йыл байдыдтой, алчи дæр дзырдта:
    - Бæдæйнаг дæ, Хæмыц! Лæгау лæгæй цух нæ дæ!
    Лæгтæ дзы ‘ппæлынц, устытæ дæр афтæ, чыззытæ йæм худынц.
    Хæмыц  Нартæн ыстыр чындзæхсæв ыскодта. Лæвæрттæ  цын  фæкодта
Qмæ уый фæстæ фараст æфсымæры хоимæ цæргæйæ баззадысты.
    
    НÆРТОН ТАУРÆГЪ
    Нæртон  Хæмыц,  Созырыхъо ‘мæ Сослан ацыдысты балцы,  амардтой
сау рувас.
    Хæмыц загъта:
    - Йæ царм ын мæнæн радтут.
    Созырыхъо загъта:
    - Дæуæн не ‘мбæлы, хистæр дæ. Мæнæн æй радтут.
    Сослан загъта:
    - Царм кæстæрыл æмбæлы ‘мæ йæ мæнæн радтут.
    Нæ  йыл  фидыдтой  цармыл. Сæ ныхас адæммæ  бацыд.  Адæм  ахæм
тæрхон  рахастой:  йæхиуыл уæ чи хуыздæр  æмбисонд  æрхæсса,  царм
гъеуый фод.
    Хæмыц раздæр загъта:
    -  Мæнæн мæ хорз ус амард æмæ хæдзарæй æддæмæ нал цыдтæн,  æмæ
мæ хæларлæг æрцыд, хæтынмæ ацæуæм зæгъгæ. Быдырты бирæ фæзылдыстæм
æмæ  иу  тæрхъус амардтам æмæ ме мбал загъта: «Ды уал  ахуысс,  æз
тæрхъус  ысфыцдзынæн, куы сцæттæ уа, уæд дæ сыстынкæндзынæн.»  Куы
сфыхти,  уæд  мæ  сыхъалкæнын йæ зивæг кодта, йæ –  тæригъæд,  æмæ
физонæджы уæхст губаччы ‘рсагъта ‘мæ афтæмæй мæлдзыджытæ физонæгмæ
схылдысты. Тæрхъус райгас æмæ уæхстæй агæпласта.
    Лæг  æрсагъæскодта, загъта: ныр æз куы сыхъал уон, уæд  æнхъæл
уыдзынæн  йæхæдæг æй бахордта æмæ топп йæ уæлæ ныццавта  ‘мæ  йæхи
амардта.
    Æз  топпы  хъæрмæ  фехъал дæн, марды сæр губаккыл  æрæвæрдтон,
æнцондæр  ын уа зæгъгæ. Мæлдзыджытæ мардмæ бахылдысты.  Цæфмæ  куы
бахæддзæ сты, уæд мард райгас и.
    Мæнæй рахъасткодта, мæрдты дам дæ усимæ симдтон хъазты ‘мæ  мæ
цæмæн  райгаскодтай? Ацы ныхасыл æз мæ риуыл  топп  ныццавтон  æмæ
мæрдтæм  бацыдтæн. Ме ‘мбал куыд загъта, афтæ æцæг мæрдты  мæ  усы
цонгыл ныххæцыдтæн æмæ мæ усимæ симдтон.
    Барастыры раз бадджытæ Барастыры фарстой:
    - Ай Хæмыц кæм уыдис?
    Барастыр цын загъта:
    - Ай йæ усы тыххæй йæхи амардта ‘мæ афтæмæй æрцыд.
    Адæм Барастырæн загътой:
    -  Уый  уонг  зиан  кæм ракодта йæхицæн,  уым  æй  истæмæй  йæ
хæдзармæ арвитын хъæуы.
    Æрхъуыды  нын кодтой, бæхæн йæ цæфхæдтæ зыгъуыммæ,  фæстæрдæм,
сæвæрдтой,  бæхыл  нæ сбадынкодтой, афтæмæй нæ  дыууæйы  дæр  иумæ
рарвыстой.  Мæрдтæ иууылдæр нæ фæстæ цыдысты. Фæд цын фенынкодтой,
ай дам мидæмæ куы ‘рбацыд, æддæмæ дам ничи рацыд.
    Мæрдтæй  йæ ракодтон мæ усы, уæ фарн бирæ, æмæ мын  дзы  лæппу
райгуырд  æмæ мæ гъеуымæн худæн хъуыд рувасдзарм зæгъгæ  Хæмыц  йæ
ныхас уыууыл фæци.
    Созырыхъо радзырдта:
    -  Ныхасы  лæууын,  уынджы Сайнæджы ‘лдар æрцæйцыди,  йæ  уæлæ
цуанон дзаума, æнæ топпæй. Æз æм дзурын:
    -  Æгас цæуай, Сайнæг, цуанон арæзт куы дæ ‘мæ дæм топп куы нæ
и?
    Уый мын загъта:
    -  Уыдтæн  цуаны  ‘мæ  сызгъæрин саг  ыссардтон,  мæ  топп  не
‘схæцыди ‘мæ йæ нынтъыхтон. Изæр саджы фистæгæй расырдтон æмæ  мын
сау  хъамылы  баззади. Æз æхсæв бонмæ мæхи сцæттæкодтон  сызгъæрин
сагмæ  цæуын зæгъгæ. Райсомæй тынг раджы ацыдтæн, саджы ‘ссардтон,
топп  æм æруагътон æмæ та ацы хатт дæр топп не схæцыди. Топпæн  йæ
дзыхыл  фæхæцыдтæн  æмæ йæ сагыл фехстон. Фистæгæй  йæ  сурын  бай
дыдтон. Фæрсырдыгæй иу цола лæг æрбацыд, æрцахста йæ æмæ йæ фæласы
йæхицæн. Æз æм фæстейы дзурын:
    - Куыдз кæй ныййардта, мæ саг мын кæдæм ласыс?
    Æмæ зæхх иу ран дуары хуызæн февзæрд, саджы уырдæм баласта. Æз
дæр  йæ фæдыл бацыдтæн. Дынджыр чегъаг сагæй йæ тæккæ дзаг æмæ  цæ
нымайы  лæг,  æмæ  дзы  агъуыст æмæ тыргъы  æртæ  чыззы  бады.  Æз
мæхинымæр дзурын: «Тæхуды, уæртæ чыззытæ, сымахæй мæ иу ку’ уаид.»
    Уæд мæм тæнæг лæг дзуры:
    - Цытæ дзурыс, цы, уæртæ лæг?
    Æз ын афтæ зæгъын:
    - Ницы.
    -  Уыдон дæ хуызæтты устытæ не сты, - дзуры мæм лæг. Уыдон дам
куырд  сты,  иу  дзы, зæгъы, Хуры фырты ус у, иннæ та  Уастырджийы
фырты ус, иннæ та, зæгъы, нæртон Созырыхъойæн гуыбынмæ куырд уыди.
    Уæдæ,  зæгъын, æз Созырыхъо куы дæн æмæ гъеуæд чыззытæ  мидæмæ
балыгъдысты.
    Мæнæн  мæ  фæлыст дзаума рарвыстой, сызгъæрин сагæй  мын  æртæ
уæрдоны  сифтыгътой æмæ мæ, уæ фарн бирæ, мæ усимæ рарвыстой,  æмæ
Сатана  бинонтæн загъта: «Нæ лæппу æд ус æрбацæуы  ‘мæ  чындзæхсæв
цæттæ дарут.»
    Чызг  æрбацыд,  æртæ ‘хсæвы ныл ку’ ацыди, уæд  æз  афæдзбалцы
ацыдтæн  æмæ Сырдон Сайнæджы ‘лдарæн загъта, мæнæй уый дам рæсугъд
ус æрхаста ‘мæ афæдзбалцы ацыди.
    Сайнæджы   ‘лдар   ысфæндкодта   ‘мæ   сызгъæринæй   цонгдарæн
ыскæнынкодта ‘мæ ‘рцыд мæ хæдзармæ. Бадзырдта:
    - Гъей, Созырыхъо уым дæ, цы?
    Сатана  йæм  ракасти ‘мæ йын загъта, ам нæй  зæгъгæ.  Сайнæджы
‘лдар загъта:
    -  Созырыхъойы усмæ йæ цæгат ныстуантæ ‘рвыстой, мæнæ  йын  йæ
цæгат цонгдарæн дæр æрæрвыстой.
    Чындз æм æддæмæ цыди йæхæдæг, Сатана йæ нæ уагъта, аскъæфдзæни
дæ,  налат  лæг  у. Ус загъта, куыд мæ аскъæфдзæн,  æз  дам  уымæй
стырдæр куы дæн, уæд?
    Рацыди  йæм,  Сайнæджы ‘лдар æм цонгдарæн æрдардта,  чындз  æм
куыд сæвнæлдта, афтæ йын йæ цонгыл фæхæст и ‘мæ йæ аскъæфта.
    Афæдзы  фæстæ  æз æрцыдтæн мæ балцæй. Бинонтæ ‘нкъард  уыдысты
æмæ цæ бафарстон, цæуыл æнкъард ыстут зæгъгæ.
    Уыдон  мын гъеуæд загътой, Сайнæджы ‘лдар дын дæ усы аскъæфта.
Æз  араст  дæн мæ усы агурæг, бирæ мæйтæ фæзылдтæн, фæлæ мæ  къухы
ницы  бафтыди.  Фæстæмæ ‘рцæйцыдтæн æмæ кæсын иу  барæг  уæлмæрдты
бæхыл хъазыди.
    Смæсты йæм дæн æмæ йæм дзурын:
    - Уæ, куыдз! Нæ мæрдтæй нын цы хынджылæгкæныс?
    Уый мын загъта:
    - Мæсты ма кæн, Созырыхъо, фæлæ ма ардæм рауай.
    Æрбацыди мæм, бафарста мæ:
    - Уæ фыдæлты хæзна-топп æгас нал у?
    Æз ын загътон:
    - Æгас у, дæлæ дзы уынджы родтæ ривæдкæнынц.
    Уый мын загъта:
    -  Ацу,  уæдæ  йæ ардæм ралас, йе ‘хст йемæ куыд уа,  афтæмæй.
Ныццыдтæн  æмæ  йæ  æд  æхст раластон. Топп сарæзтам  Хызыфидармæ,
Сайнæджы ‘лдар кæм уыд, гъеуырдæм. Топпыхос ныккодтам, лæг загъта:
    - Ныр æз топпы хуылфы балæсдзынæн æмæ куы ныххуыфон, уæд ыл-иу
зынг бафтау.
    Балæст æмæ куы ныххуыфыди, уæд ыл зынг бафтыдтон.
    Топп  ныггæрахласта  ‘мæ  Хызы фидары  фсæн  дуæрттæ  батыдта.
Сайнæджы ‘лдары амардта. Лæг ын йæ хæзнатæ рахаста, мæ усы дæр мын
рахуыдта, Сайнæджы ‘лдарæн йæхи усы дæр. Æрцыди æмæ мын загъта:
    -  Дæхи  усы  дæр æмæ Сайнæджы ‘лдары усы дæр æд хæзнатæ  акæн
дæхицæн. Уыцы лæг йæхи фæндагыл ацыд, мах та ‘ндæр фæндагыл.
    Уæд  æз  æрхъуыдыкодтон, цæуылнæ йæ бафарстон, чи уыди, уымæй.
Фæстейы йæ асырдтон, баййæфтон æй æмæ йын загътон:
    - Чи дæ, цавæр дæ, уый мын бацамон.
    Уый  мын  загъта,  æз  дам  дæн  уæхи  Батырадз,  мæрдтæм  мæм
байхъуысти,  уæ  чындзы  уын кæй ахаст  æмæ  уый  тыххæй  рацыдтæн
мæрдтæй.
    -  Ды  куы  мардтæ,  уæд фæлтау неппæт дæр  куы  фæмардаиккам,
загътон ын æз. Батырадз мын бафæдзæхста:
    - Исчи уæ куы хъыгдара, уæд-иу мын мæ цырт ныххойут æмæ та уæм
рацæудзынæн.
    Æз  нæ хæдзармæ ‘рцыдтæн. Ацы усæй мын лæппу райгуырд ‘мæ  мæн
та царм гъеуыцы лæппуйæн худагæн хъуыди.
    Сослан  дæр дзурын байдыдта. Цуаны, зæгъы, ацыдтæн, æмæ  тæхгæ
цъиу  дæр не ‘ссардтон, æмæ иу къахвæндагыл бафтыдтæн æмæ мæ хъæды
астæумæ бахаста.
    Хъæды  астæу  уыди стыр хорз хæдзæрттæ, уыди дзы тынг  рæсугъд
ус.  Тынг  хорз  мæ  суазæгкодта, æхсæвы дæр уым ныллæууыдтæн  æмæ
‘рхъуыдыкодтон:  «Ацы ус мыл хорз зилы ‘мæ мæ æвæдздзæгæн  уарзы.»
Дуар  æм  гомкодтон, куыд æм бацыдаин, афтæ. Ус мæнæ-мæнæ  фæкодта
‘мæ  мын дуар нæ бакодта. Райсомы та мыл тынгдæр базылди, тынг  мæ
сбуцкодта,  стæй загътон, æвæдздзæгæн мыл афтæ хорз цин  чи  кæны,
уый къухы бафтдзæн æмæ та уым ныллæууыдтæн ноджыдæр.
    Æхсæв-бонмæ  та тухи фæкодтон, фæлæ та мæ йæхимæ нæ  бауагъта.
Æртыггаг  бон та мыл ноджы тынгдæр цинкодта ‘мæ мæ буцдæр ыскодта.
Æхсæв та йæм ныллæууыдтæн. Дуар мын куынæ гомкодта, уæд æм дуæрттæ
басастон æмæ, куы бацыдтæн, уæд мæ нымæтын йæхсæй ракъуырдта,  гал
фест  зæгъгæ.  Гал фестадтæн æмæ мæ кæвдæсыл бабаста.  Иу  лæг  æм
æрцыди  галгур, хуым дам кæнын æмæ мын дæ гал радт. Радта мæ,  ацу
мæ-иу æй фæстæмæ æрлас куы нал дæ хъæуа, уæд. Аласта мæ, гутоны мæ
разæй ауæдзы сивтыгъта. Мæ зонд мæхимæ уыд æмæ хъыгкодтон, цалынмæ
ацы лæг хуымгонд фæуа, уалынмæ æз ам куыд уыдзынæн зæгъгæ.
    Гутондар-иу гутон куы фæсагъта, уæд-иу галы акъуырдтон æмæ  йæ
бæрзæй фæсаст, афтæмæй дзы ‘ртæ галы фæмард. Лæг ын йæ гал фæстæмæ
‘ртардта, ма дам дзы байриай, мæ галты мын фæцагъта.
    Ракъуырдта   та  мæ  нымæтын  йæхсæй  бæх  фест  зæгъгæ.   Бæх
фестадтæн. Кæвдæсыл та мæ бабаста. Ац’ афон иу лæгмæ дугъ уыди ‘мæ
йæм  дугъы  бæхгур  æрцыд.  Радта мæ.  Ацыдыстæм,  кæцæй  уадысты,
уырдæм.  Бæхтæ  рауадысты, æз мæхи фæстейы  бауырæдтон.  Мæ  барæг
куыдта, дæ бындар фæуай, зæгъы, сæ тас дæуæй куы уыди, уæд дæ къах
куынæ исыс. Лæппу кæуы, йæ цæстысыг суанг сæфтæгмæ ‘рцыд. Стæй уæд
æз  мæхиуыл  нал бацауæрстон, кæй-иу æрæййæфтон, уый-иу ариуыгътон
æмæ фæмард. Фæмардтон сеппæты дæр æмæ мæхæдæг разæй æрцыдтæн.
    Фарстой  лæппуйы аннæ бæхы хицæуттæ, уый загъта: «Алчи  уæ  йæ
барæгмæ бæх аласæд æмæ ‘рцæуой, бæхты та дам сеппæты дæр фæмардта.
Бæхты  хицæуттæ мæ марынвæнд ыскодтой æмæ мæ, кæмæ лæвæрд  уыдтæн,
уый раскъæфта ‘мæ мæ мæ хицаумæ ‘рхæддзæкодта. Загъта:
    - Ма байрай дæ бæхæй, авд мыггаджимæ мæ фæтуджджынкодта!
    Æмæ  та  мæ ракъуырдта йегар фест зæгъгæ. Йегар фестадтæн  æмæ
уалынмæ  усæн  йæ  лæг  æрцыд. Лæг цинкæны, мæнæ  кæмæ  бæллыдтæн,
уыууыл  фæхæст  дæн  зæгъгæ. Пъатæ ‘мæ мын  хъæбыстæкодта.  Ус  æм
дзуры, кæд ын пъатæ ‘мæ хъæбыстæкæныс, уæд мæм ма рацу, уый  куыдз
у, уый ныууадз. Лæг цуанкæнын райдыдта ‘мæ цыдæриддæр уыдта сырдæй
– иууылдæр цæ ахста.
    Авд  дзуттаг  хъæуæй æхца – нысангарз æхца –  райста,  цас  уæ
хъæуы,  уыйас  уын æз цармæй куыд дæдтон, афтæ. Бирæ фæцуанкодтам,
фæстагмæ  стыр  æстдæссион саг ыссардтам. Лæг мæ  сагыл  сардыдта,
уыст, мæ йегар, гъеныр ахсинаг саг ыссардтам зæгъгæ.
    Æз саджы асырдтон, фæлæ йæ не ‘ййæфтон. Саг хъæдмæ хæстæгкæнын
байдыдта  мæ  æз  тæрсын байдыдтон ирвæздзæн мын  зæгъгæ.  Тынгдæр
уайын  байдыдтон æмæ йæ уæд сæййæфтон. Куы йæ сæййæфтон,  уæд  мæм
саг фæстæмæ раздæхт æмæ мын загъта:
    -  Цы кæныс, Сослан, байхъус мæм, æз дын бацамонон. Ды дæр лæг
уыдтæ ‘мæ æз дæр лæг æмæ мын хъæумæ бацæуæн нал и, саг дæн æмæ  ды
дæхи  ацы  ран ныффæрсылкæн. Дæ хицау куы ‘рбацæуа, уæд зæгъдзæни,
саг  мын  æй  ныццавта. Йæ хъæбысы дæ йæ хæдзармæ бахæсдзæн,  тынг
хъыгкæндзæн æмæ-иу ды хъистхъистгæнгæ сынтæджы бынмæ балæс. Ус  дæ
‘ддæмæ сурдзæн, лæг дæ нæ уадздзæн. Лæджы дзырд ыссæудзæн æмæ  уым
баззайдзынæ.  Куы бафынæй уой, уæд ус æмæ лæгæн  сæ  дзыхæй  цæхæр
кæлдзæн  æмæ-иу  гъеуæд  ралæс, сæ сæрмæ  мæ  нымæтын  йæхс  райс,
дæхиуыл æй æрæппар æмæ лæг фестдзынæ.
    Стæй ус æмæ лæджы сыл æмæ нæлбæх фестынкодтон, мæ хæдзармæ  цæ
аластон  æд  хæзнатæ.  Усы  фæстæмæ ус фестынкодтон,  нæлбæхæй  та
мæхицæн  саргъы бæх ыскодтон. Æмæ мын гъеуыцы усæй лæппу райгуырди
‘мæ мæн та гъе уыцы лæппуйæн худаг хъуыд.
    Адæм  æркастысты ‘мæ царм Хæмыцæн саггагкодтой йæ усы  мæрдтæй
кæй рахуыдта, гъеуый тыххæй.
    
    НАРТЫ ХÆМЫЦ ÆМÆ ЙЕ ‘РДХОРД СТАВДÆНГУЫЛДЗ АМЫЛТАХЪЫ ТАУРÆГЪ
    Бирæ  фыдæбонтæ фенынкодта Нартæн нæртон Хæмыц. Фыд-зæрдæ  йæм
уыдысты, фæлæ йæм сæ ныфс нæ хастой.
    Иу  бон  куы уыди, уæд Нарты стыр хæдзары æрæмбырд  ысты  Нарт
лæгæвзæрстæй æмæ бауынаффæкодтой:
    - Æрсидæм Хæмыцмæ ‘мæ йæ ныргæвдæм.
    - Нæ уын æрцæудзæн, - загътой иуæй-иутæ, - сайын нæ бакомдзæн.
    -  Сырдоны  йæм  хонæг  арвитут, уый йыл  хинæй  рацæудзæн,  -
загътой иннæтæ.
    Ацы  фæстаг  уынаффæ  хорз фæкаст сеппæтмæ  дæр  æмæ  арвыстой
Сырдоны.
    «Æхсызгонæй йæ куы хонон, уæд мын нæ рацæудзæн, фæлтау ын цыма
йæ  ‘хсызгонæй  нæ хонын, уый ныхас зæгъдзынæн», -  уынаффæ  кодта
Сырдон йæхинымæр.
    Бадзырдта Хæмыцмæ ‘мæ йын загъта:
    -  Нартæ се ‘стыр хæдзары ‘рымбырд ысты, стыр куывд кæнынц æмæ
‘мæ дæумæ хонæг сæрвыстой.
    -  Бузныг дæн Нартæй, фæлæ базæронд дæн, мæ куывдмæцæуæн бонтæ
аивгъуыдтой. Арфæ цын ракæ.
    «Мæ  фыдбылызы  адæм  мæ хуымæтæджы нæ хонынц»,  -  йæхинымæры
хъуыдыкодта Хæмыц.
    -  Куы  нæ  цæм  ныццæуай, уæд цæ зиан ницæмæй кæныс:  дæ  хай
искæмæн  бæздзæн, куыд дæ фæнды, афтæ бакæн, - загъта  Сырдон  æмæ
фæстæмæ раздæхти.
    «Исты  хиндзинад  дзы  к’  уаид,  уæд  Сырдон  афтæ  тагъд  н’
аздæхтаид», - ахъуыдыкодта Хæмыц æмæ радзырдта Сырдонмæ:
    - Арфæ иу ракæ, æмбæлдзынæн.
    Сырдон  фехъусынкодта Нартæн, æмæ уыдон сæ  кæрдтæ  цыргъкæнын
байдыдтой.  Нарты стыр хæдзары дуарæй куы бакасти  Хæмыц,  уæд  йæ
хъусыл æрцыд кæйдæр ныхас:
    - Нæ хæсгæ зæронд галы иу къорд фиуы уыдзæн.
    Хорзау нал уыди Хæмыц, фæлæ хъæлдзæгæй арфæ ракодта:
    - Уæ куывд барст, Нартæ!
    - Уæлейæ бацу, Хæмыц, - дзурынц æм кæстæртæ.
    Хæмыц  куы  ‘рбадти,  уæд  ыл  Нартæ,  рамбырд  ысты  ‘мæ   йæ
‘сбырсынмæ хъавыдысты.
    Йæ  фæдджийы бын уыди ‘хсинæг. Хæмыц афыста æвиппайды хатиагау
чиныг  йæ  иунæг  æрдхорд-æфсымæрмæ Саухъæды  цæрæг  Ставдæнгуылдз
Амылтахъмæ.  Æхсинæджы  дзыхы  йæ авæрдта  ‘мæ  ауагъта  æхсинæджы
сæйрагыл.  Æхсинæг уайтагъд æрхæддзæ Саухъæдмæ  ‘мæ  радта  Хæмыцы
чиныг Ставдæнгуылдз Амылтахъмæ.
    Хæмыцы  Нартæ тыхсынкодтой, æмæ фелвæста йæ фæринкард  æмæ  цæ
йæхимæ хæстæг нæ уагъта.
    Ставдæнгуылдз Амылтахъ чиныг ку’ акаст, уæд, Саухъæды  стырдæр
цы  бæлас уыди, уый æд уидæгтæ стыдта, райста йæ йæ къухы лæдзæгæн
æмæ  фæрасти йердхорд Хæмыцы фервæзынкæнынмæ. Афтæ тагъдкъах  уыди
Амылтахъ, æмæ-иу йæ фæдджийы ‘змæлынæй ыстыр уад сыстад.  Уайтагъд
Нарты  бæстыл  ыстыр уад ракодта, ахæм ыстыр уад æмæ Нартæ  фæджих
ысты.
    Хæмыц бамбæрста, йе ‘рдхорд хæстæг кæй ис, уый.
    - Цы фæдæ, ме ‘рдхорд, - дзуры Амылтахъ Нарты стыр хæдзармæ, -
хæдзарæй цæ ‘ддæмæ сур, ам цæ мæ бар уадз.
    Хæмыц  Нарты  хæдзарæй  сырдта,  Амылтахъ  та-иу  бæласæй  куы
нырриуыгъта, уæд-иу уынг акодта. Уыцы бон Нартæн сæ фылдæр  цагъды
фесты.
    Хинæйдзаг  Сырдон Хæмыцы хатиагау чиныг фысгæ ку’ ауыдта,  уæд
фыдбылызæй йæхи айста ‘мæ сæ хæдзармæ ацыд.
    Дыууæ  ‘рдхорды, Хæмыц æмæ Ставдæнгуылдз Амылтахъ, фæцинкодтой
кæрæдзиуыл æмæ Хæмыцы хæдзармæ бацыдысты.
    Уыдон æрцыдмæ хорзæй цæрут.
    
    ХÆМЫЦЫ МÆЛÆТ
    Нарты  Хæмыц, зæгъы, рагæй дæр номдзыддæр лæг уыди Нарты адæмы
‘хсæн. Рагæй дæр æм, зæгъы, мæсты уыдысты Сайнæджы ‘лдар Алæджыхъо
‘мæ  Борæты Бурæфæрныг. Ц’ амалæй йæ амардтаиккой, уымæн ницы  хос
ардтой.  Фæлæ,  зæгъы, иу хатт Сайнæджы ‘лдар  куывд  сарæзта  ‘мæ
хонæг  арвыста  ‘ппæт Нарты адæммæ дæр. Борæты Бурæфæрныг  асайдта
Хæмыцы  куывдмæ.  Сфæнд  ыл кодтой афтæ: Хæмыцæн  мæлæт  нæ  радта
хуыцау, расыгæй йæ куынæ амарæм, уæд.
    Сатана базыдта хабар æмæ Хæмыцæн загъта:
    -  Расыгæй  дæ марынмæ хъавынц æмæ дын мæнæ бирæгъы мисындзæг.
Бирæгъы мисындзæгмæ нуаздзынæ ‘мæ дын уæд расыгæй тас нæу.
    Куывды та-иу бадтысты иннабонæй иннабонмæ.
    Хæмыц  æртæ  боны ‘мæ æртæ ‘хсæвы бирæгъы мисындзæгмæ  фæнызта
æмæ йын нозт ницы ‘ххуыскодта.
    Уæд  æй  цыппæрæймаг  бон базыдтой. Йæ  бирæгъы  мисындзæг  ын
ысластой  æмæ йæ аппæрстой. Уæдæ афтæ бакодтай зæгъгæ йыл  сæвварс
ысты. Хæмыц барасыг æмæ йæхи хорз нал æмбæрста.
    Уæд,  зæгъы,  иу  афоны Борæты Бурæфæрныг  Хæмыцы  уæлхæдзармæ
расайдта.  Мæйдар  уыдис æмæ йæ фæдыл уæлхæдзармæ  рацыд  Сайнæджы
‘лдар  Алæджыхъо  дæр.  Алæджыхъо йæ  болат  кардæй  ныцъцъыккодта
Хæмыцы бæрзæй. Йæ кардæй къæртт фæхауди ‘мæ мæй дæр уæдæй нырмæ ис
арвыл. Уый Алæджыхъойы карды къæртт у.
    Хæмыц амарди.
    - Уæ, куыйты Нарт, уый Сары бакодтат, фæлæ уæм фæринк уæлбылæй
кæсы, - ныхъхъæр цæм кодта Сырдон.
    Уæд Сырдон дзырдта Хæмыцы фырт Батырадзы тыххæй.
    
    НАРТЫ ХÆМЫЦЫ КУЫД АМАРДТОЙ
    Дæлдæр  цæрæг  Буртæ  ‘мæ Чынтимæ Хæмыц æмæ  Уырызмæг  фæбыцæу
ысты.  Хæст  цын расайдта ‘мæ Нартæ загътой: «Хæмыц æмæ  Уырызмæг,
сымах  тыххæй  махæн  дæр  ацæуæн нал и, фæлæ  Буртæ  ‘мæ  Чынтимæ
бафидауынæн  исты  хос  ыскæнут». Хæмыц æмæ Уырызмæг  æрхуымæсыджы
хуылфмæ бацыдысты ‘мæ уырдыгæй авд азы фæхæцыдысты. Авд азы  фæстæ
фæцух ысты топпыхос æмæ нæмыгæй.
    Уæд Уырызмæг Хæмыцæн зæгъы:
    - Æз нæмыг æмæ топпыхосмæ цæуын, фæлæ дыл сайд ма ‘рцæуæд.
    Уыйадыл ацыди ‘мæ Хæмыц мæсыджы иунæгæй баззади. Буртæ ‘мæ  йæ
Чынтæ  базыдтой,  ай Хæмыц мæсыджы иунæг у, уый æмæ  загътой  иннæ
Нартæн:
    - Куывд уын кæнæм æмæ нын Хæмыцы мæсыгæй æддæмæ расайут.
    Нартæ сразы сты ‘мæ Сырдонæн зæгъынц:
    - Дæ хуызæн æй ничи расайдзæни ‘мæ нын æй расай. Цы хорздзинад
агурай, уый та дын мах раддзыстæм.
    Сырдон цын загъта:
    -  Куы  та уарæм, уæд мын угæрдæнтæн сæ цæгатбынтæ дæддзыстут,
галтæн сæ уæныгдæр къоборты, хъуддзытæн та сæ дыгæрдгуыты, хуымтæн
– сæ лæнчытæ.
    Нартæ Сырдонæн ард бахордтой, куыд ын раддзысты, угæрдæнтæн сæ
хуссæрттæ,  галтæн с' ацæргæтæ, хъуддзытæн сæ зæрæдтæ, хуымтæн  сæ
хурвæрстæ. Уæд цын Сырдон зæгъы:
    -  Уæрм  ыскъахут, гауызтæ йыл байтаут. Йæ уæлæ йын  сызгъæрин
къæлæтджын æрæвæрут, стæй иу абонæй, иннæ абонмæ куывд саразут æмæ
дзы симут. Хæмыц рæуæгзæрдæ у ‘мæ мæсыгæй рацæудзæн хъазтмæ. Сымах-
иу  ыл цинтæ кæнут, стæй йæ къæлæтджыныл æрбадынкæнут. Уый куыддæр
къæлæтджыныл æрбада, афтæ уæрмы ныххаудзæн æмæ йæ амарут.
    Буртæ  ‘мæ Чынтæ Нартæн куывд ыскодтой. Иу абонæй иннæ  абонмæ
цæл-минас  кæнынц.  Симдыл сæхи сифтыгътой æмæ  сæ  хъазтмæ  хæхтæ
нæрыдысты. Хæмыц цæм Æрхуымæсыгæй кæсы ‘мæ сцыбæл и. Нал  фæлæууыд
хъазтмæ  ‘мæ мæсыджы сæрæй рагæпласта, стæй бацыди хъазтмæ.  Нартæ
йыл  амбырд  ысты,  цыма йыл цинтæкæнынц, уыйау.  Къæлæтджынмæ  йæ
бадавтой,  уым  æй  æрбадынкодтой. Хæмыц уæд уæрмы  ныххаудта  ‘мæ
Нартæ загътой:
    - Буртæ ‘мæ Чынтæ, маргæ йæ уæхæдæг акæнут.
    Уыдон  ыл  сæ кæрдтæй уæрмы хуылфмæ схæцыдысты, фæлæ дзы  ‘рду
дæр н’ алыгкодтой.
    Уæд Буртæ ‘мæ Чынтæ старстысты, зæгъгæ куы схиза Хæмыц, уæд нæ
цæгъддзæни ‘мæ та Сырдоны бафарстой:
    -  Цы  йын  бакæнæм, Сырдон, нæ нын мæлы, фæлæ  нын  исты  хос
бацамон.
    Сырдон цын зæгъы:
    -  Уыууыл  никæй  кард  ысхæцдзæни,  фæлæ  Сайнæг-æлдары  кард
æрхæссут.  Уымæй йын йæ рихиты бын цæвут, æндæр ын  мæлæт  ницæмæй
ис.
    Буртæ ‘мæ Чынтæ цалдæрæй ацыдысты Сайнæг-æлдармæ. Æрхастой йын
йæ  кард æмæ дзы Хæмыцы рихиты бын дæндæгтæ ныццавтой. Карды комæй
къæрттытæ  фæхаудта. Кæуыл сæмбæлдысты, уый хоры  куырисау  зæххыл
æмбæлди.  Хæмыц  тынг ыстæвди, куыддæр йæ дзых фæхæлиукодта,  афтæ
йын кардæй йæ хъæлæс ныццавтой æмæ йæ амардтой уыцы ран.
    Уалынмæ Уырызмæг æрхæддзæ. Хæмыцы мард куы базыдта, уæд  Буртæ
‘мæ  Чынтыл  ысхæцыди.  Бурты бындзагъд ныккодта,  мыггаг  цæ  нал
ауагъта. Чынты та ‘мбис фæкодта. Стæй Нартæ загътой Уырызмæгæн:
    - Де ‘фсымæры туг уæлдайджынтæй райстай, фæлæ бафидау ныр.
    Нартæ   бафидауынкодтой   Чынтæй  ма   чи   аззади,   уыдонимæ
Уырызмæджы.  Уырызмæг Хæмыцæн зæппадз сарæзта, йæ урс  рихитæ  йын
сыджыты зæппадзы сæр ныссагъта ‘мæ фæлмæн пакъуы рауагътой.
    Уыцы кæрдæг абон дæр ма хуыйны Хæмыцы рихи.
    
    НАРТ ХÆМЫЦЫ МÆЛÆТ. (Вариант)
    Нартимæ  Хæмыц æмæ Уырызмæгæн хæцын рацыди. Хæмыц æмæ Уырызмæг
мæсыджы  бадтысты  ‘мæ Нартимæ авд азы фæхæцыдысты.  Авд  азы  куы
фæхæцыдысты,  уæд Хæмыц æмæ Уырызмæгæн топпыхос нал  уыд.  Нæмыгæй
дæр  ысцух ысты.  Уæд Уырызмæг топпыхос æмæ нæмгуытæм ацыди. Хæмыц
мæсыджы иунæгæй баззади.
    Нарт  Хæмыцы  базыдтой, мæсыджы иунæгæй кæй баззади,  уый  æмæ
загътой:  «Хæмыцы  расайæм мæсыгæй æмæ йæ амарæм.»  Уыцы  хъуыддаг
уыдон  Сырдоны  ‘вджид бакодтой, цæмæй уый Хæмыцы ‘рбасайынкодтаид
мæсыгæй æмæ йын загътой:
    -  Сырдон,  ды  йæ  расай, æмæ цы хорздзинад  курай,  уый  дын
радтдзыстæм.
    Сырдон цын загъта:
    -  Куы та уарæм, уæд та мын угæрдæнтæн сæ цæгæттæ дæдтдзыстут,
галтæн – сæ къобортæ, хъуддзытæн та – сæ дыгæрдгуытæ.
    Нарт ысразы сты, зæгъгæ дын цæ радтдзыстæм.
    Уæд цын Сырдон загъта:
    -  Уæрм  ыскъахут. Гауызтæ йыл байтаут. Йæ уæлæ йын  сызгъæрин
къæлæтджын æрæвæрут. Стæй иу абонæй иннæ абонмæ хъазт саразут. Уый
рæуæгзæрдæ у, æмæ мæсыгæй ацæудзæн хъазтмæ. Сымах ыл-иу  цинкæнут.
Стæй  йæ  къæлæтджыныл æрбадынкæнут. Уый къæлæтджыныл куы  ‘рбада,
уæд уæрмы ныххаудзæн æмæ-иу æй амарут.
    Нартæ  хъазт  сарæзтой  иу абонæй иннæ абонмæ.  Хæмыц  цæм  нæ
фæлæууыд, мæсыгæй ракаст æмæ рагæпкодта. Стæй цæм æрбацыд хъазтмæ.
Нарт   ыл  амбырд  ысты,  цыма  йыл  цинкодтой.  Къæлæтджыныл   æй
æрбадынкодтой.  Хæмыц уæрмы ныххаудта. Нарт ыл  уæрммæ  сæ  кæрдтæ
цавтой,  фæлæ  дзы  ‘рду дæр н’ алыгкодтой. Уæд Нарт  ыстарстысты,
зæгъгæ  куы  схиза  Хæмыц  уæрмæй, уæд нæ  ныдздзæгъддзæн  æмæ  та
Сырдоны бафарстой:
    -  Цыма  йын кæнæм гъеныр Хæмыцæн, цæгъддзæн нæ, фæлæ  нын  ды
исты бацамон.
    Сырдон цын загъта:
    -   Уыууыл  никæй  кард  ысхæцдзæн,  фæлæ  Сайнæг-æлдары  кард
æрхæссут.
    Нарт  ацыдысты  иу цалдæрæй Сайнæг-æлдармæ  ‘мæ  йын  йæ  кард
æрхастой.  Стæй  дзы  Хæмыцы дæндæгтæ ныццавтой  æмæ  карды  номæй
къæрттытæ  ахаудта. Хæмыцы уыцы ран ныммардтой.  Уалынмæ  Уырызмæг
æрбацыд æмæ Хæмыцы туг райста.
    Уый фæстæ Нарт бафидыдтой Уырызмæгимæ.
    
    СЫРДОНЫ КАДÆГ НАРТЫ ХÆМЫЦЫ ЦАРД ÆМÆ ЙÆ МÆЛÆТЫЛ
    Нæртон  Хæмыц  Нарты хæрзæджытимæ Борæты сеппæты дæр  æмбылдта
фат  æмæ  ‘рдынæй.  Æхстой-иу хъабахъы нысан. Бæрæгуобауæй  Хъазæн
фæзмæ  ‘мæ-иу  фесгуыхти Хæмыц. Уæд та дын иу  хатт  ацыди  хæтæны
Нарты  Хæмыц сырддзуан Тæлгты быдырмæ ‘мæ тар хъæдмæ. Иу ран Хæмыц
йæхицæн  халагъуд сарæзта. Æмæ-иу йæ фат ауагъта хохмæ  цæхæркалгæ
“мæ-иу  ын æрласта Æфсатийы сырдтæй бодзæ-дзæбидыр. Куы  та-иу  йæ
фат ауагъта быдырмæ мæ-иу сæрджын саг æрбаласта. Афтæмæй дын Нарты
Хæмыц   йæ  дзаджджын  къæбицы  сау  физонджытæ  кæны  йæ   уæхсты
бырынкъыл.  Йæхæдæг  дын Хæмыц ныззары йæ  нæртон  хъæлæсæй:  «Æй,
Æфсати!  Зæдтæ  мæ  дауджытæ,  сымах  ыстут  рæвдауджытæ,  мах  уе
уазджытæ!?»  Хæмыцы  зарджыты зыланг арауы  дард  хæхты,  быдырты.
Уалынджы  дын Хæмыцы зарды хъæрмæ ‘рбафтыд Быценты Елазар  цуанæй.
Уый  уыди  Донбеттыртæй. Хæмыц дын æй ысуазæгкодта  нæртон  лæгау:
цæл,  минас,  сырды физонджытæ.  Уыйфæстæ дын Быценты  Елазар  æмæ
Нæртон Хæмыц сырддзуанкæнын байдыдтой иумæ хохæй фурды былмæ,  æнæ
нымæцæй  цагътой Æфсатийы сæгъты æмвосæй æнæвгъау фат æмæ ‘рдынæй.
Иу хатт куы уыди уæд дын Елазар Хæмыцы сæхимæ ахуыдта Донбеттыртæм
уазæгуаты,  зæгъгæ  цом, ме рдхорд Хæмыц,  æмæ  дын  мæ  фыдыбæстæ
Донбеттырты базонынкæнон.
    Хæмыц  дæр  ысразы балцы цæуыныл йемæ. Уæд дын  Елазар  аивæзт
курдиаты  сахат  дзæлолыхъис æмæ фестади йæхæдæг  æргъæукæсаг  æмæ
Хæмыцы   ‘рбадынкодта  йе  ‘ккой,  йæ  базырты  астæу.   Ленккæнгæ
ныффардæг ысты Донбеттыртæм.
    Елазар Донбеттыртæм бахъæркодта:
    - Уазæг уæм фæкæнын, нæртон уазæг. Уазæг фæуæд уе уазæг!
    Афтæмæй  дын Донбеттырты стыр ыссырджын уæйыг-мад,  Уазыхъ  йæ
дæндæгтæ бакъæскъæскодта стонг зыдбирæгъау, загъта:
    -  Уæ,  æвзæр хæххон дзигло, аллон-биллоны тæф куы  кæныс.  Мæ
уазæг  дæхи  бакодтай уыййæддæмæ дæ бахордтаин, Нарт уæддæр  мæнæй
дарынц хъалон!
    Фæлæ  Хæмыц  йæ хъæрæй нæ фæтарст. Хæмыц уыд нæртон,  хъæбатыр
лæг.
    Уалынджы Хæмыцæн цытджын фынг æрывæрдтой Донбеттыртæ.  Цин  ыл
кæнынц уазæгыл. Уалынджы дын иу хъамбулджын хæфс рауади ‘мæ фынджы
бын  ыскуыси и. Нарты Хæмыц дын фæгæпласта ‘мæ йæ фæринк фелвæста,
загъта:
    -  Ацы ‘взæр хæфс мæ фынджы бын цы ми кæны! Исчи ма хæфс  дары
йæ сæрзæды бын?
    Дзуры йæм Елазар:
    -  Ма  ныццæв,  ма  ныццæв, гъе Хæмыц, - æмæ ныкъулы  йæ  цæст
Хæмыцмæ, - фыдбылыз ма бакæн!
    Стæй  æхсæвæр  хæрд  куы  фесты,  уæд  Хæмыцы  хæдзарæй  уатмæ
ракодтой  хуыссынмæ. Хæмыцæн диссаджы уаты йæ цæстытæ  атар  ысты:
уатæн йæ сæр – æргъæу, йæ къултæ – цъæх авг, йæ бын та уыд æрзæт.
    Уалынджы  дын  уыцы хæфс æрбахызт дуарæй: уæд раппæрста  хæфсы
цъар  æмæ  фестади  рæсугъд чызг. Хурдзæсгом,  мæйдæллагхъуыр  æмæ
стъалыйау  æрттиваг  цæстытæ. Йæ рухсæй уаты  къултæ  ‘рвон  хурау
ныррухскодта.  Чызг тасгæ-уасгæ бацыди ‘мæ ргъæу сынтæджы  Хæмыцæн
æрттивгæ  хуыссæн бакодта. Йæхæдæг æй бануæрзта. Чызг  та  фæстæмæ
фестади хæфс æмæ уатæй рафардæг.
    Хæмыцыл  æхсæв  бонмæ æвирхъау дис бахæцыд.  Нал  æй  æрцахста
хуыссæг, загъта: «Уый цавæр чызг у, хуры тынау цæй диссаг у?»  Æмæ
Хæмыцæн йæ зæрдæйы ныххаудта арф.
    Райсом Хæмыц раджы фестад æмæ фæрсы йе ‘мбал Елазары:
    - Хуыцауы тыххæй уый цавæр чызг у? Æз та йæ хуыдтон хæфс. Цымæ
мын усæн нæ бакома?
    Чызг  та  дын  райсом бафснайдта хæдзар, уат, стæй  та  фестад
фæстæмæ хæфс.
    Хæфс æмæ Елазар æркодтой чыззы мадæн, Донбеттырты уæйыгæн: «Дæ
чыззы дын куры усæн Нарты Хæмыц».
    Донбеттырты уæйыг дæр загъта:
    - Мæ чызг у хæзнайау зындарæн. Æхсæв чызг вæййы, хуры тынау у,
бон  та  вæййы  хæфсы хуызы, уымæн æмæ тæрсы цæстдзыдæй,  кæлæнæй,
Донбеттырты къулыбадæгусæй. Уæларвы та тæрсы Сырдоны хинæй.  Арвæй
фурды   бынмæ   мæ  чыззы  хуызæн  фæрнджын  гуырд  хуыцау   никуы
сфæлдисдзæн дунейыл. Ноджы ма чызг уымæн йæхи не ‘вдисы хурмæ  ‘мæ
тæрсы скъæфынæй зæдтæй, дауджытæй уæларвмæ.
    Хæмыц ын загъта:
    -  Æз  дын  дæ  чыззы  цæсты гагуыйау æмæ  сызгъæрин  пуртийау
бавæрдзынæн.  Бон  æй  мæ  дзыппы  дардзынæн,  æхсæв   та   –   мæ
хуыссæнуаты.
    Уæд дын загъта йæ мад:
    -  Нæртон  Хæмыц, уæдæ дын æз мæ чыззы дæдтын. Дар æй  бон  дæ
дзыппы  хæфсы хуызы, фæлæ дын цæрдзæни уæдмæ, цалынмæ йыл уайдзæф,
æфхæрд   æмæ   фидис   сæмбæла.  Стæй  дын   фæстæмæ   ралидздзæни
Донбеттыртæм, фæлæ йæ хъахъхъæн…
    Хæмыц  дын  ракуырдта усæн Донбеттырты рæсугъд чызг  Быценоны.
Ахаста  йæ  уæларвмæ йæ дзыппы. Нарты богалтæн  хъыг  уыди  Хæмыцы
фæзынд  удыгасæй,  фæлæ  мæгуыртæн  та  –  хсызгон.  Хæмыц  дардта
цыкурайы фæрдыгæн Быценоны – йæ уарзон усы, бон йæ дзыппы ‘хсæв та
йын уыдис хуры чызгау йæ цуры рухс тын рæсугъд сылгоймаг.
    Уæд та дын æй Нарты хин Сырдон базыдта.
    Иу  бон та дын уыди Нарты нæртон чындзæхсæв Борæтæм. Уым бадти
кувæгæй  уæле  фидауцджын Хæмыц, кодта ронгæй  уæлæмæрæгъ,  дæлæмæ
гаджидау æмæ дын уым Сырдонмæ нæ хаудта фæндон ныхас. Бадти дæлейы
‘мæ  йæм æркасти æгад, æмæ ‘рхъуыдыкодта: æз хъуамæ фынгæй  Хæмыцы
фæсурон.
    Загъта Сырдон:
    -  Гъæ, уæздан Нарт, хорз адæм! Хъусут ма æз уын æрыгон диссаг
зæгъон!  Зæххыл худинаг нал ис, ныр та нæ устыты хæссын  байдыдтам
нæ дзыппы!
    Уыцы  фидис æмæ уайдзæф-ныхасмæ Хæмыцæн йæ ус Быценон æфсæрмæй
{qq{czdh  йæ  дзыппы,  цъæх арт ысуагъта. Уæд  Хæмыцæн  гæнæн  нал
уыдис,  сыстади  фынгæй æмæ афардæг и. Сырдон та  худæгæй  мæлгæйæ
фынгæн уæлиау æрбадти.
    Уыйфæстæ Хæмыцæн йæ ус Быценон загъта:
    -  Ныр мæнæн ам сур зæххыл фæцæрæн нал и, уайдзæф мыл сæмбæлди
Æртæ Нарты ‘хсæн Сырдонæй. Арв æй ныццæвæд Сырдоны!
    Æмæ загъта Хæмыцæн:
    -  Мæнæн  сывзæрди ‘мæ хъомылкодта мæ гуыбыны ахæм гуырд,  æмæ
уый  хуызæн  гуырд ацы мæнг дунейыл нæ разындаид: æндон,  хъæбатыр
æмæ фæндджын. Мæ хуыцауы не ‘сфæндыди.
    Быценон загъта йæ мой Хæмыцæн:
    -  Де  ‘уæнгтæ  ‘рбадар  æмæ дын мæ гуырдз  радтон  дæ  буарæн
хъомылкæнынæн, кæннод æвгъау у уый Донбеттыртæм ахæссынæн мемæ…
    Стæй Хæмыцæн йæ ус йæ уæнты ныуулæфыд, ныттукодта ‘мæ загъта:
    - Хуыцауы фарн дæдтæг, мæ комытæфæй, дæ фарнæй февзæрæд Хæмыцы
уæнты мæ гуыбыны куыд ис, афтæ.
    Ту  уæнтыл сæмбæлд, фæлæ дзы фесхъиудта иу ыстъылфæн,  уый  та
сæмбæлди  бур  дурыл  Хæмыцы фарсмæ. Уыйфæстæ Быценон  афардæг  йæ
цæгатмæ ‘нкъардæй. Нæ йæ фæндыд ахицæн Нарты Хæмыцæй.
    Уалынмæ дын Хæмыцæн йæ уæнтæ нæрсын байдыдтой, ракъуыпп  ысты.
Батырадз хъомыл байдыдта йæ фыды уæнты. Нарты Сатана та йын нымайы
йæ  бонтæ,  кæд уыдзæн зæгъгæ йæ райгуырæн афон. Гъеуæд дын  Нарты
Хæмыц райста гæствæрдон.
    Фæцыд  фидиуæг,  рацу дам зæгъгæ Хъазæнфæзмæ фат  æмæ  ‘рдынæй
хæцынмæ,   Нарты  уæйгуытæ,  богалтæ  дæм   сидынц  –   Созырыхъо,
Уырызмæг, Бурæфæрныг, Сайнæг, Борæ ‘мæ Албег.
    Хæмыц цын загъта:
    -  Æз  рынчын  дæн,  ме  уæнгтæ  риссынц,  тархъæдтæ  хъæбысæй
хæсгæйæ, ме ‘ккойы аххæрджытæ хæсгæйæ фæрыстæн.
    Æмæ  та  дын  Сырдон ныххудти: зæгъгæ, зæххыл  диссæгтæ  уынын
Нарты  хæстæй, чи цæ йæ ус хæфсы хуызы йæ дзыппы хæссы, чи  цæ  йæ
уæнтæй сывæрджын кæны, чи нæ тар хъæдтæ хæхтæй хъæбысæй хæссы.
    Йæхæдæг  та дын Сырдон æрбадти мæсыгуатыл бæрзонд æмæ  та  ацы
кадæг ауагъта йæ хъисынфæндырæй.
    Нал та дын уыд гæнæн, зæгъгæ базыдта та мæ Сырдоны хæйрæг,  ме
уæнты  кæй  ис  уыцы  диссаджы гуырд, æмæ загъта  Хæмыц  зонынджын
Сатанайæн:
    - Фен ма мын ме уæнтæ, нæма срæгъæд ысты?
    Сатана байдыдта зилахар Хæмыцы алыфарс æмæ йын загъта:
    -  Уæ,  Хæмыц, нал ис гæнæн, къæрткæнын æй хъæуы  иу  барысчъи
anm,  кæннод  дæ  куы базоной дæ фыдгултæ, Нарты богалтæ:  уæд  дæ
амардзысты  ‘вастæй. Дæумæ ис Батырадз, (Батырадзыл  гуыбынмæ  ном
сæвæрдта   Сатана)  ыстыр  амондджын  гуырд.  Уый   хуызæн   никуы
райгуырдзæни зæххыл, нæ дæр сывзæрдзæни мады гуыбыны!
    Сатана  Хæмыцы  уæнтыл дардта бадт мыдадз, йæ хъæдгом  ын  ку’
акъæрткодта,  уæд.  Сатана  дын  барæвдзкодта  Куырдалæгоны  арæзт
сæрдасæн  æмæ  аскъæрткодта Хæмыцы уæнтæ. Уæнтæй рагæпкодта  цæхæр
зынгæй  Батырадз  æмæ  хъæркæны, судзын, судзын  зæгъгæ.  Фæхаудта
фурдмæ иу мæйдар æхсæв, сывдылди доны ‘мæ фестади цъæхболат æндон.
Æрмæст ма йæ фæтæн ныхыл аззады зыгъар æртæ урс æрдуйы æнæвдылдæй.
    Сатана  Батырадзы  бабаста уæларв Куырдалæгоны  арæзт  авдæны.
Æхсæвы  ку’ атахти Батырадз судзгæ: цæхæр калгæ фурдмæ,  уæд  Нарт
фæтарстысты,  зæгъгæ цавæр зæд æртахти уæларвæй  зæхмæ?!  Æмæ  дын
алчидæр Нартæй нывæндтæ скодта бурхъус нæлфыстæ уыцы ‘нафоны тæхæг
зæдæн.
    Сатана ном сæвæрдта Батырадзыл йæхæдæг. Хъомыл æй кодта Сатана
йæхæдæг  буц  хъæбулау,  радта йын алы зынаргъ  маргъы  ‘мæ  сырды
æлутон  бас  æмæ  ‘хсыр.  Уæлдайдæр Батырадз  хъомылкодта  хуыцауы
фæрнæй  æмæ Батырадз рæзти бон уылынг, æхсæв та дисны.  Уыцы  стыр
курдиаты  уавæр – Батырадзы райгуырд та дын базыдта Нарты  Сырдоны
куырысмæдзæуæг  (Сырдон уыд арвы хин æмæ зæххы  кæлæн,  зондджын).
Æмæ  та  дын Сырдон ацы кадæг мысын байдыдта. Йæхæдæг дын бавдæлди
Сырдон   æмæ   æртæ  Нарты  ‘мæ  Чынты  богалты  гуымирты   сæртæг
хъазуатджын уæйгуыты ‘мæ цын загъта:
    -  Фехъусут мæ уацхъуыд!.. Æз уын зæгъын, Нарт, æмæ сымахæн уе
‘сæфт  Нарты  уæйыг  Хæмыцы къухæй кæй у,  фæлæ  йын  марыны  фæнд
ыскæнут!
    Уæд  Нарт  дæр  хъуыстой  Сырдонмæ ‘мæ йын  ныхасы  тæрхондоны
тæрхон   рахастой,  загътой  æмтгæйæ  Хæмыцы  асайæм  Хъазæнфæзмæ,
хæснагыл  хъазынмæ ‘мæ йæ уым æууæнкæй амарæм. Нарты  фæсивæд  дын
барвыстой  Хæмыцмæ  минæвар – фидиуæг. Нарт дæ хонынц  Хъазæнфæзмæ
зæгъгæ.  –  Рацу хæснагыл фат æмæ ‘рдынæй хъазынмæ, абон майрæмбон
иннæ майрæмбоны!
    Хæмыц  рацæттæкодта йæхи. Нарты фæсивæд бадынц, æнхъæлмæкæсынц
Хæмыцы  ‘рбацыдмæ.  Æрбахæддзæ Хæмыц йæ сау æфсургъ-бæхыл  хъазгæ,
кафгæ ‘мæ загъта:
    - Байриат, Нарты æхсджытæ!
    Агæппкодта бæхæй. Сыстадысты йын уæзданæй. Уалынджы  рауагътой
хъазт  хæснагыл  фат æмæ ‘рдынæй. Фыдздзаг бар Уырызмæгæн  радтой.
Уырызмæг  фехста  йæ фат арвмæ ‘мæ дзы агæпласта куыстæхсинæг  æмæ
атахт уæларвмæ. Загъта Хæмыцæн:
    - Гъе, уый ма æрцахс!
    Хæмыц  фехста  йæ  фат  уæларвмæ  ‘мæ  дзы  агæпласта  тугдзых
хъæртцыгъа. Сургæ ‘мæ иу уысммæ Уырызмæджы ‘хсинæджы ‘рдавта.
    -  Уырызмæг! Фембылд дæ, æрбадар де уæнтæ! – æмæ йын дзы Хæмыц
феппæрста нысанæн чъылбызгæппæл.
    Уыйфæстæ  Созырыхъо  ауагъта  йæ  фат  æмæ  дзы  атæррæстласта
ссырджын бур нæлхуы ‘мæ тар хъæды скуыси. Загъта Хæмыцæн:
    - Гъеуый ма ‘рцахс!
    Хæмыц  фехста  йæ фат æмæ дзы агæпласта иу хъайтар  цуанон  æд
йегар. Асырдта йæ ‘мæ йæ уайтагъд æрбадавтой.
    Загъта Созырыхъо:
    - Амбылдтай мæ, Хæмыц, хæснаг дæу.
    Уыууыл дæр та скодта гакк. Стæй та ауагъта Сослан йæ фат арвмæ
‘мæ ‘руарыд хоры кæритæ бæстыл.
    Сослан дзуры:
    - Гъеуыдон ма ‘руидз, Хæмыц!
    Уæд Хæмыц фехста йæ фат æмæ цæхæркалгæ фæцыд уæларвмæ ‘мæ арвы
мигъау  æмбæрзтой,  уыйас  тугдзых мæргътæ,  хуртуанхортæ  ратахт.
Ауагътой сæхи зæхмæ ‘мæ уайтагъд ауыгътой хоры кæритæ.
    Загъта Сослан:
    - Амбылдтай мæ, Хæмыц!
    Сосланæн дæр та сывæрдта Хæмыц æгады нысан йæ буарыл.
    Стæй  та ауагъта Сайнæг-æлдар йæ фат цъæх арвмæ. Арвыл фестади
саумылазон  мигъы  сыг. Æврагъимæ схæцыд æмæ  ныггуыпкодта  ихрын.
Байдзаг их-уардæй, сæфы их-зæйтæй бæстæ. Загъта Сайнæг Хæмыцæн:
    - Гъеуыцы ихын мæсгуытæ батайынкæн!
    Хæмыц  ауагъта йæ фарны фат æмæ цъæх арвыл фестади тæвд  мигъы
фадыг.  Хуры тынтимæ ‘руагъта йæхи. Уайтагъд атади их. Асури  зæхх
æмæ  зæххыл ыззади цъæхкæрдæг тау. Сайнæг дæр та фембылд  æмæ  йын
Хæмыц  й’  армы  тъæпæнæй  чъылбыз  феппæрста.  Афтæ  Хæмыц  Нарты
фæсивæды  сеппæты  дæр  амбылдта. Хур дæр бирæ  нал  уыд.  Аууæттæ
байдыдта ‘мæ Нарт дæр сæ хъазт ныууагътой.
    Афардæг  йæ  бæхыл хъазгæ Хæмыц. Уырызмæджы фæдыл та  ацыдысты
уæнгуагъдæй.  Сæ хъузон Нарты Сырдон дæр та цæм касти  дардæй  æмæ
худæгæй марди. Æрбадти Сырдон йæ хъисын фæндыримæ ‘мæ дарддæр кæны
йæ кадæг.
    Уыцы  бон  Сатанайæн дæр йæ уд ысцæйхаудта, ку’ амарой  Хæмыцы
зæгъгæ.  Батырадз дæр Лигдоны ‘мбæхст доны йе ‘ндон авдæны  къухтæ
ууилы мæстæй, хъусы хæсты быдырæй адæмы хъæр.
    Нартмæ   æгад  æркаст  сæ  фембылд.  Бауынаффæкодтой,  амарæм,
мæйдæриддæр, Хæмыцы, кæннод та фæхудинаг ыстæм. Нарты Сырдон хурмæ
нал рауадздзæн, аскъæрдзæн та ныл йæ кадæг.
    Сывæрдтой ахæм уавæр: «Цæй æмæ скъахæм нæ Хъазæнфæзы арф  æрх.
Йæ  уæлæ  йын  байтауæм  Сайнæджы гауыз. Ныссадзæм  ын  йæ  цыппар
фисыныл цыппар ыстивдзы. Стæй йын йæ цыппар тигъыл сæвæрæм  цыппар
бандоны,   астæуæй   та   иу   бандон   Хæмыцæн.   Гъемæ    Хæмыцы
абадынкæндзыстæм  астæуæй, стæй мах фестдзыстæм  йæ  цыппарфисынæй
æмæ Хæмыц уæрмы скуыси уыдзæн. Ныккалдзыстæм ыл хъæдтæ,  дуртæ ‘мæ
амæлдзæн.»
    Афтæмæй  дын  Нарт ыскъахтой ахæм ингæн удыгасæй  Хæмыцæн  æмæ
арвыстой фидиуæг фæстаг хатт Хæмыцмæ:
    «Уæ,  Хæмыц,  Нарт  дæм  сидынц, Хъазæнфæзмæ  иннæ  абон  куыд
рацæуай, афтæ. Кæд нæ рацæуай, уæд усы кæрдæн ныккæн дæ сæрыл.»
    Хæмыц   дын  фæмæсты  ‘мæ  уайтагъд  æрхæддзæ  сæ  Хъазæнфæзмæ
Бæрæгуобаумæ ‘мæ загъта:
    - Уæ бонтæ хорз, Нарт!
    Æлдары хъæртæ цыл кæны. Нарт фæгæппытæкодтой хорзæй-хуыздæрæй,
загътой:
    -  Æгас  нæм цу, нæ уазæг! Æрбад уал нæм, Хæмыц, мæнæ  цытджын
къæлæтджыны астæуæй цъæх нæууыл.
    Хæмыцы  буц  абадынкодтой астæуæй хинæй. Сæхæдæг  уæйгуытæ  й’
алыфарс æрбадтысты ‘мæ Хæмыцы буц ныхæстыл дарынц.
    Уæд дын Созырыхъо афтæ Хæмыцæн:
    - Скæс ма Хæмыц уæларвмæ, уый цафоны тохы бонвæрнон у?
    Хæмыц арвмæ куы скасти, уæд дын гауызы цыппар тигъæй фелвæстой
ыстивдзытæ,  сæхæдæг фестадысты æд бандæттæ ‘мæ Хæмыц æнæнхъæлæджы
æд гауыз къахт ингæны смидæг и. Йæхæдæг ныхъхъæрласта ингæнæй:
    - Арв уæ ныццæвæд мæнгард æмæ фыд азы сæфтæй!
    Хæмыцæн  йæ хъæрæй ныррызтысты Сайнæджы хæхтæ ‘мæ Нарты  цæрæн
бындур æрызгъæлдысты сæ цары сæгтæ.
    Базыдта  йæ  Сатана зæххы нынкъуыстæй, Хæмыцы   кæй  амардтой,
уый.  Нæ  куымдта сыджытмæ Хæмыц. Сатана йæ  цæстытæ доны разылдта
‘мæ базгъордта Батырадзмæ. Батырадзæн дæр авдæны йæ къæскъæс цæуы,
й’ авдæны мидæг цæуылдæр мæстыкæны, йæ туджы ‘ндæрг æй базыдта…
    Сатана йæм дзуры:
    -  Ма тæрс, дæ фæхъхъау фæуон, Батырадз, ма тæрс! Уый ныррызти
зæхх  æмæ  ныннæрыди арв. Ды дæ фыды нæ зоныс, фæлæ дæ  искуы  туг
исын бахъæудзæн Нартæй!
    Нарт  дæр  дын Хæмыцыл дуртæ ‘мæ хъæдтæ ныккалдтой  æмæ  Хæмыц
иннабонмæ амарди. Нарт дæр дын ысхъæлдзæг ысты.
    Уыйфæстæ Нарты хæйрæг Сырдон йæ хъисын фæндыримæ. Бæрæгуобауыл
цæргæсау ысбадт æмæ дын ацы нæртон кадæг даргъ зæлтæй ауагъта.
    Байхъуысти Хæмыцы ‘буалгъ хабар Донбеттыртæм, йæ каистæм,  æмæ
фурдæй  рарвыстой нæргæ ‘мæ кæугæ мигъ, æмæ Нарты æргæлæг ыскодта.
Сырдонæн  дæр  йæ  фæндыры хъистæ схуылыдз  ысты  ‘мæ  йæ  цæгъдын
ныууагъта.  Ацы  кадæг  ма  ирон  адæм  абон  дæр  кæнынц  Сырдоны
хъисынфæндырæй.
    
    ХУЫЦАУ, УАСТЫРДЖИ ‘МÆ БАТЫРАДЗ
    Уæларвцæрджытæ   Уазны  хохмæ  ‘рымбырд  ысты   ‘мæ   кастысты
Нартыфæзмæ.  Нарты адæм сæ Хъазæнфæзы тыхæвзаркодтой æмæ  сеппæтыл
дæр Хæмыцы фырт Батырадз тыхкодта.
    Уæд Уастырджи рацæуы ‘мæ Уазны хохыл куыддæр уæларвон цæрджыты
ауыдта, афтæ йæ фæндаг уыдоныл ракодта.
    Æрбацыди цæм æмæ цæ фæрсы:
    - Цæмæ кæсут афтæ зæрдиагæй?
    Уыдон зæгъынц:
    -  Нартæ сæ Хъазæнфæзы тыхæвзархæст кæнынц æмæ цæ Хæмыцы  фырт
Батырадзыл иу дæр нæ тыхкæны.
    Уастырджи зæгъы:
    -  Уым  диссагæй ницы ис. Хæмыцы фырт Батырадз æрдæгхуыцау  у.
Куырдалæгоны куырдадзы ‘хсыст у ‘мæ цæ ‘мбулгæ дæр уымæн кæны.
    Уæларвцæрджытæ зæгъынц:
    - Æрдæгхуыцау ды дæр дæ, фæлæ уый хуызæн тыхы хицау нæ дæ.
    Уастырджи зæгъы:
    - Ард мын бахæрут, уæларвцæрджытæ, хуыцауы ном куыд арут, афтæ
мæ  ном  дæр  кæй  ардзыстут  æмæ йæ æз  амбулдзынæн  Хæмыцы  фырт
Батырадзы.
    Уæларвцæрджытæ зæгъынц:
    -  Хуыцауæй сомыкæнæм, зæххæй ард хæрæм, хуыцауы номау дæ  ном
дæр ардзыстæм. Æрмæст кæд Хæмыцы фырт Батырадзæн йе ‘мдых разынай,
уæд мах дæр нæ ныхас сæххæсткæндзыстæм.
    Уастырджи уæларвон хæрæфырт æмæ зæххон лæджы фырт уыди. Рараст
и Нартæм. Сæ тыхæвзар хæстмæ цын кæсы ‘мæ афтæ зæгъы Нартæн:
    - Мæнæн дæр ма иу хæсты бар радтут.
    Нартæ зæгъынц:
    - Хæмыцы фырт Батырадз нæ амбылдта ‘мæ уыимæ бавзар дæ тых.
    Уастырджи  зондджын  уыди  ‘мæ зондæй  архайдта.  Хæмыцы  фырт
Батырадз та раст лæг уыди ‘мæ ‘ргомæй, лæгдыхæй архайдта.
    Уастырджи Хæмыцы фырт Батырадзы фæрсы:
    - Куы фембылдыуай, уæд мæнæн дæ номæй цы баззайдзæни?
    Хæмыцы фырт Батырадз зæгъы:
    -   Кæнæ  мын  кæнгæфсымæр  уыдзынæ,  кæнæ  дæ  дыггаг   хицау
ысуыдзынæн адæмæн. Фæлæ, мыййаг, дæхæдæг куы фембылды уай, уæд  ды
та цы зæгъдзынæ?
    -    Хуыцаумæ    дæ   скæндзынæн   æмæ   дæ   уæларвцæрджытимæ
сæмвынгкæндзынæн.
    Кæрæдзимæ  сæ  къухтæ  радтой. Райдыдтой хæцын  Уастырджи  ‘мæ
Хæмыцы   фырт  Батырадз  кардæй.  Кæрдтæ  цæхæр  калдтой  æмæ   сæ
зынгыстъæлфæн бæстыл арт уагъта, фæлæ цæ сæтгæ ничи бакодта.  Стæй
фæсхæст  сæ  кæрдтæм  æркастысты ‘мæ цæ  иуыл  дæр  мур  цъула  нæ
фæзынди.
    Уастырджи зæгъы:
    - Ам уал æмдых ыстæм, фæлæ арцæй бафæлварæм.
    Систой æрцытæ. Кæрæдзийыл цæ цæвынтæ систой. Бирæ фæхæцыдысты,
фæлæ та ничи басасти. Уæд Батырадз зæгъы:
    - Фенæм не ‘рцыты фындзтæ.
    Федтой, фæлæ та иу арцыл дæр мур цъула нæ разынди.
    Уастырджи дзуры:
    - Ам дæр та ‘мдыхтæ стæм, фæлæ хъæбысæй рахæцæм.
    Ныххæцыдысты  кæрæдзиуыл.  Уастырджи  йæхи  цъиу   фестынкодта
Батырадзы  сагæхтæй агæпласта ‘мæ Батырадз йæхи нал бауырæдта  ‘мæ
йæ  тыхæй  зæххыл сæмбæлди. Хæмыцы фырт Батырадзæн уый хъыг  уыди.
Дыггаг  хатт та ныххæцыдысты. Батырадз Уастырджийы куы  ныззылдта,
уæд  та Уастырджи цъиу фестади ‘мæ агæпласта, фæлæ Батырадз зæххыл
сæмбæлди.   Тынг  сыхсысти  Батырадз.  Æртыггаг  хæст   ныккодтой.
Батырадз та ныззылдта Уастырджийы, фæлæ та Уастырджи ноджыдæр цъиу
фестади ‘мæ агæпласта. Батырадз та зæххыл сæмбæлди.
    Уæд Уастырджи зæгъы:
    -  Тыхæй  ды тыхджындæр дæ, Хæмыцы фырт Батырадз. Фæлæ  æз  та
арæхстджындæр  дæн  æмæ дын уый хъыг ма уæд.  Мах  демæ  уыдзыстæм
æфсымæртæ.
    Нартæ зæгъынц:
    - Уæдæ кæд ды дæр нæ фарс дæ, уæд дын дæ номыл кæнæм куывд.
    Нартæ стыр куывд ныззылдтой. Уæд Уастырджи ракуывта:
    -   Хуыцау,  хуыцауы  зæдтæ  ‘мæ  дауджытæ!  Зæххон  адæм   уе
‘сфæлдисгæ  сты.  Сымахæн кувынц фыдæй фыртмæ, цардæфсæст  æмæ  цæ
бонæфсæстæй уадзут, сæ фыдгул цыл бархъомыс ма уæд, сæ  тых  фидар
уæд къæдзæхау, сæ дзырд нæраг – æрвнæрдау.
    Нартæ фæбузныг ысты Уастырджийы ныхæстæй, æмæ Нартæ ракуывтой:
    - Батырадзæмдых дæ æмæ дæ цæрæнбон дæр бирæ уæд, хуыцауы ‘мсæр
фæ=у.
    Ацы   куывдтæ  хуыцау  фехъуыста,  йæ  кæрты  бадти,  афтæмæй.
Уастырджи ‘мæ йыл Нарты куывдтытæ сæмбæлдысты. Дзургæ ницы скодта,
фæлæ йæ мидбыл фæхудти.
    Хуыцауы  ‘фсымæр  Уазн  уыди, бынтон  æнæсæр,  æгуыдзæг  уыди.
Æнæрæгъмæдзыдыл  нымад  уыдис – уый  Хуыцаумæ  фæкомкоммæ  ис  æмæ
дзуры:
    -  Цы  кæныс, ме ‘фсымæр, дæ райгуырдæй абоны бонмæ дæ дæ  был
фæзыхъхъыргæнгæ куы никуы федтон, уæд ныр дæ зæрдæ  цæмæй  барухс,
цæмæн фæхудтæ?
    Хуыцау зæгъы:
    - Ахæм куывд мыл сæмбæлди ‘мæ раст фæринкау дзæнгæлкæны, фатау
зæрдæйыл æмбæлы, кæмдæр ма ис ахæм адæмтæ ‘мæ зондæй мæнæй æдыхдæр
не сты.
    - Де скæнгæ адæммæ кæд дæ зонд фæхæддзæ и, уæд ныр зонды фæдыл
сæхæдæг цæудзысты ‘мæ цæ фæстагмæ дæ сæр нал хъæудзæн.
    -  Гъех, ахæм гуырдтæ хъуамæ мæ фынгыл бадтаиккой, фæлæ кæд дæ
зондджын  ныхæстæ ацы хатт куыд загътай, афтæ разыной,  уæд  дæуæн
дæр  бар  и мæ фынгыл бадынæн. Ныр ацу, зæдтæ цы бæрзæндæй  кæсынц
Нартæм, уырдæм æмæ цæ ракæн.
    - Нæ мыл баууæнддзысты, дзæгъæлхæтæг мæ фæхондзысты.
    -  Нæ дæ фæхондзысты, фæлæ хуыцауы зæрдæмæ цæмæй фæцæуай,  уый
тыххæй дæхи зондæй сархай.
    Уазн, уæларвцæрджытæ цы бæрзæндæй кастысты, уырдæм ныццыди ‘мæ
цын зæгъы:
    - Хуыцау уæм дзуры ‘мæ йæм фæзынут.
    Уыдон зæгъынц:
    -  Нæ  дыл æууæндæм. Хуыцау дæу йæ фынгмæ куынæ уадзы, уæд  дæ
махмæ куыд рарвыстаид.
    - Кæд мæнг зæгъын, уæд мыл уæ зæрдæ  фæхуддзæни. Фæлæ кæд раст
зæгъын, уæд мæнæ уæ фæлгæсæн бæрзæнд абонæй фæстæмæ хæссæд мæ  ном
æмæ хуыйнæд Уазны бæрзонд.
    Зæдтæ кæрæдзимæ бакастысты, стæй зæгъынц:
    -  Цæуæм  уæдæ.  Кæд раст зæгъай, уæд нæ Фæлгæсæн  бæрзонд  дæ
номæй  схондзыстæм  – Уазны бæрзонд зæгъгæ. Кæд  мæнгдзырд  уа  дæ
ныхас, уæд та дæ ‘ппаргæ акæндзыстæм ардыгæй.
    Араст  ысты зæдтæ Хуыцаумæ. Уазны дзырдтæ раст разындысты  ‘мæ
сæ Фæлгæсæн бæрзонд ысхуыдтой Уазны бæрзонд.
    Зæдтæ Хуыцаумæ хъусынц.
    Хуыцау зæгъы:
    - Абон мыл диссаджы куывд сæмбæлди ‘мæ чи уыди уыцы лæг?
    Зæдтæ зæгъынц:
    -  Уый Уастырджийы куывд уыдис. Нартæ тыхæвзарæн кодтой æмæ цæ
Хæмыцы  фырт  Батырадз æмбылдта. Уæд мах фæндонæй  Уастырджи  йeмæ
рахæцыди  Батырадзæн æмæ ‘мдыхтæ разындысты. Батырадз  тыхмæ  куыд
тынг уыди, Уастырджи та арæхстмæ уыди афтæ. Ныр сæ дыууæ кæрæдзийæ
фсымæртау загътой, æмæ Нартæ Уастырджийы номыл æмæ Батырадзы кадыл
куывд ыскодтой.
    Хуыцау зæгъы:
    - Уæдæ мын сæ дыууæмæ дæр фæдзурут.
    Æртæ  зæды  рацыдысты ‘мæ Нартæм æрцыдысты. Дзурынц  Уастырджи
‘мæ Хæмыцы фырт Батырадзмæ:
    - Хуыцау уæ йæхимæ кæны.
    Уастырджи зæгъы:
    -  Махæн  нæ бон Хуыцауы раз æрлæууын нæу, цы йæм цæуæм,  исты
йын йæ хистæры рад куынæ исæм.
    Иу зæд зæгъы:
    -  Цæй,  мæ номæй абонæй фæстæмæ зæххыл хистæры кад бирæ  уæд,
æмæ кæстæрарæх уæд Нарты адæм æмæ немæ рацæут сымах дæр.
    Уастырджи зæгъы ноджы:
    -  Цы  цæуæм Хуыцаумæ, исты мын зæххон адæмы кæрæдзийæн  куынæ
бауарзынкодта.
    Дыггаг зæд загъта:
    -  Цæй,  мæ  номæй бауарзæнт кæрæдзийы, кæд се ‘хсæн кæрæдзийы
зонын æмæ кæрæдзийы ‘мбарыны амонд уа, уæд.
    Уастырджи та зæгъы:
    -  Цы цæуæм Хуыцауы размæ, исты мын Чырысти ‘мæ Мæхæмæт фæрсæй
фæрстæм куынæ ‘рбадтысты.
    Æртыггаг зæд дзуры:
    - Мæ номæй се ‘хсæн хæстæгдзинад сарæх уæд. Стæй уæд баддзысты
фæрсæй-фæрстæм.
    Уастырджи  ‘мæ Хæмыцы фырт ысразы сты. Уæд сифтонгкодтой  сæхи
цæуынмæ  ‘мæ  араст  ысты  æртæ  зæдимæ  Уæларвмæ.  Хуыцауы  размæ
ссыдысты.  Хуыцауы  хæдзары бадтысты уæларвон  цæрджытæ  –  зæдтæ.
Сеппæт  дæр  сыстадысты сæ бынæттæй. Хуыцау Уастырджи  ‘мæ  Хæмыцы
фырт  Батырадзы  йæ фæйнæ фарс абадынкодта ‘мæ стыр  куывдыскодта.
Æнæхъæн æртæ боны зæдтæ Хуыцауы хæдзарæй нæ рацыдысты.
    Æртæ  боны  фæстæ  зæдтæй  алчи дæр фæцыди.  Хуыцау  зæгъы  йæ
уазджытæн:
    - Азилæм ам уæларв бæстæтыл.
    Сразы  сты  уазджытæ дæр, сбадтысты бæхтыл  æмæ  рацæуынц.  Иу
хъæумæ ‘рбацыдысты ‘мæ дзы лæг рæйын дæр нæ фехъуыстаид, кæстæр чи
у – хистæр, уый бæрæг нал уыди. Кæстæры-иу куы фарстой, уæд хистæр
дзуапп лæвæрдта. Хистæры фæрсой – æмæ кæстæр дзуапп лæвæрдта.
    Хуыцау йе ‘мбæлттæн зæгъы:
    -  Нырма  ам  кæм  ис  ахæм адæмтæ, уым  зæххон  бæсты  фылдæр
уыдзысты.
    Уастырджи дзуры:
    -  Иуыл де ‘скæнгæ сты, Хуыцау. Хистæрдзинад куы зониккой, уæд
æгъдауыл хæст уаиккой.
    Хуыцау  цын  æгъдау æрывæрдта ‘мæ хистæр йæ бынаты нымад  цыд,
кæстæр йе ‘гъдауы.
    Араст ысты дарддæр æндæр хъæумæ. Уым та адæм кæрæдзийы хъæр не
‘мбæрстой, загъд-замана кодтой.
    Хуыцау та зæгъы:
    - Зæххон бæсты дæр ма уыдзæни адæмы хуызæн адæм.
    Уастырджи загъта:
    - Хуыцау, æмбарындзинад цын радт æмæ уæд кæрæдзийы уарздзысты.
    Уыдонæн  дæр  æмбарындзинад радта Хуыцау, æмæ  та  араст  ысты
‘ндæр  хъæумæ. Хъæу кодта дыууæ дихы. Иу дих иннæмæ нæ цыди.  Иутæ
кæй хордтой, уый иннæтæ нæ истоæ æмæ туджджынты цард кодтой.
    Хуыцау та зæгъы:
    - Зæххон бæстæйы дæр уыдзæни нырма ахæм адæмтæ.
    Уастырджи дзуры:
    -  Се  ‘хсæн цын хæстæгдзинад фæкæн, Хуыцау, æмæ уæд кæрæдзийы
уарздзысты.
    Хуыцау афтæ бакодта ‘мæ уæд кæрæдзимæ цæуын байдыдтой.
    Батырадз дзуры:
    -  Зæххон бæстæйы дæр куы ‘рывæрис ахæм æгъдæуттæ, Хуыцау, уæд
хыл нæ кæниккой.
    - Зæххон адæм дæр æй тагъд баййафдзысты.
    Араст  ысты дарддæр сæ фæндагыл Хуыцау æмæ йе ‘мбæлттæ. Хуыцау
фæрсы йе ‘мбæлтты:
    - Æххæст ма мæ фæлгæсæнæй ку’ афæлгæсиккам, уæд куыд уаид?
    - Хорз, - загътой иннæтæ.
    Хуыцау йæ уазджыты бакодта й’ афæлгæсæнмæ ‘мæ дзуры Хуыцау:
    - Нарты бæстæм уал акæсæм.
    Акастысты  ‘мæ  федтой  Нарты  Бурæфæрныджы  ‘фсымæры  ус   иу
цавæрдæр лæгимæ адджын бадт кæнынц, Бурæфæрныджы ‘фсымæр та  Нарты
куывды бады. Батырадз амæсты и ‘мæ йæ Хуыцау фæрсы:
    - Цæуыл мæстыкæныс?
    -  Куыннæ мæстыкæнон, - зæгъы Батырадз, - Бурæфæрныджы ‘фсымæр
куывды бады, йæ ус та кæимæдæр адджын ныхæстæ кæны.
    - Уым диссагæй цы ис?
    - Куыннæ у диссаг, ус йæ лæгыл гадзырахатæй цæуы.
    - Хуыцау зæгъы:
    -   Нæ,   Хæмыцы  фырт  Батырадз,  ды  нæ  бамбæрстай   хабар.
Бурæфæрныджы ‘фсымæр йæ кары ис æмæ йæ ус та æрыгон у. Алцæмæ  дæр
йæ мондаг й’ афоны ‘рцæуы ‘мæ йæ ф’ агуры. Бурæфæрныджы ‘фсымæр йæ
усы  мондæгтæ  суадза, уыцы тых æм нал ис æмæ йæ  ус  йæхи  карæны
ссардта. Ныр кæд се ‘хсæн гуырд рацæуа, уæд Бурæфæрныджы ‘фсымæрæн
фырт, йæ лымæнæн – та сусæг хъæбул.
    Ницыуал   загъта  Батырадз.  Уыйфæстæ  акастысты   Уастырджийы
хæдзармæ.  Уастырджимæ агурæг æрбацыди иу уазæг æмæ уыцы  рæстæджы
уазæджы ус та йæ лымæнимæ хъæбыс-хъæбыс бадтысты.
    Уастырджи зæгъы:
    - Ай маринаг сылгоймаг у.
    Хуыцау фæрсы:
    - Цæмæн?
    -  Йæ  лæг м’ агурæг рацыди, йæ ус та кæимæдæр хъæбыс-хъæбысæй
бады.
    -  Уый диссаг нæу. Уыдон кæрæдзийы бирæ уарзтой, фæлæ уазæг йæ
усы  ‘ркодта æвæндонæй. Дæ уазæджы усы чи уарзта, уымæн фадат  куы
фæвæййы, уæд æрбацæуы ‘мæ сæ бонтæ ‘рымысынц.
    Уастырджи   дæр  уæлдай  ницыуал  загъта?  Уыйфæстæ  акастысты
Хуыцауæн йæхи бæстæмæ. Хуыцауы ‘фсымæр Уазн рацу-бацу кæны, йæ  ус
та кæйдæримæ фæрсæй-фæрстæм хуыссынц.
    Уастырджи ‘мæ Батырадз фæкъæмдзæстыг ысты. Хуыцау цæ фæрсы:
    - Цы ‘фсæрмыкæнут?
    - Куыд нæ кæнæм, де ‘фсымæры усмæ ма акæс. Уый баринаг нæу.
    Хуыцау зæгъы:
    -  Нæ,  баринаг  у. Уазны ус гъеныр кæй фарсмæ  хуыссы,  уыимæ
кæрæдзийы  уарзтой.  Ме ‘фсымæр æнæсæрæн у, нырма  мæ  фынгыл  уый
тыххæй никуы уыди. Дæлæ ныр Уазны ус кæимæ ис, уыцы усы ме ‘фсымæр
ракуырдта,  иугæр  æз Хуыцау дæн æмæ бæстæсфæлдисæг  дæн,  æмæ  ме
‘фсымæр у, уый адыл. Ме ‘фсымæр бинонты ад нæ зоны ‘мæ уыцы  дыууæ
уды   иумæ  куы  цардаиккой,  мæгуырæй  дæр  уæд,  фæлæ  кæрæдзийы
уарзгæйæ, уæд цын сæ цард мæ цардæй адджындæр уаид.
    Уастырджи зæгъы:
    -  Æппæт  дæр  зоныс, Хуыцау, æмæ алы хъуыддаг  дæр  рæстырдæм
кæныс.
    Хуыцау зæгъы:
    -  Мæн  сымах  хуызæн  æмбаргæ адæм дæр  уымæн  хъæуы.  Уæззау
хъуыддаг  дыл  æрцыди, уæд рæуæг митæй дæхи хиз.  Уарзондзинад  та
афтæ  у:  кары уæвгæйæ æрыгонмæ макуы бабæлл, мастæн  дын  уыдзæн.
Дæхи  кары сылгоймаг та дын циндзинад дæдтдзæн. Уый иу. Дыггаг  та
уый,  æмæ сылгоймаджы нæ фæнды, уæд æй тыххаст нæ хъæуы.  Уый  дæр
ком  нæ  раддзæни,  маст фылдæр, хорздзинадæн та  йæ  кой  дæр  нæ
уыдзæн. Ракур ахæмы ‘мæ чи ‘мбара. Æртыггаг та уый: цы фæнды  стыр
лæг  уай,  уæддæр дæ хъæздыгдзинады цæстæй ма кæс æмæ  сылгоймаджы
стыр лæг æмæ хъæздыгдзинады фæдыл ма ракур – уæд дæ маст фылдæр у,
адæмæй æлгъыст дæ. Адæм кæй нæ уарзой, уый æз дæр нæ уарзын.
    Уастырджи   ‘мæ  Батырадз  бамбæрстой  Хуыцауы   ныхæстæ   ‘мæ
раздæхтысты фæстæмæ Хуыцауы хæдзармæ. Æрбадтысты та фынгыл.
    Уастырджи зæгъы:
    - Хуыцау, ныхасы бар мын радт.
    Хуыцау дзуры:
    - Зæгъ, цы дæ фæнды?
    - Де ‘фсымæры нæ цуры бадын бауадз.
    -  Уый та куыд, æз Хуыцау куы дæн, - зæгъы Хуыцау йæхицæн.  Мæ
ныхас куыд фæсайон? Нæ: уый нæ уыдзæн.
    - Æфсымæр дын цы фæуа, уый ничи.
    - Уый бæрæг нæу.
    - Уæдæ йæ бафæлвар.
    - Бафæлварæм.
    Уыцы   ‘хсæв   Хуыцау,   Уастырджи   ‘мæ   Батырадз   талынджы
рабалцкодтой.   Уастырджи   ‘ппæтзонæг   æмæ   арæхстджын    уыди.
Йæхихъуыдыйы  ‘фсон фездæхти ‘мæ аууæтты сæ разæй  фæци.  Йæ  разы
цыдæр мард февзæрд. Уастырджи йæ фæндаджы астæу ыслæууынкодта  æмæ
стæй  йе  ‘мбæлттимæ æрбаиу ис. Цæуынц. Уæд Хуыцау марды ‘гас  лæг
æнхъæлдта ‘мæ дзуры Батырадзмæ:
    - Гъеуыцы лæгæн зæгъ æмæ иуварс ахиза фæндагæй.
    Батырадз зæгъы:
    - Мæнæн ам уæларвон цæрджытимæ цы ныхасы бар ис.
    Хуыцау уæд Уастырджийæн зæгъы:
    - Уæд та йæ фæндагæй, дæлæ уыцы лæджы ды ахизын кæн.
    Уастырджи зæгъы:
    - Хуыцауы бæсты мæнæн бар никæмæ ис дзурынæн.
    Хуыцау йæхи фæразæйцæуæгкодта ‘мæ дзуры мард лæгмæ:
    - Фæндагæй иуварс ахиз.
    Мард цы сдзырдтаид. Хуыцау та йæм дзуры:
    - Ахиз фæсвæндаг.
    Нæ та хызти. Хуыцау мæсты байдыдта  ‘мæ ‘ртыггаг хатт зæгъы:
    - Ахиз фæсвæндагыл куы зæгъын!
    Уæддæр та нæй.
    Хуыцау  лæгыл  йæхсæй  ралæууыд,  мард  лæг  ахаудта  ‘мæ  нал
ызмæлыди.
    Уастырджи ‘мæ Батырадз фенкъард ысты.
    Хуыцау цæм дзуры:
    - Ацы ми мыл фыддзаг хатт æрцыди.
    Уастырджи ‘мæ Батырадз загътой:
    -  Ацы марды исчердæм фæкæнын хъæуы, кæннод æй адæм куы феной,
уæд нæ лæгмар ысхондзысты.
    Хуыцау дзуры:
    -  Æз  мардмæ никуы ‘вналын, цал марды цæуа зæххыл, уыдоны  æз
куы хæссон, уæд ма Хуыцау та цæмæн дæн?
    -  Уæд  та  кæуыл  æууæндыс,  ахæмæн  æй  ахæссынкæн.  Мах  ам
уыдзыстæм æмæ ауылты цæуæг никæй рауадздзыстæм.
    Хуыцау йæ каистæм бацыди ‘мæ зæгъы йæ хæстæджытæн:
    - Лæг амардтон æнæнхъæлæджы ‘мæ мæм фæкæсут, бафснайæм æй.
    Каистæ зæгъынц:
    -  Мах  демæ лæг амарыны тыххæй не скодтам хæстæгдзинад,  фæлæ
хæлардзинады тыххæй. Амардтай лæг – уæд ыл дзуапп дæр дæдт.
    Хуыцау рацыди уырдыгæй æмæ йæ хæларæн зæгъы:
    - Лæг амардтон æмæ мæм фæкæс, бафæсфæд æй кæнæм.
    Хуыцауæн йæ хæлар зæгъы:
    -  Мах  демæ хæлардзинад лæгмарды тыххæй не скодтам. Мæн цæмæн
тъыссыс фыдбылызы, дæхæдæг ын исты хос кæн.
    Хуыцау рацыди йæ хæларæй æмæ йæхи ‘фсымæр Уазнмæ бацыди. Зæгъы
йын:
    - Лæг амардтон, фæкæс мæм, исты йæ фæкæнæм.
    Уазн сыстади йæ хуыссæнæй æмæ æнæ исты сдзургæйæ ацыди Хуыцауы
фæдыл.  Ныххæддзæ сты Уастырджи ‘мæ Батырадзмæ.  Уазн  мард  лæджы
систа ‘мæ йæ фæсвæд ран аппæрста.
    Хуыцау зæгъы:
    - Фæстæмæ аздæхæм.
    Раздæхтысты та ‘мæ Хуыцаумæ ‘рбадтысты. Хуыцау зæгъы:
    -  Дæ  ныхас  раст  уыди, Уастырджи, ныр мæ уырны,  лæгæн  уæз
хъуыддаджы йæхи ‘фсымæры йæддæмæ кæй ничи баххуыскæндзæни – нæ дæр
хæлар, нæ дæр хæстæг.
    Хуыцау  йе ‘фсымæры ‘рбадынкодта уæд йæ фынгыл. Уастырджи  ‘мæ
Батырадз  дæр  æрбадтысты   фынгыл  æмæ  иумæ  хæларæй  сæ  рæстæг
æрвыстой.  Стæй  Уастырджи ‘мæ Батырадз  арфæ  ракодтой  Хуыцауæн.
Хуыцау цын хорз лæвæрттæ ракодта ‘мæ рацыдысты.
    Рацæуынц  Уастырджи  ‘мæ Хæмыцы фырт Батырадз.  Зæххон  бæстæм
æрцыдысты. Уастырджи зæгъы:
    - Батырадз, мæ уазæг фæ-у.
    Батырадз дæр ницыуал загъта ‘мæ арасти Уастырджиимæ. Уастырджи
‘мæ Батырадз æрхæддзæ сты. Уастырджи бакодта Батырадзы ‘мæ йæ хорз
ысуазæгкодта, стæй зæгъы:
    - Ку’ азиликкам, уымæй цы зæгъдзынæ?
    - Азилæм.
    Араст  ысты зæххон адæмтыл Уастырджи ‘мæ Батырадз. Иу  ран  цæ
Хуыцауы ‘фсымæр Уазн æрыййæфта ‘мæ цæм дзуры:
    - Фæлæуут мæм!
    - Цæмæн дæ хъæуæм?
    - Усгур цæуын æмæ мын уазджытæ рацæут.
    - Уæд дæхи ус цы фæци?
    -   Кæй   уарзта  раздæр,  уымæ  йæ  арвыстон.  Æз  бамбæрстон
уарзондзинад ыстыр лæг æмæ хъæздыгдзинадæй æлхæнгæ кæй нæу.
    - Уæд дын Хуыцау та цы загъта?
    - Хуыцауимæ ныр уый тыххæй æмвынг дæн. Фæбузныг мæ ис.
    Зæдты акæсæн бæрзæнд – Уазны бæрзæнды бын йæхицæн царди иу зæд
йæ  чызг  æмæ  йæ  фыртимæ. Уымæ бацыдысты усгур.  Зæд  цæ  мидæмæ
бакодта. Уастырджи бамбарынкодта цæмæ ‘рцыдысты, уый.
    Зæд зæгъы:
    - Кæд кæрæдзийæн фæндон ысты, уæд цæрæнт, с’ амонд бирæ.
    Бафидыдтой æмæ Уазн йæхицæн акодта бинонтæн зæды чыззы.  Араст
ысты дарддæр сæ фæндагыл Уастырджи ‘мæ Батырадз. Дзæвгар фæцыдысты
‘мæ цыл амбæлди Уастырджийы уазæг. Салам цын загъта.
    Уастырджи йæ фæрсы:
    - Кæйонг цæуыс?
    - Дæу агурын.
    - Æз мæнæ дæн.
    - Усгур цæуын æмæ мын уазæг фæ-у.
    - Дæхи ус цы фæцис?
    -  Чи йæ уарзта, уымæ йæ фервыстон. Ныр æмбарын, æвæндонæй  цы
сылгоймаджы ‘ркæнай, уый дын масты йæддæмæ ад нæ раддзæни.
    Араст ысты ‘ртæйæ. Иу хъæумæ бацыдысты, иу хæдзармæ бацыдысты.
Фысымæн  уыди хорз ус. Уастырджийы уазæгимæ кæрæдзийы  бамбæрстой.
Уый  Уастырджи фæхатыдта ‘мæ загъта фысымæн, сæ цыды сæр цæмæн  у,
уый.
    Фысым зæгъы:
    - Кæд кæрæдзийы ‘мбарæг ысты, уæд бар сæхи фæуæд.
    Бафидыдтой, æмæ Уастырджийы уазæг йæхицæн бинонтæ акодта.
    Уастырджи   ‘мæ   Батырадз  та  дарддæр  цæуынц.   Нартыбæстæм
баввахскæнынц,  афтæ цыл Бурæфæрныджы ‘фсымæр амбæлди.  Салам  цын
загъта ‘мæ йæ Батырадз фæрсы:
    - Кæдæм цæуыс, нæртон лæг?
    - Усгур.
    - Куыд иунæг дæ?
    - Нартæй мын ничи ракуымдта.
    - Цæуылнæ?
    - Загътой, ды та дам æрыгон чыззы курдзынæ.
    Уастырджи йæ фæрсы:
    - Дæхи ус цы фæци?
    -  Æгæр æвзонг уыди, йæхи кар агуырдта, æвзонг туг хорз  зоныс
æмæ уæд æз худинагкодтон, æмæ йæ уый тыххæй ауагътон.
    -  Тынг  хорз бакодтай, - зæгъы Уастырджи. – Ныр цом немæ,  æз
дын бацамондзынæн д’ аггаг бинойнаг.
    Араст  ысты  ‘ртæйæ. Уастырджийæн хорз æмгар уыди  ‘мæ  йæ  ус
идæдзæй  баззади.  Уымæ йæ бакодта. Ус цæ хорз  ысуазæгкодта.  Уæд
Уастырджи усæн бамбарынкодта, цæмæ ‘рбацыдысты, уый.
    Ус  уæлдай  ницыуал  загъта.  Иу чыззы  номыл  бадти  идæдзæй.
Бафидыдтой æмæ уæд Уастырджи зæгъы:
    - Цомут ныр мæныл!
    Ацыдысты  сеппæт дæр. Уастырджи цын бирæ лæвæрттæ ракодта  ‘мæ
цæ Нартæм кадимæ рарвыста. Батырадз ма загъта:
    -  Зондджын  дæ,  Уастырджи: дардмæ уынаг дæ ‘мæ  дæ  цæрæнбон
бирæ.
    Уастырджи загъта Батырадзæн:
    -  Дæ  цæрæнбон  дæр бирæ, сæрбахъуыдыйы дын æз  цæттæ,  мæнæ,
Уастырджи.
    Батырадзитæ Нартæм æрфардæг ысты.
    
    НАРТЫ ЗИЛГÆДУР
    Нартæн  уыдис  Уацамонгæ.  Уацамонгæ  уыди  авдхатæнон.  Нарты
Уацамонгæмæ ахæм диссаг уыдис: Зилгæдуры сæр-иу æй сæвæрдтой  æмæ-
иу алчи дæр хъуамæ исты таурæгъ ракодтаид. Кæд-иу таурæгъы ныхæстæ
мæнг   разындысты,   уæд-иу   Зилгæдур  адæмы  къахфындзтæ   зæхмæ
нылхъывта,  фæлæ-иу кæд таурæгъы ныхæстæ ‘цæг уыдысты,  уæд  та-иу
дур йæхимидæг разылд æмæ-иу Уацамонгæ дзыхы уонг систа йæхи.
    Нарты  Уацамонгæ ‘мæ Зилгæдурмæ ма ахæм миниуæг дæр уыд: дыууæ
хылгæнæджы-иу  кæд  уыд  æмæ  цæ  алчи  йæхи  раст  кодта,  уæд-иу
Уацамонгæйы фарстой, афтæмæй хъуамæ базыдтаиккой адæм, раст чи уыд
кæнæ зылын.
    Ноджы  ма  иу миниуæг уыди Нарты Уацамонæгмæ: Нартæм  фыдбылыз
кæцырдыгæй цыдаид, уыцырдæм-иу Зилгæдур тылди.
    Уæд  Нартæ, Чынтæ, Уæйгуытæ, Дæлимонтæ, Донбеттыртæ – сеппæтæн
дæр   Нарты   Уацамонгæ   æнæпайда  нæ  уыди.   Хуынтæ-иу   хастой
быцæугæнджытæ.
    Иу бон Нартæ ‘рымбырд сты сæ Ныхасы, алчи цæ ‘ппæлыди йæхицæй.
Сырдон зæгъы:
    - Нартæй раст чи дзура, уый Уацамонгæйы дзаг ронг баназæд.
    Рахастой  Уацамонгæйы  дурыл æвæрдæй æмæ таурæгътæ  байдыдтой.
Уацамонгæйы  Зилгæдур  Нартæй алкæй къæхтыл дæр  атылди.  Æрхаудта
Батырадзы рад таурæгъкæнын. Уый зæгъы:
    - Æз ракæндзынæн æртæ таурæгъы.
    - Ракæн, - загътой Нартæ.
    Батырадз дзуры:
    -  Нарты  Уацамонгæ ‘мæ Зилгæдур! Æз сымахæй курын:  цал  раст
ныхасы зæгъын, уал хатты-иу химид æрзилут æмæ кæмæй зæгъон,  уымæн
нуазæн  радтут.  Æз уыдтæн хæтæны, сæмбæлдтæн Хорæлдарыл  æмæ  йын
загътон:  «Нартæн хор радт, иу зæнгыл авд æфсиры куыд  уа,  кæннод
дын дæ фырты марын». Хорæлдар загъта: «Авд бирæ у, æртæ ‘фсиры цын
фаг  у».  Æз  нæ  разыкодтон æмæ нын хыл бацайдагъ  и.  Мæ  мастæй
Хорæлдары  фырты  къубал ыстыдтон æмæ йæ сæ  дуармæ  фехстон.  Уæд
Хорæлдар дæр хоры зæнгыл фæхæцыд, хъуамæ авд æфсиры дæр ыстыдтаид.
Уастырджи мæ цуры фæци ‘мæ дзуры: «Иу æфсир ма дзы мæ бæхæн уæддæр
фæуадз.»   Æз   хъуамæ  Хорæлдары  дæр  амардтаин,  фæлæ   алыгъд,
хорæфсиртæй  ма иу феуæгъд, иннæты аскъуыдта ‘мæ нæ  хортыл  иугай
æфсирты йæддæмæ нал вæййы. Раст зæгъын, Уастырджи?
    Уастырджи зæгъы:
    - Раст зæгъыс.
    -   Уæдæ  куыд  раст  зæгъын,  афтæ  Зилгæдур  разилæд,  сисæд
Уацамонгæйы Уырызмæджы дзыхмæ ‘мæ йæ баназæд.
    Зилгæдур  мид-зылд  æркодта ‘мæ Уацамонгæ хæрдмæ  систа  йæхи.
Уырызмæг уæлейæ бадти ‘мæ уый дзыхмæ йæхи скодта. Уырызмæг  загъта
A`r{p`dg8m:
    - Дæ тыхæн æмбал ма уæд.
    Банызта фыддзаг Уырызмæг.
    Батырадз та дзуры:
    -  Иннæ хатт дæр уыдтæн хæтæны. Тынг сæххормаг дæн, фехстон иу
саг  æмæ  саг  коммæ ахауди. Коммæ ‘рцыдтæн æмæ  мæ  саджы  мардыл
федтон  дыууæ  фаты. Гъа, иу дзы мæ фат у, фæлæ иннæ кæй  уыдзæни,
дис дæр ма кодтон. Саг астигъон æмæ физонджытæ акæнон зæгъгæ, афтæ
мæм  ысдзырдæуыд: «Ма бавнал сагмæ, æз æй амардтон.» Фæкастæн  æмæ
мæм  уый Чысыл Чех дзуры. Æз афтæ: «Саджы уæнты мæ фат ацыд.»  Уый
зæгъы:  «Йæ тæнтыл та мæ фат ахызт.» Æркастыстæм дыууæйæ  дæр  æмæ
уый  дæр  раст  уыди, æз дæр раст уыдтæн. Фæлæ фидаугæ  нæ  кæнæм.
Чысыл Чех дзуры: «Саджы раздæр æз фехстон. Æз дæр дзурын: «Нæ,  æз
æй  фехстон  раздæр.»  Нæ фидыдтам. Уастырджи  нæ  цуры  фæци  ‘мæ
загъта:  «Хыл  цæуыл  кæнут, Зилгæдурыл Уацамонгæ  лæууы  ‘мæ  йæм
æрцæут æмæ уын уый зæгъдзæни, чи уæ раздæр амардта саджы, уый.» Æз
ысразы  дæн, фæлæ Чысыл Чех зæгъы: «Нарты Зилгæдур æмæ Уацамонгæмæ
мæн  ницы хъæуы, фæлтау зæронд лæджы бафæрсæм.» Иу зæронд лæг  ныл
амбæлди, æмæ нæ хабар уымæн ракодтам. Уый сагыл сагъд фæттæ сласта
‘мæ  зæгъы: «Саджы раздæр Чысыл Чех фехста, уый фæстæ та Батырадз,
фæлæ  фæттæ иу рæстæджы сæмбæлдысты сагыл. Æз амæсты дæн æмæ Чысыл
Чехы  цæфтæ дæр ракодтон. Чысыл Чех мæм радзырдта: «Ды лæг нæ  дæ,
Батырадз.»  Саджы ныууагъта ‘мæ фæцæуæм. Мæнмæ хардзау æркасти  мæ
ми. Хатын æм: «Ахæсс саджы, дæу уæд.» Нæ мæм байхъуыста. Уастырджи
йæм  дзуры:  «Ахæсс  саджы, Чех, дæу у. Уымæ  дæр  нæ  байхъуыста.
Зæронд  лæг æм дзуры: «Æз хистæр дæн æмæ иу ныхасмæ байхъус.»  Уæд
Чысыл  Чех æрлæууыди. Ныхас байдыдта зæронд лæг, таурæгътæ фæхаста
‘мæ  бафидыдтам. Æз дзурын: «Хæлар дын уæд саджы мард.» Чысыл  Чех
зæгъы: «Мæнæй хæлар уæд мæнæ зæронд лæгæн, растыл чи дзырдта.» Нал
ахаста  саджы мард æмæ йæ зæронд лæгæн радта. Нæ иуы дæр нал  фæци
‘мæ иннæйы дæр. Афтæ нæ уыди Уастырджи?
    Уастырджи зæгъы:
    - Раст ысты дæ ныхæстæ, мæхи цæстыты раз æрцыди уыцы хабар.
    -  Уæд  куыд  раст зæгъын, афтæ Зилгæдур разилæд,  Уацамонгæйы
Хæмыцы дзыхмæ схæссæд æмæ дыггаг нуазæн уый баназæд.
    Зилгæдур  разылди  мид-зылд, Уацамонгæ йæхи систа  ‘мæ  Хæмыцы
дзыхмæ йæхи бадардта. Хæмыц арфæ ракодта.
    - Уæздандзинад бакодтай æмæ дæ уæздандзинадæн æмбал ма уæд.
    Банызта дыггаг нуазæн Хæмыц.
    Батырадз та дзуры:
    -  Ракæнон  уын  æртыггаг  таурæгъ.  Уыдтæн  та  хæтæны.  Тынг
бафæлладтæн.  Зæгъын: æрулæфон мæхицæн. Мæ бæхы хизынмæ  ауагътон,
йæ  саргъ  ын  систон,  мæ нымæт æрытыдтон фæзыл.  Бæхы  саргъ  мæ
нывæрзæн  акодтон  æмæ  уадид афынæй дæн. Фынæй  зæгъон,  фæлæ  та
фехъалвæййын. Цæстытыл хуыссæг æндæдзы, зæрдæ та фынæй  нæ  уадзы.
Акæсын  иуырдæм  –  никуы  ницы.  Акæсын  иннæрдæм,  уæддæр  афтæ.
Дискæнын: цы мыл æрцыди? Иугæндзон мæ цæстыты уайы Зилгæдур,  фыны
мæм æрбатулы ‘мæ мын мæ зæнгтыл йæхи ныццæвы. Уацамонгæйæ, зæгъгæ,
аназон  æмæ нозт зæхмæ акæлы. Тухæнты хай фæдæн. Æппын  фæстаг  мæ
цæстытæ  иу  къус  кæрæдзиуыл æрæвæрдтон æмæ мыл къæхтыхъæр  цæуы.
Райхъал  уон,  уый  мæ бон нæу. Къæхтыхъæр мæнæ  Уастырджийы  бæхы
къæхтыхъæр уыдис. Мæн хуысгæ ‘рбаййæфта, хъал мæ кæны. Æз нæ  хъал
кодтон.  Уый  æнхъæл  уыди  ‘мæ æз  мард  дæн.  Йæ  ныхас  ма  йын
бамбæрстон:  «Бæлвырд, Батырадз амарди.» Бæргæ  мæ  фæндыди  «æгас
дæн» зæгъын, фæлæ нал хъалкодтон. Уæд Уастырджи Нартырдæм рарасти,
мæныл  цъыхырытæ равæрдта, аууон мæм цæмæй дарой. Мæ бæх  уый  куы
федта, уæд мæ ме ‘фцæгготæй систа ‘мæ мæ ныззыввытласта. Къæдзæхыл
сæмбæлдтæн  æмæ къæдзæх фæркгай ныппырх и. Уæд фехъал  дæн.  Кæсын
æмæ  мæ  хуыссæн  иу ран, мæхæдæг – иннæ ран. Мæ  бæх  мæм  дзуры:
«Хуысгæйæ  нæу, Уастырджи Нартырдæм фæцæуы, цыдæр хабар ис.»  Мæхи
уазал  суадоны  цæхсадтон. Саргъ авæрдтон  бæхыл  æмæ  Уастырджийы
расырдтон.  Дзурын æм: «Фæлæу ма, Уастырджи!» Уастырджи  ‘рлæууыд,
фæрсын  æй: «Цы ‘рцыди»? Уый мын зæгъы: «Æз дæ мард æнхъæл уыдтæн,
æмæ  æгас  куы  дæ.  Нартæм  Саденджызы  ‘фсад  æрбацæуы  æмæ  цæм
фæдисхъæргæнæг   цæуын.»    Æз  Уастырджийæн   загътон:   «Ма   цæ
фæтæрсынкæн, Саденджызы ‘фсадимæ æз фидаудзынæн.» Нал æй  ауагътон
Нартæм.  Мæ  бæх  фæзылдтон æмæ ма Уастырджимæ иу ныхас  бакодтон:
«Кæсгæ  мæм  уæддæр кæн.» Уастырджи мæм æцæгдæр касти.  Саденджызы
‘фсæдтыл   аздæхтон.  Иу  хай  дзы  фæцагътон,  дыууæ   хайы   дзы
‘рдæгмæрдтæй  ныууагътон,  иннæтæ та лидзгæ  фæкодтой.  Афтæ  уыди
Уастырджи?
    Уастырджи та зæгъы:
    -  Тынг  раст дæ, Батырадз, ацы хабар Нартæй ничи зыдта  абоны
уонг.
    -   Уæдæ  цас  раст  зæгъын,  афтæ  Зилгæдур  разилæд,   сисæд
Уацамонгæйы Сосланы дзыхмæ ‘мæ æртыггаг нуазæн уый баназæд.
    Зилгæдур  мид-зылд  ракодта  ‘мæ  Уацамонгæйы  Сосланы  дзыхмæ
бахаста. Сослан зæгъы Батырадзæн:
    -  Дæ ныфсæн сæттæн ма уæд, Нартæм фæдисон дæ ‘мæ дын тыхгæнæг
тых макуы ракæнæд.
    Банызта æртыггаг нуазæн Сослан.
    Нартæ дæр Батырадзы номыл ыстыр куывд ыскодтой æмæ Уацамонгæйæ
нуазæнтæ радтой Батырадз æмæ Уастырджийæн.
    Ахæм уыди Нарты Зилгæдур æд Уацамонгæ.
    
    НАРТЫДЗУАР
    Нартæ сæ ныхасы бадынц æмæ загътой:
    -  Кæд  кувæм, уæд нæхицæн, нæ дæр нæ дзуар хъæуы, нæ  дæр  нæ
Хуыцау хъæуы.
    Нартыдзуар  фехъуыста Нарты ныхас. Хуыцаумæ  фæцыдис  æмæ  йын
зæгъы:
    -  Нартæ  нæ ном нал хъуыдыкæнынц, бар мын радт æмæ  цыл  æртæ
азмæ æртæ фыды ‘рцæуынкæнон. Дæ маст æмæ цæ мæхи маст дæр сисон.
    -  Фæуæд, фæлæ дыл сæхæдæг куы фæтых уой, уæд хъæстагæй мæн ма
равдис.
    Нартыдзуар мæстыкодта Нартæм. Йæ кувæнбон æрцыди. Нартæ куывды
фæцыдысты, фæлæ дзуары кой ничи кæны, Нартæ сæхицæн кувынц.
    Дзуар катайкæны ‘мæ зæгъы:
    -  Гъы,  сæхицæй  дзуæрттæ  дæр  ыскодтой  ацы  сæфинаг  Нарт.
Фæлæуут, æз уын ацы хъуыддаг кæд ныббарон.
    Дзуар цыл рахатти. Иуыл тынгдæр Батырадз дзырдта дзуары ныхмæ.
Дзуары  куывд фæци. Нартæ сæхимæ ‘рцыдысты. Æртæ фыдбылызы  скодта
Нарты  дзуар  Нартæн: чындзытæй тырæнхъæл чи уыди, уымæн  сывæллон
нал  гуырди  дзуары аххосæй. Чындзытæ сæ гуыбынтæ тыппырæй  хастой
æмæ нæ арын фæрæзтой, нæ цын арын æнтыст.
    Чындздзон  чызг  цæ чи уыди, уымæн чындзы цæуын  нал  æнтысти.
Куырдуатыбадæг  чыззытæ  дæр, сæ цæгæтты, сæ  фыдæлты  артдзæстыты
къуырдтон  кæрчытау  бадтысты. Æнхъæлмæ кастысты,  кæд  ацæудзысты
чындзы, фæлæ дзуары аххосæй не ‘нтысти уыдонæн чындзы ацæуын.
    Нарты  сагсур  лæппутыл  цыдæр  пъæззы  ныббадти.  Ускурын  цæ
никæмæнуал  æнтысти, балцы цæуын цæ никæй бон уыдис,  фезмæлын  сæ
бон нæ уыди дзуары аххосæй.
    Æртæ  азмæ  афтæ фæхъизæмаркодтой, æртæ азы фæстæ Нарты  дзуар
æргом рацыди ‘мæ Нарты уынгты ‘рцæуы, фæрсы Нарты:
    -  Уæ,  Нартæ,  уæ  чыззытæ ‘ртыгай азтæ сæ  гуыбынтæ  цъуппæй
хæссынц æмæ сæ уаргъ кæд æрывæрдзысты?
    - Ды кæд зæгъай, уæд!
    - Уæ куринаг æмæ куырд чыззытæ та чындзы кæд цæуынц?
    - Ды кæд зæгъай, уæд!
    -  Уæ  сагсур  лæппутæ та устытæ кæд хæссынц, йе  балцыты  кæд
цæуынц?
    - Ды кæд зæгъай, уæд!
    -   Мæнмæ  хуыздæр  кувинæгтимæ  чи  ссæуа,  уымæн  мæ  хорзæх
раддзынæн,  хорз  арфæ  йын ракæндзынæн,  иннæ  мын  йæхи  дæр  ма
равдисæд.
    Уæд Нарты устытæ ныххæррæтластой. Дзуар цæм дзуры:
    -  Ам  Нарты уынгты æз арфæтæ нæ кæнын, уæлæ мæ бынатмæ  ссæут
æмæ уырдыгæй кæндзынæн арфæтæ.
    Дзуар  йæ  бынатмæ ссыди. Нарты устытæ цæуын  байдыдтой  Нарты
дзуармæ. Алчи дæр дзырдта:
    - Хорз мын ракæн.
    Дзуар  кувинæгты  тыххæй  алкæмæн  дæр  арфæтæ  кодта  ‘мæ  сæ
чындзытæн  сабитæ гуырыди, сæ чыззытæ чындзы цæуын  байдыдтой,  сæ
сагсур  фæсивæд  устытæ  хастой  æмæ  балцыты  цыдысты.  Иунæг  æм
Батырадзы ус нæ уыди.
    Нарты сылгоймæгтæ дзурынц Батырадзы усæн:
    -  Дæ  лæг  ныр æртæ азы ам нæй, дзуармæ бахат æмæ дын  арфæтæ
ракæна Батырадзы ‘рцыдæн.
    Уый дæр уæд кувинæгтимæ бацыди Нартыдзуармæ ‘мæ бадзырдта:
    -  Уæ,  Нартыдзуар, айс мæ кувинæгтæ, нæ лæг æртæ азы нæ  зыны
‘мæ мын æрцæуа.
    Дзуар æм радзырдта:
    - Батырадз мæ удхæссæг у, æз дæ чъизи кувинæгтæ нæ райсдзынæн,
дæ хуызæн усмæ н’ акæсдзынæн, нæ дæр дын исты хæрзиуæг раддзынæн.
    Батырадзы  ус  кувинæгтæ  зæххыл ныццавта  ‘мæ  ныппырх  ысты.
Мæстæлгъæдæй раздæхти ‘мæ сæ къонайы цур æрбадти хъæбæр дурыл.
    Уæд  рудзынгыл зæрватыкк абадти ‘мæ цъыбарцъыбуркæны. Батрадзы
ус æм къухдарæн авæрдта ‘мæ зæгъы:
    -  Батырадзмæ мын фæтæх, кæм и, уырдæм: кæд лæугæ кæны – мауал
æрбадæд.   Кæд  бадгæ  кæны,  уæд  ыслæууæд  æмæ  мæм  хæддзæкæнæд
тагъддæр.
    Зæрватыкк  къухдарæн йæ дзыхы акодта ‘мæ атахти. Батырадз  их-
цъитийы  сæр хуыссыди, тæвдкодта ‘мæ авд ивæзыны бæзн их йæ  риуыл
сæвæрдта, йæхи уазалкодта. Зæрватыкк æм батахти цъыбар-цъыбургæнгæ
‘мæ  Батырадзы  риуыл  æрбадти. Батырадз æй  къухæй  æрсæрфта  ‘мæ
къухдарæн райста. Æркастис æм – æмæ йæ усы къухдарæн.
    Зæрватыкк  атахти,  йæхæдæг фæгæпласта, их ныззыввытласта  ‘мæ
лыстæг   уыргай  баци.  Ратындзыдта  сæхимæ  ‘мæ  йæ  усы’нкъардæй
æрæййæфта. Фæрсы йæ:
    - Цы кодтай
    Ус зæгъы:
    - Цы фыддæр Нартыдзуары сæр, уый мæ бафхæрдта.
    - Цæуыл?
    -  Нарты  адæммæ ‘ргом рацыди, Нарты сылгоймæгтæн  хæрзиуджытæ
фæкодта, сæ чындзытæ сабитæ арынц, сæ чыззытæ чындзыты цæуынц.  Сæ
сагсуртæ  устытæ  кæнынц æмæ балцыты цæуынц.  Æз  æртæ  азы  дæумæ
кастæн,  нæ дæ федтон. Дæу тыххæй йæм бацыдтæн фæрсынмæ,  уый  мæм
кæсгæ дæр нæ ракодта, фæлæ мæм радзырдта: «Батырадз мæ удхæссæг у,
дæ  кувинæгтæ чъизи сты, дæ хуызæн усмæ нæ кæсын, нæ дæр дын  исты
хæрзиуæг раддзынæн.» Уыдон уыдысты йæ ныхæстæ.
    Батырадз зæгъы:
    - Дæхи ‘рсабыркæн, уыимæ æз фидаудзынæн, хос ын кæндзынæн.
    Батырадз ракодта тулдзлæджджытæ, ысдæларм цæ кодта ‘мæ  фæцæуы
Нартыдзуармæ. Йæ цурмæ схæддзæ ис æмæ бахъæркодта:
    - Нарты дзуар: æддæмæ мæм ракæс, айс мæ кувинæгтæ!
    Батырадз дзуары аууон йæхи акодта. Дзуар æнхъæл уыди, исчи  та
йæм куывды ссыди Нартæй зæгъгæ. Дзуары агъуыстæй рахызти. Батырадз
дзуарыл   фæстейы  тулдзлæджджытæ  ныццавта.  Дзуарæн  йæ  бынатмæ
балидзын  нал  бантыст, уæд æй Батырадз æрцахстаид,  æмæ  лидзынмæ
фæци.  Дзуар  лидзы, Батырадз æй тулдзлæджджытæ нæмгæ цæуы.  Дзуар
туг-тæппæлтæ сси ‘мæ йæ тых састи, баирвæзти Уацилламæ ‘мæ дзуры:
    - Дæ мад дæ фыды уазæг æз, Батырадзæй мæ фервæзынкæн.
    Уацилла Батырадзмæ рацыди ‘мæ йын зæгъы:
    - Ныууадз æй мæ хатырæй, уæртæ уæддæр мæлы.
    -  Алæ,  ды дæр хыссæхъус дæ, раппар уыцы куырмæдзæуæг хъуджы,
кæннод туг уары дæ сæрыл!
    Фæтарсти Уацилла йæхицæн, Нартыдзуары раппæрста ‘мæ зæгъы:
    - Лидз, цæйнæфæлтау мæм Батырадз фæхæрам уа, фæлтау мæм ды дæс
хатты фæхæрам у.
    Дзуар  лидзы,  Батырадз дæр æй лæдзджытæй нæмгæ  хæссы.  Дзуар
баирвæзти Тутырмæ ‘мæ дзуры:
    - Æз де уазæг, Тутыр, Батырадзæй мæ фервæзынкæн.
    Тутыр Батырадзы размæ рацыди ‘мæ дзуры:
    - Ныууадз æй, Батырадз, мæ хатырæй, уæддæр нал фервæздзæни.
    Батырадз зæгъы:
    - Алæ, къуымæлхор, раппар æй, æндæра мæ маст дæуæй райсдзынæн.
    Тутыр дæр фæтарсти ‘мæ зæгъы Нартыдзуарæн:
    -   Цæугæ  кæн,  ахæм  мæсты  у  Батырадз  æмæ  дæ  фыдæх  мæн
баййафдзæни.
    Раппæрста Тутыр Нартыдзуары æддæмæ. Батырадз дæр та  йæ  нæмгæ
`u`qr`. Дзуар Æфсатимæ баирвæзти ‘мæ дзуры:
    -   Æз  де  уазæг  æмæ  дæ  фæдзæхст,  Æфсати,  Батырадзæй  мæ
бахъахъхъæ.
    Æфсати Батырадзы размæ рацыди ‘мæ йæм дзуры:
    -  Ныууадз  æй  мæ  хатырæй, Батырадз, нал  фервæздзæни,  ахæм
тугуарæн над ын фæкодтай.
    Батырадз æрлæууыди ‘мæ зæгъы:
    -  Дæ  хатыр  ын уæд, Æфсати. Нартыл сырдыфыд хæларæй  дæдтыс,
æндæра дæумæ дæр нæ байхъуыстаин, д’арды стæн.
    Батырадз раздæхти – дуагæй уый нæ тарст, Хуыцауы коммæ уый  нæ
каст,  дзуарæй  уый нæ тарст. Сæхимæ ‘рцыди. Дзуар  дæр  йæ  цæфтæ
дзæбæхкæнынмæ фæцыди уæларвмæ.
    
    БАТЫРАДЗ ÆМÆ СУАДЕНДЖЫЗЫ ‘ЛДАР
    Нарты  Хæмыцы фырт Батырадз йæ чысылæй Нарты лæппутæн тыхкодта
‘мæ   цæ  ныццæнкуылтæкодта.  Фæлмæцыдысты  Нартæ  Батырадзæй  æмæ
загътой Хæмыцæн:
    - Дæ фыртæн ма кæн зæгъ – нæ лæппуты нын ныццæнкуылтæкодта.
    Хæмыц  йæхæдæг  дæр  нæ зыдта, цы бакæна Батырадзæн.  Сатанамæ
бацыди ‘мæ зæгъы:
    -  Мæ хо! Дæлæ уыцы лæппу Нарты лæппуты ныццæнкуылтæкодта, æмæ
мæ коммæ нæ кæсы. Ды йын исты зæгъ.
    Сатана  Батырадзы  скодта сæхимæ, Уырызмæджы  ‘рхуымæсыджы  йæ
бакодта ‘мæ зæгъы:
    - Гъеуым бад, цалынмæ дæхи рæстмæ бамбарай.
    Мæсыджы дуар рагуыпкодта Сатана ‘мæ рацыди. Уырдæм ын лæвæрдта
хæрд æмæ нозт Батырадзæн.
    Уæд Батырадз зæгъы Сатанайæн:
    - Уæд та мæм дойнагдуртæ ‘рбадæдт. Цæмæй хъазон?
    Сатана  йæм  цъегъа  дойнагдуртæ балæвæрдта  ‘мæ  цæ  Батырадз
хынджылæгкæны.
    Уæд  Нартæ  стæры  фæцыдысты лæгхуыздæр  æмæ  лæгтыхджындæрæй.
Æрæджыты сæ кой нал хъуысти ‘мæ Нартæ тыхстысты.
    Суаденджызы  ‘лдар  æд æфсад ыстæры уыди. Дзæвгар  фæллæйттимæ
рацæуы  ‘мæ Нартыбæстыл йæ фæндаг ракæны. Нартыбæстæ фосрæгъæуттæй
æмыдзаг уыди ‘мæ фæрсы Суаденджызы ‘лдар:
    - Адон кæй фос ысты?
    - Нарты фос ысты.
    -  Фæтæрын цæ хъæуы. Æз æлдар дæн, афтæмæй ацы фосы ‘ртыдздзаг
хай мæнмæ нæй. Уæд Нартæ сеппæт æлдæрттæ сты?
    - Зынтæрæн ысты. Нартæ фос никæмæн раддзысты.
    Суаденджызы ‘лдар нæ байхъуыста. Нарты хъæугæрон æрынцади  ‘мæ
минæвар барвиты Нартæм: «Кæнæ мын авд азы хъалон бафидут, кæнæ мæм
уæ  тыхджыны рарвитут. Куы йæ басæттон, уæд мын хæдзарæн авд чыззы
рарвитут мемæ.»
    Нартæ  ныккатайкодтой æмæ хъуыдытæ систой. Ницы ‘рхъуыдыкодтой
æмæ Сатанамæ бацæуынц. Уымæн ракæнынц сæ ныхас:
    -  Цы  бакæнæм, Сатана? Нæ разагъдтæй бынаты ничи ис,  мах  та
дзуапп  радтын  нæ фæразæм. Суаденджызы ‘лдар нæ  авд  азы  хъалон
домы, кæннод та нæ тыхджындæры. Кæд æй басæтта, уæд ма нæ хæдзарæн
авд чыззы кæны, æмæ нын цы зæгъыс?
    -  Гъе,  ‘взæр  Нартæ!  Сæрбахъуыды уын Сатана  вæййын.  Лæджы
уынгæджы  бон та Уырызмæджы агурут. Æнæуый та цæ фæрсгæ дæр  никуы
бакæнут. Ацæут уæ Ныхасмæ ‘мæ ‘нхъæлмæ кæсут дзуапмæ.
    
    Сатана мæсыгмæ бацыди. Бакасти ‘мæ Батырадз цъегъадуртæ къухæй
куы ныццæвы, уæд хуырæй æрызгъæлынц.
    Сатана  дисы  бацыди  ‘мæ  зæгъы:  «Амæ  хуымæтæджы  тых  нæй.
Цъегъадуртæ  тымбыл къухæй чи сæтты, уый Суаденджызы ‘лдарыл  куыд
нæ фæтых уыдзæн? Фæлæ ма йæ дзуаппæй дæр куы базонин.
    Хыссæйы дур атыхта Сатана ‘мæ йæм æй балæвæрдта:
    - Цырддæр ахæр. Стæй мæ хъæуыс.
    Батырадз æй æрсаста ‘мæ дзуры:
    - Ахæрынæн муркъæбæр дæр хорз у, фæлæ дуркæрдзын та цы фос у?
    Сатана   уыцы   ныхæстæ  фехъуыста.  Мæсыджы  сæр  фегомкодта.
Батырадзы хæдзармæ баскъæрдта ‘мæ йын зæгъы:
    -  О  менæныййаргæ хъæбул, хъус ма мæм. Нарты сæрæнтæй ам ничи
ис  æмæ  Суаденджызы ‘лдар Нартæй хъалон агуры. Кæд нæ  разыкæнæм,
уæд  та  нæ тыхджыны агуры. Кæд фæтых уа, уæд хъалон æмæ  хæдзарæй
авд  чыззы  агуры йæхицæн. Æз дын кæрдзындур уымæн радтон  æмæ  мæ
фæндыд   базонын:  истæмæй  басгуыхдзынæ,  æви  нæ.  Дæ   ныхæстæй
хъуыдыджын дæ. Дæ митæй тыхджынтæ дæ. Цы зæгъон Нартæн?
    Батырадз дзуры:
    -  Зæгъ  Нартæн  афтæ. Ныхасмæ мын æрбакæнæнт хæргæфс,  хæрæг,
сæгъ, гæды, уасæг æмæ куыдз. Рахæссæнт лæдзæг æмæ кæсæнт æнхъæлмæ.
    Сатана  Нартæн  фехъусынкодта, Батырадз цы  домы,  уый.  Нартæ
‘рбакодтой  Уырызмæджы хъулоны, Борæты хæрæджы, Бодзо-цæуы,  Ацæты
уасæджы,  Хсæртæггаты  Силæмы, Сосланы  гæдыйы.  Рахастой  Сосланы
лæдзæг.
    Батырадз  рацыди фæныккалгæ, зылд зæнгæйтты ‘мæ  пырх  дарæсы.
Дзуры Суаденджызы минæвармæ:
    - Цæуæм де ‘лдармæ!
    Фæраствæййынц  æмæ  æлдары размæ ‘рбахæддзæ  сты.  Суаденджызы
‘лдар фæрсы йæ минæвары Батырадзæй:
    - Чи дын у ацы бызал та?
    - Нарты тыхджын.
    - Амæй лæгдæр цæм кæд нæй, уæд цы Нартæ сты?
    Батырадз æм дзуры:
    -  Æз æмæ дæм мæнæ ме ‘мбæлттæ ‘рвыст ыстæм Нарты номæй æмæ цы
зæгъыс?
    -  Цыфыддæр дæ рарвитæджы сæр. Нырма хъуымыздзых куы  дæ,  уæд
дæуæй бæрзонддæр Нартæм лæг нæй?
    Батырадз зæгъы:
    -  Мæнæ  мæ лæдзæг дæуæй дæр æмæ мæнæй дæр бæрзонддæр у,  фæлæ
йæм дæуæй уæлдай зонд нæй.
    Хъыг уыдысты æлдарæн Батырадзы ныхæстæ ‘мæ дзуры:
    -    Гъе,   лæппу,   æгæр   хъæргæнаг   дæ,   афтæмæй    никæй
райхъалкæндзынæ.
    -  Мæнæ мæ уасæг дæуæй хъæргæнагдæр у. Уый æнæхъæн Нарты  ‘ртæ
сыхы иу уастæн райъалкæны.
    Æлдар тынгдæр рахсысти ‘мæ дзуры:
    -  Дæ  донгæмттæ дын ысфадин. Æгæр уаст кæныс æмæ  уасаг  гæды
мыст нæ фæахсы.
    - Раст зæгъыс – æгæр уаст кæныс. Мæнæ мæ гæдыйы ‘мбал дæ раст.
    Рафыхти æлдар:
    - Уайгæ уæхимæ, фæныкгуыз, æмæ ныххау дæ бынаты. Демæ ныхас мæ
нæ фæнды.
    -  Раст дæ. Уайгæ мемæ мæ бæх дæр кæны, фæлæ ма афæлвар: чи уæ
уайагдæр у?
    Мæстæй тъæпп хаудта Суаденджызы ‘лдар. Дзуры та:
    - Демæ хылкæнын æз мæ сæрмæ не рхæсдзынæн – æгæр рæйаг дæ.
    - Уæд ды амæл, - зæгъы Батырадз, - кæд мæ куыдз дæуæй рæйагдæр
у.
    Æлдар фæхъæркодта:
    -  Ныхасæн сæр хъæуы. Ахæм  ыстыр сæр та дын хуыцау нæ  загъта
‘мæ ахъуыдты у мæ разæй.
    -  Не  ‘лдар, ыстыр сæр мæ хæрæгæн дæр ис, фæлæ сирыны йæддæмæ
ницы зоны. Ды та гæпдугъ дæр нæ зоныс.
    Æлдар та зæгъы:
    -   Бынбауат,  Нартæ,  боцъоджын  лæгмæ  ацы  къулбадæджы   чи
рарвыста.
    - Боцъо лæггæнæг нæу. Уæд цæу дæр лæг уаид. Де ‘мбал у раст.
    Æлдар  йæхи нал бауырæдта Батырадзмæ. Цилхъ æм фелвасы.  Уæдмæ
йæ  Батырадз  Сосланы  лæдзæгæй ахæм цæф фæкодта  ‘мæ  Суаденджызы
‘лдар туджы ‘рхæмттæ сæппæрста йæ хъæлæсæй. Уыйфæстæ лæдзæгæй хафт-
хафт аздæхта æфсадыл. Лæдзæджы цæф кæуыл сæмбæлы, уый фæвæййы  ‘мæ
къуыбылойы тылд акæны. Уæлæмæ нал ысты ‘мæ мардæй аззайы зæххыл.
    Цæгъдынтæ  цæ  систа.  Сæртæ  ‘мæ цæ  гуыртæ  кодта  Батырадз.
Суаденджызы ‘фсад ныппырх ысты. Лидзынмæ чи фæци – лидзгæйæ цагъды
кодтой.  Сургæйæ  чи  цыди – сурмард-иу акодта.  Хуыцау  Батырадзы
зæххон  тыхы ‘мбар æмæ хуыцауы ‘хсары хицау фæкодта. Мæлæт дæр  ын
уымæн нæ уыд.
    Суаденджызæн  йæхи фæллæйттæ дæр баззадысты  ‘мæ  цæ  Батырадз
Нартыл байуæрста.
    Батырадзы тых Нартæ уæд базыдтой.
    
    БАТЫРАДЗ ÆМÆ АРÆХЪДЗАУ
    Нарты  Сослан  хæтæны  хатти  мæ ‘рцæйцыди  Нартæм.  Иу  хохыл
рахызти.  Дыггагæй  дæр.  Æртыггаг хохæй  комырдæм  æрбарасти  ‘мæ
ауыдта ‘нахуыр сырд: цыппарсион æмæ ‘ртывæр сæфтæгджын. Диссаг  æм
фæкасти.  Зæгъы:  «Ацы  сырды амарон.  Хуыцауы  фæндæй  йæ  Нартæм
ныххæсдзынæн   æмæ   цын   цыппарсион   æмæ   ‘ртæсæфтæгоны    фыд
бахæрынкæндзынæн.»
    Ныхъхъавыди   йæм.   Фæлæ  ком  уæдмæ   ныннæрыди   ‘мæ   сырд
сæрбихъуырæйттæгæнгæ денджызы былмæ ныттылди. Сослан дисы  бацыди:
уæдæ чи фехста ацы сырды?
    Рацæуы  ‘мæ  иу цуаноны ауыны. Сослан æм бацыд. Æгъдауыл  арфæ
йын ракодта:
    - Дæ фос бирæ мæ бирæ фæцæгъдай.
    - Амондджын у ‘мæ ‘гас æрцу, æнахуыр лæг.
    - Диссаджы лæг дæ, - зæгъы Сослан. – Цæмæй зоныс, æнахуыр дæн,
а-бæстаг нæ дæн, уый.
    -  Цы зонын мын æй хъæуы? Дæ бакаст махырдыгон нæу. Дæ конддæр
афтæ. Дæ уынд иннæ ахæм, - зæгъы цуанон. – Базонгæ уæм.
    - Æхсызгон ныхас зæгъыс æмæ бирæ цæр, - зæгъы Сослан. – Æз дæн
нæртон лæг. Нарты бæстæй. Мæ ном Сослан.
    Цуанон зæгъы:
    - О, хуыцау дæ хорзæй уадза, нæртон лæг! Æз та дæн денджызыбыл
цæрæг  Бедзенæг.  Лæппуйы куывд кæнын, афæдз ыл  сæххæст,  æмæ  мæ
хуынды  фæу.  Цуаны дæр уый тыххæй рацыдтæн. Мæнæ  цыппарсион  æмæ
Qртæсæфтæгон  сырд амардтон мæ лæппуйы тыххæй.  Цом  мемæ,  нæртон
лæг. Мæ фыртæн номæвæрæг фæу!
    -  Мæн ам чи зона, ахæмæй никæй зонын. Куыд цæуон? Ды цы  сырд
амардтай, уый æз фæцæймардтон. Диссаг мæм фæкасти: цыппарсион  æмæ
‘ртæсæфтæгон.  Нартæм  æй хæссинаг уыдтæн  дисы  тыххæй,  фæлæ  ды
фæраздæр дæ. Хæлар дын уæд. Æмæ дæ фырт та цæринаг гуырд уæд. Фæлæ
мын цæуæн нæй, Нартæй раджы рацыдтæн.
    - Ма зæгъ, нæртон лæг. Æнæ ацæугæ дын нæй мемæ. Ахæм сырдтæ ам
бирæ сты ‘мæ дæ цас хъæуы, уыйас аласдзынæ. Мæ фыртæн номæвæрæг ды
хъуамæ  уай. Дæ номыл ацы сырды мард мæ фырты тыххæй лæвар уыдзæн.
Цом ныр, фæстиат мауал кæн.
    Сослан  ницыуал  загъта ‘мæ Бедзенæджимæ  арасти.  Ахастой  сæ
сырды мард семæ.
    Ныццыдысты  хуыцауы  фæндонæй Бедзенæджы хæдзармæ.  Бедзенæджы
хæдзары  адæм  æмызмæлд  кодтой, фынг цæттæкодтой  лæппуйы  афæдзы
бонмæ.
    Бедзенæг бадзырдта:
    - Уазæг, фысымтæ, уазæг! Æнахуыр, диссаджы уазæг, нæртон лæг!
    - Хуыцау æй рауадзæд! Уазæг – хорз, фысым – лæггадæн.
    Сослан  адæмæн радыгай сæ къухтæ райста. Арфæ цын ракодта  ‘мæ
зæгъы:
    -  Уæ  фырт  сæдæйы сæр фæуæд! Бæсты хæрзтæй – хайджын,  адæмы
’хсæн – кадджын.
    - Фæрнæй фæдзур, уазæг, уыцы дзыхæй.
    Равæрдтой фынгтæ. Уæлейæ – Бедзенæг. Йæ рахиз фарсмæ – Сослан,
йæ  галиу  фарсмæ Донбеттыр. Цыдысты рæгъытæ, уагътой гаджидæуттæ.
Стæй лæппуйæн ном æвæрынмæ ‘рцыдысты.
    Бедзенæг зæгъы:
    - Нæ уазæг Нартæй у. Йæ ном Сослан. Ном æвæрын уый бар у.
    Адæм зæгъынц:
    - Раст у. Раст зæгъыс, Бедзенæг!
    Сосланæн гæнæн нал уыди. Райста ‘ртæ нуазæны ‘мæ зæгъы:
    - Æз, цы ‘нхъæл нæ уыдтæн, ахæм ран бахаудтæн. Кæд афтæ у, ном
мæнæй  агурут, уæд зæгъын: нартæ æгад не сты. Амæй фæстæмæ  Нартæм
арæх  цы  цæуа, уый амонд æй уæд? Йæ ном фæуæд Арæхъдзау.  Фыддзаг
нуазæн  уыцы  номы тыххæй зæгъын. Махмæ дæр æгад ма  уæд  йæ  ном.
Дыккаг  нуазæнæй  Бедзенæджы фырт Арæхъдзауæн мæ  номæй  мæ  цилхъ
лæваркæнын. Искуы Нартæм цæудзæни, æмæ йæ цæмæй тагъддæр  базонон.
Цилхъ ын дæдтын ме ‘рдынимæ æд фæттæ. Æртыггаг нуазæнæй зæгъын уый
æмæ  мæнæй Бедзенæджы ‘хсæн æфсымæрдзинад баззайæд. Йæ фырт  Нарты
зæхмæ къахæй нæ фæцæудзæн. Уый тыххæй йын лæвар кæнын мæ бæх.
    -  Бузныг,  нæртон лæг – уыйас кад ын чи скодта мæ  фыртæн,  -
зæгъы Бедзенæг. – Æнæхъæн къуыри цын нæй ацы фынгтæн сисæн.
    Æцæгæйдæр æнæхъæн къуыри фынгтæ нæ систой.
    Бедзенæг-адæм  кафыдысты,  зарыдысты,  хъазыдысты.  Арæхъдзауы
фынджы сæрæй фынджы кæронмæ къухæй къухмæ истой. Алчидæр йæ  лæвар
лæвæрдта.  Сослан лæппуйы ‘фцæгыл йе рдын æмæ йæ кард  æрцауыгъта.
Йæ бæхыл æй сæвæрдта ‘мæ Арæхъдзау мидбылты бахудт.
    Сослан æм дзуры:
    - Хъазæн æмæ дын худæн бонтæ хуыцау радтæд, мæ къона.
    Ногæй та рæгъытæ рацыди. Ногæй та нуазæнтæ нуазынц адæм.
    Къуыри  рацыди.  Алчи Бедзенæгæн арфæтæ кодта  ‘мæ  фæцыди  йæ
хæдзармæ. Баззади ма Сослан.
    Сослан зæгъы:
    -  Мæ хуыцауыстæн, Бедзенæг, мæхи бæрц дæ бауарзтон. Бузныг дæ
лæггад  æмæ  дæ  лæгдзинадæй. Фæлæ мын ныр цæуынафон  дæр  у.  Æнæ
хæдзар, æнæ мыггаг нæ дæн æз дæр.
    - Цы тагъд кæныс, Сослан?
    - Нæ, мæ къона, нæ. Цæуын хъæуы.
    Æрбаластой Сосланæн йæ бæх. Æрбахастой йын йæ цилхъ æмæ ‘рдын.
    Сослан зæгъы:
    - Æз цæ дæ фыртæн радтон. Къахæй дæр ныццæудзынæн æз Нартæм.
    Бедзенæг зæгъы:
    -  Байхъус, Сослан. Дæ номыл лæвæрд дæхи у. Хæдзары дæм к’ уа,
уæд-иу  бакæн  дæ лæвар. Ам адæмы раз дæ лæгдзинад кæй  равдыстай,
уый  дæр  фаг  у. Фæлæ ма зæгъ: бæхджын барæг дæм  æрцыди  ‘мæ  йæ
фистæгæй  арвит,  уый  æгъдау  у? Цы  ‘мбæлæм,  Сослан,  уый  амæй
фæстæмæ.
    Сослан ницыуал загъта.
    Бедзенæг-лæг æртæ кæстæрмæ фæдзырдта ‘мæ зæгъы:
    - Мæ уазæджы мын арæнæй ахизынкæнут.
    Æртæ  кæстæры  ‘нæхъæн рæгъау – цыппарсион æмæ  ‘ртæсæфтæгонты
скодтой Сосланы разæй.
    Сослан фæрсы:
    - Ай та ма циу?
    - Хъуыдыкæныс, Сослан? – зæгъы Бедзенæг. – Нартæм æртæсæфтæгон
æмæ  цыппарсион сырды диссаджы тыххæй куы хастай?  Уый   дын  æгас
рæгъау.  Кæннод  Нартæ  загътаиккой дæ иу сырдымардæй:  уый  æрдзы
‘нæнхъæлæджы  афтæ  фæци.  Адон сеппæт куы  феной,  уæд  афтæ  нал
зæгъдзысты.
    -  Бузныг,  Бедзенæг! Ахæм лæггад æнхъæл дын нæ  уыдтæн.  Фæлæ
Сослан цалынмæ ‘гас уа, уæдмæ дын æфсымæр уыдзæн.
    Рарасти   Сослан.   Арæнмæ  ‘рбахæддзæ   сты.   Æртæ   кæстæры
‘рлæууыдысты `мæ зæгъынц:
    - Рæствæндаг у, Сослан. Махæн дарддæр цæугæйæ нæу.
    Сослан   цын  арфæтæ  ракæны  ‘мæ  цæ  рауагъта.  Йæ  рæгъауыл
рахъæркæны ‘мæ Нартæм балæууыди.
    
    Нартæ цинкæнынц Сосланыл, йæ фосыскондыл æмæ зæгъы Сослан:
    - Иннæ хатт уын мæ фосæй нæртон куывд ыскæндзынæн.
    Сырдон зæгъы:
    - Иннæ хатмæ ма Сослан æгас уыдзæни?
    - Дæ сæр бахæрай, Сырдон. Дæ зæрдыл та минас абадти?
    - Нарты зæрды дæр ис.
    - Хорз фæуæд уæ фæнд.
    Сослан цæ рæгъауæй нæртон куывд ыскодта ‘мæ йæ диссагæн хастой
Нарты адæм.
    
    Цыдысты   бонтæ.   Рæстæг  цыди.  Бедзенæджы  фырт   Арæхъдзау
ралæппулæг ис æмæ зæгъы иу бон Бедзенæг йæ фыртæн:
    -  Дæуыл  ном  Нарты  Сослан сæвæрдта.  Фæцу  Нартæм.  Фен  дæ
номæвæрæджы. Æхсызгон ын уыдзæн Сосланæн дæ фенд.
    Йæхи  цæттæ  байдыдта Арæхъдзау æмæ иу майрæмбон рацыди  бæхыл
Нарты бæстæм.
    Нартæ  Ацæтæм  æрæмбырд ысты куывды. Æмæ лæгтæ  сеппæт  хуынды
уыдысты.  Æрмæст  ма чысыл Батырадз Сатанайы  цур   фæнычы  фарсмæ
бадти. Ацæтæм куыд нæ уыдаид ыстыр куывд!
    
    Арæхъдзау  цилхъ  æрбаста,  фат æмæ  ‘рдын  æрсагъта,  афтæмæй
рацæуы ‘мæ Нарты арæнæй базынди.
    Нарты  кæстæрæй  чидæртæ  акастысты ‘мæ  цæсты  йас  сауæндæрг
ауыдтой Нартыбæсты кæрон. Зæгъынц:
    - Цыдæр сауæндæрг фæзынди н’ арæныл. Æгасæй цæсты йас у.
    Хистæртæ зæгъынц:
    - Кæсут æм дарддæр.
    Хъахъхъæнынц  Нарты фæсивæд. Уæд æввахсдæркæны  сауæндæрг  æмæ
мустучъийы  йас  æрбазынд.  Йæ сæрмæ  лыстæг  мигъы  хуызæн  цыди.
Зæгъынц та хистæртæн:
    - Мустучъийы йасæй æрбазынди. Лыстæг мигъ йæ сæрыл хæссы.
    Хистæртæ та зæгъынц:
    - Бакæсут æм ноджы.
    Кæсынц Нарты кæстæртæ ‘мæ цæм бæх хохы йасæй æрбазынди,  барæг
цъынайы  йасæй.  Бæхы къæхты бынæй сыджыт хæрдмæ схъиудта.  Мигътæ
тарæй  цыдысты  йæ фæдыл. Лæг ивæзыны бæрцæй конд  хуым  уадзы  йæ
фæстæ.
    Нарты кæстæртæ та фехъусынкодтой сæ хистæртæн:
    -  Æндæрг цъынайы йасæй зыны. Йæ быны хох ызмæлы. Сау  халæттæ
йæ  сæрмæ  тæхынц. Тар мигътæ йæ ‘мбæрзынц. Ивазны бæрц конд  хуым
фæстейы зайы.
    Хистæртæ дзурынц:
    - Кæсут æм – йæ фæндаг чердæм у?
    Сослан дзуры:
    - Уæ куывд кæнут. Æз æй ахъахъхъæнон.
    Сослан  хуркæсæнæй  акасти. Базыдта Бедзенæджы  фырт  у,  уый.
Фæстæмæ раздæхти ‘мæ зæгъы:
    - Чифæнды дæр уæд, йæ фæндаг мæнмæ уыдзæни.
    Нартæ бадынц сæ куывды Ацæтæм æмæ Сослан зæгъы кæстæртæн:
    -  Цъынайы йас – уый бæрæг йæхæдæг у. Хохы йас – уый йæ бæх у.
Халæттæ  – уыдон бæхы цæфхæдты бынæй сыджыт хæрдмæ хауы ‘мæ  уыдон
ысты.  Тар мигъ – уый та бæхы комытæф у. Конд хуым – уый та цилхъы
кæрон зæххыл ласы ‘мæ уый фæдгæнгæ цæуы. Ам тæссагæй ницы ис.
    Арæхъдзау Нартæм æрбацыди. Фæлæ сывæллæттæ ‘мæ устытæй дарддæр
хъæуы змæлæг нæй. Дискæны: сæ лæгтæ кæм ысты, уæдæ?
    Фæкомкоммæ ис Сатанамæ ‘мæ æд бæх уырдæм бауади:
    - Дæ бон хорз уа, хорз ус!
    - Хорз дæ хай æмæ ‘гас æрцу.
    - Дæ хорзæхæй, Сослан кæм цæры?
    - Цæргæ ам кæны, фæлæ йæхæдæг ам нæй.
    - Дард у?
    - Дард дæр уыйбæрц нæу. Дæлæ Дæллаг Нарты Ацæтæм куывды бадынц
лæгтæ ‘мæ уым ис.
    - Ахæм ничи ис хæдзары, фæндаг мын чи ацамона?
    - Уæртæ иу лæппу. Кæд дын ысбæзза, уæд.
    - Рарвит æй.
    Сатана Батырадзмæ бауади ‘мæ афтæ зæгъы:
    - Дæлæ дуармæ уазæг æмæ йæ Сосланмæ акæн.
    Батырадз  фæгæпласы.  Дуармæ  рауади.  Æгас  цу  зæгъгæ  зæгъы
Арæхъдзауæн æмæ барæджы разæй рарасти.
    Уæд Арæхъдзау дзуры Батырадзмæ:
    - Нартæй кæй лæппу дæ?
    - Хæмыцы.
    - Уæдæ мæнæ мæ фæсарц абад, къахæй цы цæуыс?
    Батырадз æм бакæстытæ кодта ‘мæ дзуры:
    -  Дæ  бæх  дыууæ  чи  ахæсса,  ахæмы  каст  нæ  кæны.  Къахæй
ацæудзынæн.
    - Куыд нæ ахæсдзæн? Хохы йас бæх куы у!
    - Стыр тыхæвзарæг нæу, уазæг.
    - Æрбабад, ыстæй фенгæйæ у.
    Батырадз  иу гæпп бакæны Арæхъдзауы фæсарцмæ ‘мæ  йыл  йæ  рыг
ыскалди.  Бæх æртæ къахдзæфы нæма акодта ‘мæ йæ  хуыррытт  ыссыди,
Арæхъдзау  æй  йæ къæхтæй басхуыста. Бæх та ‘ртæ къахдзæфы  акодта
‘мæ  йæ  хъæлæсæй  туджы  ‘рхæмттæ схауди.  Ногæй  та  йæ  басхойы
Арæхъдзау  йæ бæхы, фæлæ бæх зæххыл æрхуыссыд. Батырадз агæпласта.
Арæхъдзау æм дзуры:
    - Æ, дæ бонæй уай, Хæмыцы фырт, кæд мын ныр бæх нæ раддзынæ!
    -  Бæхыл та цы тыхсыс! Сосланмæ ‘ртæ ‘фсургъы и æмæ дын дзы иу
куыд нæ ралæваркæндзæн? Уазæджы къахæй ничи ‘рвиты.
    Сæ  дыууæ дæр рахызтысты ‘мæ къахæй цæуынц. Арæхъдзау йæ  бæхы
йæ фæдыл идадзæй ласы.
    Арæхъдзау фæрсы:
    - Хæмыцы фырт, дæ ном та куыд у?
    - Мæ ном Батырадз.
    -  Уæдæ  мæ  ном та Арæхъдзау. Æфсымæртæ уыдзыстæм.  Ацы  хатт
Бедзенæг-бæсты к’ уай, уæд-иу нæ фен.
    - Хорз. Кæд мын цуаны ацæуыны бар уыдзæни, уæд.
    - Цæуыннæ уыдзæни, кæд афтæ рæстдзæвин дæ.
    - Бафæлваргæйæ у.
    - Уæдæ ма фæйнæ фаты фехсæм.
    - Бар дæхи. Фæлæ уазæг дæ. Дæумæ ис фæттæ, мæнмæ нæй.
    -  Фæйнæ  фаты фехсæм, дæ фаг дæр мæм ис æмæ мæ фаг дæр.  Гъа,
мæнæ дын фат æмæ фехс.
    - Уазæджы разæй фехсын – ахæм æгъдау Нартæм нæй.
    Арæхъдзау  фат фехста. Ацæты кæрты бахизæны стыр  бæлас  уыди,
уыууыл сæмбæлд æмæ йын йæ иу фарс атыдта.
    Батырадз  фехста  ‘мæ  фат  Ацæты  тарвазыл  сæмбæлди.  Хæдзар
ныдздзойдзойласы. Куывдыбадджытæ фæгæпкæнынц. Сослан цæм дзуры:
    - Бадут уæ бынаты. Уый не ‘ррайы фатæхст у.
    Æрбадтысты адæм. Уæдмæ ныххæддзæвæййынц.
    Сослан базыдта Арæхъдзауы. Æгас нæм цæуай зæгъгæ йæм бадзуры:
    - Дæ фатæхст нæ джихы бафтыдта.
    Зæгъы Арæхъдзау:
    -  Мæ фатæхст уæртæ бæласыл зыны. Фæлæ, йæ бон ныккалæд Хæмыцы
фырт Батырадз, уый фатæхст у.
    Сослан Батырадзы ныцъцъыкласта ‘мæ зæгъы:
    - Чи дæ фатæхсæг кæны ‘нахъомæй? Уæд та искæй амардтай?
    Батырадз  иу  гæпп  акодта ‘мæ йæ тъæпп  Сатанайы  цур  фæцыд.
Сатана фæрсы:
    - Сургæ дæ ракодта уазæг? Цы фæци?
    -  Сургæ  мæ  Сослан ракодта. Уазæджы ахос ницы у. Мæ  фатæхст
Ацæты тарвазыл сæмбæлди ‘мæ смæсты и.
    - Уæдæ азимаг ды дæ. Фыдуаг митæ кæнын нæ хъæуы.
    
    Сослан Батырадзы кæй бафхæрдта, уый Арæхъдзауæн хъыг уыди  ‘мæ
дзуры:
    -  Кæдæй-уæдæй  Батырадзæй æфсымæр загътон, æмæ  мын  æй  æгæр
бафхæрдтат.
    -  Ницы  кæны.  Сонт у. Сонты митæ та фыдбылыз  вæййынц.  Фæлæ
абад, - зæгъы Сослан.
    - Бадгæ скæнин, кæд мын Батырадзы мемæ рауадзай уæд.
    Сослан ысразы ис.
    Арæхъдзауы фынгыл абадынкодтой. Йæ бæх ын абастой.
    Цъус абадтысты, афтæ Арæхъдзауы бæх æрбамарди.
    Зæгъынц Сосланæн:
    -  Дæ  уазæджы  бæх  амарди.  Йæ  хъæлæсæй  туг  фæкалдта  ‘мæ
кæрттугмалтæ сси.
    Арæхъдзау базыдта йæ бæхы мард æмæ зæгъы:
    - Бæхы байраджы йæддæмæ ницы у. Цы йыл маст кæныс, Сослан.
    - Хохы йас бæх æмæ барæджы бын афтæ фæуа.
    -  Раст  дæ,  -  зæгъы  Арæхъдзау. Йæ бонæй  уæд,  æфсымæр  цы
Батырадзæй загътон, уый. Мæ фæсарцы бадгæйæ бæх ныззæмбыдта. Тугтæ
скалди йæ хъуырæй. Тыхы хицау у Батырадз æмæ йæ бауарзтон.
    - Дæуæн дæ бæх амардта. Ацæтæн сæ хæдзар ныдздзойкодта. Уагæры
демæ ку’ ацæуа – фыддæр бæллæхтæ уым ыскæндзæн.
    - Ма тыхс уыууыл.
    
    Адæм  куывдæй  райхæлдысты. Сослан Арæхъдзауы сæхимæ  ракодта.
Зæгъы Сатанайæн:
    - Ай у мæ хæлар Бедзенæджы фырт Арæхъдзау. Мæнмæ уынæг æрцыди.
    Сатана  Арæхъдзауыл куыд нæ бацинкодтаид! Зæххыл æй бадын  дæр
нæ уагъта.
    Уæд Арæхъдзауы цæуыны рæстæг æрцыди ‘мæ зæгъы:
    - Уæ цæрæнбон бирæ, мæ фысымтæ! Фæлæ ныр мæнæн цæугæйæ у.
    Сослан Батырадзæн зæгъы:
    - Цæугæ ‘мæ мын ме ‘ртæ ‘фсургъы ардæм æрбакæн.
    Батырадз   дæр   агæпласы.   Сосланы   ‘ртæ   ‘фсургъы   кæрты
бамидæгкæны.
    Æмæ дзуры Сослан:
    - Арæхъдзау, бары бæх райс. Мæнæй дын лæвар уæд.
    Арæхъдзау иу æфсургъыл æрхæцыди. Батырадз æй аифтындзы ‘мæ йын
Сослан зæгъы:
    - Гъе, Арæхъдзау, æххæст дын мæ тесмелкард дæр лæваркæнын.
    Ралæвар æй кæны ‘мæ та дзуры Сослан:
    -  Мæнæ дын ме ‘рдын æмæ мæ фæттæ. Хæрды дын уæз нæ кæндзысты,
уырдыджы дæ сабыркæндзысты.
    Батырадзы  дæр  аифтонгкæны  Сослан  æмæ  цæ  стыр  лæвæрттимæ
рарвиты Бедзенæгмæ.
    Дыууæ лæппуйы фырыхъултау цæуынц фæрсæй-фæрстæм æмæ ‘рбацæуынц
Бедзенегмæ. Цинтæ ‘мæ хъæбыстæн кæрон нал уыди.
    
    Бедзенæгмæ  хохыбадæг  уæйыг зулдзых уыди.  Æргомæй-фæсаууонæй
йыл н’ ауæрста.
    Æмæ Бедзенæгæн Батырадз афтæ зæгъы:
    - Чысыл дæ фырттимæ цуаны азилæм.
    - Азилут. Фæлæ хохыбадæг уæйыджы коммæ ма бацæут.
    Ауадзы Бедзенæг дыууæ лæппуйы цуаны.
    Сырдтæ амарынц. Арæхъдзау маргæ цас акæны, уыйбæрц Батырадз та
удæгас  сырдтæ  ‘рцахсы.  Фæхъазынц  цæ  дыууæ  лæппуйы,  стæй  цæ
ауадзынц. Изæры мард сырдты раккойкæнынц æмæ рацæуынц Бедзенæгмæ.
    Хохыбадæг уæйыг цæм фæкæсы ‘мæ зæгъы йæ усæн:
    -  Дыууæ  лæппуйы  нæ  хъæды вæййынц. Сырдтæ  амарынц  æмæ  цæ
ахæссынц. Фæлæ удæгæстæй та хъазгæ фæкæнынц. Бабæрæг цæ кæнон, кæд
ма фæзыной, уæд.
    - Цы цæ бæрæг кæныс? Лæппутæ сты ‘мæ цы фæнды кæнæнт.
    Бедзенæджы фырттæ куы разыной, уæд мæнæн худинаг у, де ‘фхæрæг
дæ бæстæй хынджылæгкæна, уый.
    Дыггаг хатт дæр та Арæхъдзау æмæ Батырадз цæуынц  цуаны ‘мæ цæ
Бедзенæг бафæдзæхста:
    - Хохыбадæг уæйыджы комы ‘рдæм ма бацæут. Сырд æнæуый дæр арæх
у.
    Араст  та  вæййынц. Сырдтæ та ныццæгъдынц. Удæгасты  ‘рцахсынц
æмæ  семæ  хъазынц  Арæхъдзау æмæ Батырадз.  Удæгас  сырды  къухæй
къухмæ ‘ппæрстой æмæ цæ ахстой.
    Сæ  фаг фæхъазыдысты ‘мæ та рафардæг ысты. Хохыбадæг уæйыг дæр
та цæм фæкасти, фæлæ йæ нæ рауагъта йæ ус.
    Æртыггаг хатт дæр та цыдысты цуаны Арæхъдзау æмæ Батырадз.
    
    Раст уыцы афон Сослан та хæтæнты хатти.
    Хохыбадæг уæйыг Сосланыл рамбæлы ‘мæ йæм дзуры:
    - Чи дæ? Ам мæ бæстæ куы у!
    - Нæртон лæг дæн. Мæ ном Сослан.
    - Уæдæ Бедзенæгимæ хæлар ды дæ?
    - Æз.
    - Нал æй фендзынæ. Нал дæ уый фендзæн.
    Хылмæ    цын   ацайдагъ   и.   Бирæ   фæхæцыдысты.   Кæрæдзийы
ныллыгтæкодтой.  Хохыбадæг  уæйыг  Сосланы  ‘рбынæйкæны.  Кард  æм
ныддары.
    Сослан æм дзуры:
    - Фæлæу, иу ныхасмæ мæм байхъус.
    - Цы зæгъыс?
    -  Бедзенæгæн фырт ис – Арæхъдзау. Æмæ мæ кæстæр æфсымæр  уымæ
уазæгуаты ис. Йæ ном Батырадз. Уый ма мын иу уынд фæкæнынкæн. Стæй
мæ  амар. Уый цуаны цæуынахуыр у. Бедзенæджы фырт дæр йемæ уыдзæн.
Мæ мæлæты размæ ма ме ‘фсымæр Батырадзы уæддæр фенон.
    Хохыбадæг  уæйыг Сосланы иу бæласæй иннæмæ бабаста  йæ  цæнгтæ
‘мæ  йæ  къухтæй.  Уырдыгæй рацыди. Йæ зæрдæ  уыцы  дыууæ  лæппумæ
фехсайдта. Сæхимæ суади ‘мæ йæ усæн зæгъы:
    - Бедзенæджы хæлары бæлæстæм бабастон. Сырдтæй цы дыуæ лæппуйы
фæхъазынц,  уыдонæй иу Бедзенæджы фырт у, иннæ  –  Сосланы  кæстæр
æфсымæр. Ныр цæм цæуын.
    -  Ныууадз  фæлтау æмæ суæгъдкæн Сосланы дæр. Нартæ ахæм  адæм
ысты ‘мæ дæ мæрдтыбæсты дæр нæ ныууадздзысты.
    - Мæхæдæг фидаудзынæн семæ.
    
    Рарасти хохыбадæг уæйыг æмæ лæппутæм æрцæуы.
    Батырадз  æмæ  Арæхъдзау  дæр  та сырдтæй  хъазынц.  Кæрæдзимæ
‘ппарынц удæгас дзæбидыртæ ‘мæ цæ ацахсынц.
    Хохыбадæг уæйыг цæм дзуры:
    - Чи куыдз, чи хæрæг? Мæ бæсты ц' аразут?
    -  Куыдз дæр дæ ‘мæ хæрæг дæр, - зæгъы Батырадз. – Дæ бæстæ  у
‘мæ мах бæстæ дæр у.
    - Кæй фырттæ стут?
    Арæхъдзау зæгъы:
    - Æз Бедзенæджы фырт дæн!
    Батырадз зæгъы:
    - Æз та Нарты Хæмыцы фырт дæн!
    - Уæдæ Нарты Сослан та чи у?
    - Уый та ме ‘фсымæр, - зæгъы Батырадз.
    - Йæ мард фенын дæ фæнды, æви йæ удæгас?
    - Цæмæн мæ фæрсыс?
    -  Уый  ме ‘знагимæ хæларæй цæры. Ме ‘знаг та Бедзенæг  у.  Æз
Сосланы бæлæстыл ныббастон. Хурбон æй хур судзы, къæвдабон  та  йæ
къæвда  ‘хсы.  Бедзенæджы фырт æмæ дæуæн  дæр  мæ  къухæй  мæрдтæм
фæндаг.  Фæлæ  дзырд радтон Сосланæн, Батырадзы дын фенынкæндзынæн
зæгъгæ.
    - Кæм и Сослан?
    - Дард нæу.
    Батырадз уæйыджы гæбазыл фæхæцыди ‘мæ зæгъы:
    - Тагъд, Сослан кæм и, уый мын фенынкæн.
    Гуыппытæ  ‘мæ  йæ  мыхъхъытæгæнгæ ахаста Батырадз.  Сослан  æй
ауыдта ‘мæ дзуры Батырадзмæ дардæй:
    - Кæд дæм исты тых ис, уæд ма бацауæрд.
    Батырадз  хохыбадæг  уæйыджы фæхоста  зæххыл.  Стыдта  йын  йæ
къубал.  Ныкъкъуырдта  йæ  ‘мæ Бедзенæджы  кæрты  бæласы  саджилыл
афидар и.
    Бедзенæг  бæласы бын бадти. Бæлас нынкъуысти. Йæ  размæ  туджы
‘ртæхтæ  ‘ртагъдысты.  Фæкасти  Бедзенæг  хæрдмæ  ‘мæ  сæрыкъуыдыр
ауыдта. Æркæстытæ йæм кодта ‘мæ базыдта, хохыбадæг уæйыджы сæр кæй
у, уый. Фæтарсти лæппутæн æмæ фæдисцыд ракодта.
    Батырадз  ысуагъта  Сосланы. Сослан йæ  цæфтæ  ‘рыхсадта  стæй
зæгъы:
    -  Æгайтма  мын  ахæм тыхы хицау дæ! Æрмæст  дæ  тых  хардзкæн
сæрбахъуыды. Æнæуый та дæхиуыл хæц.
    Рахæддзæ  цæм  вæййы  Бедзенæг. Ауыдта цæ ‘мæ  цыл  ныттыхсти.
Ракæны цæ йæ хæдзармæ. Фæцинкæнынц кæрæдзиуыл æмæ Бедзенæг зæгъы:
    -  Цæрæнбонты мæн чи хъыгдардта, уымæй мын мæ маст систат.  Уæ
цæрæнбон бирæ!
    Сослан  æмæ Батырадз хæрзбон загътой Бедзенæг æмæ Арæхъдзауæн.
Стæй Нартæм ысфардæг ысты хъазгæ ‘мæ худгæйæ.
    
    БАТЫРАДЗ ÆМÆ ИУДЗÆСТОН
    Нарты  Сатана доны был гæрзтæ ‘хсадта мæ фæуынхъус  куыд  уыд,
афтæ Иудзæстон уæйыг хъæдæй рахызти мæ фæкомкоммæ и Сатанамæ.
    Сатана  гæрзтæ ‘хсад фæци мæ сфæндкодта йæхи найын.  Йæ  дарæс
фелвæста мæ доны бахызти. Сатанайы буар митау урсурсид зынди мæ йæ
буар раст хуры цæстмæ сæрттывта. Иудзæстон уæйыг зæгъы:
    -  Æз  мæ  мад,  мæ фыдæн гуырдæн ма фæхуыйнон,  Сатанайы  куы
ауадзон!
    Гурæй-гурмæ, дзыхъæй-дзыхъмæ хъуызгæ ‘рбацыди. Сатанайы  дарæс
æрбатымбылкодта, амбæхста цæ мæ ‘рымбæхсти.
    Сатана  йæхи над фæци ‘мæ рахызти донæй. Йæ дарæс  нал  ардта.
Иудзæстон  уæйыг  Сатанайыл йæхи ныццавта мæ йæ  аскъæфта.  Сатана
хъæркодта, фæлæ йæ ничиуал фехъуыста.
    Сырдон уыдис йæ каистæм æмæ ‘рцæйцыди. Ауыдта, Иудзæстон уæйыг
Сатанайы бæгънæгæй куыд фескъæфы, уый.
    Иудзæстон  уæйыг Сатанайы Чырылæгæтмæ ‘рхаста мæ  йæ  суагъта.
Сатана йæм дзуры:
    - Мæ дарæс мын радт, кæдмæ бæгънæгæй баддзынæн?
    - Кæд нæ уат иу уыдзæн, уæд дын дæ дарæс дæдтын.
    - Уый та куыд, чызг куынæ дæн, мой мын ис.
    - Мой дын уыд æмæ ныр та æз дæн дæ мой.
    - Омæ мой йæ усы бæгънæгæй фæдары?
    -  Де  ‘ргом мæм иу ыздæхт ракæн, цæмæй дын лæугæйæ  дæ  риуты
конд фенон.
    Сатана   йæ   дзыггутæ  размæ  раппæрста  мæ  йæ  къахфындзтæм
æрымбæрстой Сатанайы.
    Иудзæстон та йæм дзуры:
    - Уæд та мын дæ синты ‘вæрд фенынкæн.
    Сатана  йæ  чъылдымыл æрыппæрста йæ дзыггутæ  мæ  йæм  разылд.
Иудзæстон уæйыг дзыггутæй ницы равзæрста мæ зæгъы:
    - Дæ дзыггутæй дын дæ буар нæ уынын.
    - Мæ буар æхсæвыгон уынгæйæ у, фæлæ мын радт мæ дарæс.
    - Кæд мæ ныхасæн бынат уыдзæни, уæд дын дæдтын дæ дарæс.
    - Ахсæв æруаткæндзыстæм иумæ æмæ мын радт мæ дарæс.
    Иудзæстон  уæйыг  радта уæд Сатанайы дарæс. Сатана  акодта  йæ
дарæс   йæхи   кæлæхы  галау  ауагъта,  авд  хатты  хуыздæр   йæхи
фестынкодта  ‘мæ  Иудзæстон уæйыджы зæрдæмæ ноджы тынгдæр  фæцыди.
Æнамонд  хъуыддаг ын уый уыди Иудзæстон уæйыгæн,  æмæ  Сатана  бон
рæсугъдæй-рæсугъддæр кодта, фæлæ-иу æхсæв йæ буарыл гæбæр  ысхæцыд
æмæ йæм Иудзæстон уæйыг æввахс нæ цыди.
    Иу бон Иудзæстон уæйыг фæрсы Сатанайы:
    -  Цы диссаг у, бон хуыздæрæй-хуыздæр кæныс, æхсæв та гæбæрæй-
гæбæрдæр. Цæмæн афтæ у?
    Сатана зæгъы:
    - Нарты ‘гъдау афтæ у, къуыри ‘мгъуыдмæ мæ мæхи бар уадз, стæй
бон куыд дæн, æхсæв дæр афтæ рæсугъд уыдзынæн.
    Иудзæстон уæйыг ысразы и мæ Сатанайы йæхибар ныууагъта.
    Сырдон  Нартæм  æрцыди. Ныхасмæ йæ хъисфæндыр  бахаста  мæ  йæ
фæрсынц Нартæ:
    - Кæд ма хастай дæ хъисфæндыр, Сырдон, ныхасмæ?
    - Нæ хастон уымæн æмæ мæм уæд цæгъдинагæй ницы уыди.
    - Уагæр дæм ныр цы ис цæгъдинаг?
    - Ис мæм ныр, диссагæй-диссагдæр цы сцæгъдон, уый.
    - Уæдæ ма нын исты ацæгъд.
    Сырдон хъисфæндыры къæбæлтæ сзылдта ‘мæ райдыдта цæгъдын:
    Ори, уæрæйдæ, ой,
    Мæнмæ дæр хъусут,
    Мæсты ма кæнут.
    Уæрирæ-рирæ, гъей.
    Уæлæ мын сартыл
    Сау дон æрхъардта, гъей,
    Уæрирæ мæ уой.
    Абон мын Нартыл
    Сау бон æркодта, уой.
    Уæртæ мын фысгæс
    Бæгъдæнæй цыди.
    Нарты Сатана та
    Бæгънæгæй лыгъди.
    Уæй, уæрæйдæ мæ, гъей.
    Уæлæ мын Нартæ
    Сæ дурмæ кувынц, уой,
    Сатанайы ‘хсад гæрзтæ та
    Ныр хурмæ судзынц.
    Уæйтæ, уæрæйдæ, гъей. 
    Нартæ фæрсынц Сырдоны:
    - Уый цытæ дзурыс, Сырдон?
    -  Раст цы у, уый. Акæсут ма Сатанайы ‘хсад гæрзтæм, кæд хурмæ
дзæгæрæг нæ кæнынц, уæд æз аххосджын.
    Доны  был Нартæ æцæгæйдæр федтой Сатанайы ‘хсад гæрзтæ,  хурмæ
дзæрæгкодтой.
    Фæрсынц Сырдоны:
    - Кæм федтай Сатанайы?
    - Цæгъдын мæ бауадзут.
    - Уадзæм дæ, фæлæ Сатанайыл цы ‘рцыди, уый зæгъ.
    -  Цæгъддзынæн,  - зæгъы Сырдон, - хъустæ кæуыл  уа,  уый  мæм
хъусдзæн, зæрдæ кæмæн уа, уый мæ ‘мбардзæн.
    Сырдон та цæгъды:
    Уæри, уæридæ, гъой,
    Нарты Уырызмæг хъæдтæ
    Йæ мусæн фæласта, гъей.
    Иудзæстон уæйыг та, гъей,
    Нарты Сатанайы
    Усæн фæхаста, гъей.
    Уæри, уæрæйдæ мæ, гъей.
    Нарты Уырызмæг мын
    Хъæдтæ фæкодта, гъей.
    Уырызмæджы мысгæйæ
    Рæсугъд Сатана
    Кæугæ фæкодта, гъей. 
    Нартæ та фæрсынц Сырдоны:
    - Зæгъ нын, Сатана цы кодта, уый.
    - Цы ма кæна, Иудзæстон уæйыгимæ хъæбыс-хъæбыс хуыссынц. Нартæ
та тæригъæдæй мæлынц.
    - Сынкъ разайæд де ‘взагыл, Сырдон, кæд цытæ дзурыс!
    - Сынкъ уе ‘взæгтыл разайæд! Уæдæ кæм и уæ разагъды Сатана.
    Нартæ  нæ  зыдтой,  иудзæстон уæйыг кæм цæры,  уый.  Цыма  цыл
тæгъдызæй рацыди, уыйау нынкъард ысты.
    
    Сатана  Иудзæстон  уæйыджы  къуымты  разылди.  Хæрзсыгъдæг  цæ
ныккодта,  цæмæй  йыл Иудзæстон уæйыг мацæмæй  фæдызæрдыг  уа.  Йæ
сæрыхилтæй иу куы ратыдта, ауагъта йæ мæ зæгъы:
    -  Фæтæх,  мæ  сæрыхил, Батырадзы кæм ыссарай, уым  йæ  кæстæр
æнгуылдзыл дæхи ‘ртух, æнцой йæ ма уадз æмæ мæм зынæд.
    Сæрыхил  атахти ‘мæ Батырадзы кæстæр æнгуылдзыл йæхи  ‘ртыхта,
нылхъывта  йæ  ‘мæ  Сатанайы хилмæ ‘ркасти Батырадз.  Ратагъдкодта
Нартæм æмæ Уырызмæгмæ комкоммæ бацыди. Уырызмæг мæсты уыд, йæ  сæр
уæлæмæ нал иста, афтæмæй йæ баййæфта Батырадз æмæ йæм дзуры:
    - Цы кæныс, Уырызмæг, цæуыл æнкъард дæ?
    - Уæдæ цæуыл кафон, - зæгъы Уырызмæг.
    - Цы ‘рцыди, уæд та мын уый зæгъ.
    -  Сатанайы  Иудзæстон  уæйыг фæхаста  Чырылæгæтмæ  мæ  уыууыл
æнкъард  дæн.  Фæндаг  нæ зонын Чырылæгæтмæ,  æндæра  йæм  зæронд-
зæронды дæр фæцæуин.
    - Æз æй ыссардзынæн, фæлæ кæцы комыл ацыди, уый мын зæгъ.
    - Дæлæ Сырдоны бафæрс, уый йæ федта.
    Батырадз  рауади. Йæ болат риуæй хид калди. Уæд Нарты чыззытæй
иу дон ысцæйхаста мæ йæм Батырадз дзуры:
    - Дон ма мын авæр.
    Чызг зæгъы:
    -  Цы  номæй  дын  дæдтон дон, исты мын Нарты  Сатанайы  куынæ
фервæзынкодтай Иудзæстон уæйыгæй!
    Батырадзæн  чыззы ныхæстæ хъыг уыдысты, бæхмæ иу гæпп  фæкодта
мæ  фыргæппæй  йæхс  иннæрдæм ахаудта.  Нартæй  иу  лæппумæ  дзуры
Батырадз:
    - Мæ йæхс ма мæм авæр!
    Лæппу зæгъы:
    -  Цы  дæм  æй  дæдтон, исты мын Нарты Сатанайы ирвæзынкæнынмæ
куынæ цæуыс!
    Батырадзæн    хъыг    уыдысты   лæппуйы   ныхæстæ,    уæлбæхæй
фæгуыбыркодта зæхмæ, фелвæста йæхс æмæ йæ бæхы фезмæлынкодта. Бæхы
къæхты бынæй зæххы къуыбæрттæ хæрдмæ схъиудтой, фæстæмæ ‘рхаугæйæ-
иу кæуыл æмбæлдысты, уый сæр-иу къокъосайæ аззади.
    Хъæугæрон  раййæфта Сырдоны йæ уæллæх хæргæ ‘мæ  йæм  Батырадз
дзуры:
    - Цы ми кæныс, Сырдон, æддæмæ куы кæсыс æмæ афтæмæй куы хæрыс?
    -  Раст  дæ,  Батырадз,  дзæбæх хæрын, æвзæры  ‘ддæмæ  ‘ппарын
æлгъыстимæ.
    - Æлгъитгæ та кæй кæныс?
    -  Æлгъитгæ  та уый кæнын, йæ бон Нарты Сатанайы фервæзынкæнын
кæмæн  у  ‘мæ  йæ ныфс чи нæ хæссы, уымæн ме ‘ддæмæ цæуæн  хæринаг
уæд, æндæр ын мацы уæд.
    - Хорз мын фæдæ, Сырдон, фæлæ ма зæгъ: кæуылты ахаста Сатанайы
Иудзæстон уæйыг?
    - Айнæджы ‘хсæнты, маргъæн дæр батæхæн цы ран нæй.
    - Æз дзы бæхыл бацæудзынæн уæдæ.
    -  Æндæр ма у, маргъ атæхын кæм нæ фæразы, уым ды кæд бæхыл н’
ацæудзынæ!
    - Уæдæ-ма фæкæс!
    Батырадз бæх ныцъцъыкласта ‘мæ фатау атахти айнæджыты сæрты.
    Сырдон йæ сæр ныттылдта ‘мæ зæгъы:
    - Ай хуыцауимæ дæр искуы хæцдзæни, цавæр тыхы хицау у!
    Нартæм æрцыди Сырдон æмæ зæгъы:
    - Никуыма федтон ахæм, сæгуыты гæпп баласта айнæджы сæрты.
    Батырадз баййæфта Сатанайы хæдзар æфснайгæ. Иудзæстон уæйыг та
хуыррытт-фынæй кодта. Батырадз дзуры Сатанамæ:
    - Чырылæгæт куынæ мæрзай, уæд дын æндæр хос нæй?
    -  Цы  кæнон, мæ хъæбул? Нартæ дæ фæхъхъау фæуæнт,  ды  ма  мæ
бабæрæгкодтай.
    - Нартæ дæр дæ мæтæй мард ысты. Мауал цæ ‘фхæр, цом цæуæм.
    - Расурдзæни нæ.
    - Кæм и?
    - Фынæй у.
    Батырадз  Иудзæстон  уæйыгмæ бауади, йæ былтæ йын  батъæпкодта
мæ дзуры:
    - Уæлæмæ сыст, зайнаг дзæргъы хуыст цы ныккодтай!
    Иудзæстон уæйыг фæгæпласта ‘мæ фæхъæркодта:
    - Кæцы дæ, фынæй мæ цæуыннæ уадзыс?
    - Кæцы дæн? Дæ сафæг!
    - Уæдæ уыдон æз цырагъы рухсæй ку’ агурын.
    - Æз та хуры рухсæй агурын дæ хуызæтты.
    Кæрæдзиуыл   сæхи   ныццавтой,  райдыдтой  хæцынтæ.   Батырадз
æрбырста Иудзæстон уæйыджы ‘мæ йæ фæрсы:
    - Цы ныфсæй хастай Сатанайы?
    - Мæхи ныфсæй.
    Батырадз  Иудзæстон уæйыджы сæр ракъуырдта. Сæр атылд  ‘мæ  иу
дзыхъхъы ныххаудта. Сатана зæгъы:
    - Уыцы сæр й’ астæуыл афадын хъуыд, уый фæдисхъæргæнæг ацыди.
    - Кæдæм фæнды цæуæд!
    Ракодта  Батырадз  Сатанайы ‘мæ цыл дон фыдивылд  раци,  бæстæ
ласта йæ сæрыл, ахизæн ыл нæ уыди.
    Батырадз фæрсы йæ бæхы:
    - Ахиздзыстæм?
    -  Ахиздзыстæм, фæлæ донæй фыддзаг йæ сæр цы кæф  ысдара,  уый
сæр й’ астæуыл атæхынкæн.
    Батырадз Сатанайы йæ хъæбысмæ систа ‘мæ ивылд доны баскъæрдта.
Иу  кæф йæ сæр фæхъилкодта. Батырадз æй нырриуыгъта мæ кæфы сæр й’
астæуыл атахти. Дон хуыскъ адаг фестади.
    Сатана зæгъы:
    - Иу фыдбылызæй уал фервæзтыстæм.
    Цæуынц  та  дарддæр.  Иу  ран цыл  хох  æрбахгæдта,  калм  кæм
абырыдаид, ахæм нарæг фæндаг ма дзы аззади. Батырадз та  фæрсы  йæ
бæхы:
    - Ахиздзыстæм ацы фæндагыл?
    -  Ахиздзыстæм, фæлæ раздæр йæ сæр цы калм фæхъилкæна, уый сæр
дыууæ дихы фæкæн.
    Араст  ысты  нарæг  фæндагыл.  Иу  калм  йæ  сæр  фæхъилкодта,
Батырадз  æй  нырриуыгъта ‘мæ калмы сæр дыууæ дихæй аззади.  Нарæг
фæндаг уæрдонвæндаг фестади.
    Сатана та зæгъы:
    - Дыггаг фыдбылызæй дæр фервæстыстæм.
    Араст та сты уырдыгæй дæр дарддæр. Иу ран хъæд æртыхсти мæ цын
ацæуæн нал уыди. Батырадз та йæ бæхы фæрсы:
    - Ахиздзыстæм ацы хъæды?
    -  Ахиздзыстæм, æрмæст дæм хъæды хуылфæй раздæр цы  уыджы  сæр
разына, уый дыууæ дихы фæкæн.
    Батырадз  барасти  хъæды ‘мæ фæцæуы.  Иу  уыг  хъæдæй  йæ  сæр
радардта. Батырадз æй ныцъцъыкласта ‘мæ уыджы сæр дыууæ дихы фæци.
Хъæд феуæгъд æмæ лæгъз фæндаг фестади. Сатана зæгъы:
    - Не ‘ртыггаг фыдбылызæй дæр фервæзтыстæм.
    Уырдыгæй  Нартæм  æрцыдысты. Нартæ Сатана æмæ  Батырадзыл  цин
байдыдтой.
    Уырызмæг  ыстыр  урс  гал аргæвста ‘мæ Нартæн  куывд  ыскодта.
Нартæ дæр цинкодтой Сатана ‘мæ Батырадзыл.
    
    ДÆРГЪÆФСÆРОНЫ АВД ФЫРТЫ.(Вариант)
    Чынтæ сыхы царди Дæргъæфсæрон. Уымæн уыдис авд фырты. Авд  дæр
уыдысты  фыдуаг,  æмæ нæсæттон. Канд Чынтæн сæхи  нæ  хъыгдардтой,
фæлæ ма ‘нцой нæ уагътой иннæты дæр.
    Нарты  фæсивæд  Зилахарыфæзы хъазыдысты. Уыцы  рæстæджы  Нарты
болатриу   Батырадз   та   Куырдалæгонмæ  уыдис,   йæхицæн   цилхъ
кæнынкодта.
    Дæргъæфсæроны авд фырты Нарты фæсивæды хъазты смидæг ысты  ‘мæ
хынджылæгкодтой Нарты фæсивæдæй. Кæм-иу кафгæ-кафын  разкъæрдтытыл
фæлæууыдаиккой æмæ та-иу чыззытæ ахаудтой, кæм та лæппутæм сæ къах
фæдардтаиккой  æмæ  цæ  кæлынкодтой. Афтæмæй  цæ  тухæнæй  мардтой
Дæргъæфсæроны авд фырты.
    Батырадз цæ уыдта ‘мæ мæстæй æхсысти, дзуры Куырдалæгонмæ:
    -  Дæргъæфсæроны авд фырты Нарты фæсивæдæй хынджылæгкæнынц æмæ
цæ хъуамæ фæцæгъдон.
    Куырдалæгон зæгъы:
    - Маргæ ‘нцон хъуыддаг у: фæлæ уал цæм бакæсæм ноджы.
    Дыггаг  бон дæр та Зилахарыфæзмæ фæзындысты Дæргъæфсæроны  авд
фырты ‘мæ та Нарты фæсивæдæй хынджылæгкæнынц.
    Мæсты та кæны Батырадз æмæ Куырдалæгонæн афтæ зæгъы:
    - Мæ маст цæм тоны ‘мæ цæм ныццæуон.
    Куырдалæгон зæгъы:
    - Цытæ дзурыс: ацы хатт дæр цæм ма ацу.
    Йæхи та бауырæдта Батырадз дæр.
    Æртыггаг  хатт  дæр та Нарты фæсивæд уыдысты Зилахарыфæзы  ‘мæ
хъазыдысты.  Дæргъæфсæроны авд фырты дæр та  уым  февзæрдысты  ‘мæ
райдыдтой хынджылæгкæнын Нарты фæсивæдæй.
    Батырадз  цæм кæсы ‘мæ мæстæй æхсиды. Куырдалæгон æй  æмбæрста
‘мæ зæгъы Батырадзæн:
    - Мæ хатырæй ма цæ уадз.
    - Уæд цæ бынтон худинаджы хай фæкæндзысты.
    -  Æххæст  дæ цилхъ арæзт фæуа, æмæ лæбурæг мæнæй ку’  ацæуай,
уæд Чынтæ мæнмæ лæбурдзысты. Гъеуымæн дæ уыромын.
    Батырадз бамбæрста, Куырдалæгон æй цæмæн уыромы, уый,  æмæ  та
‘нцад æрлæууыд.
    Фæци арæзт цилхъ Куырдалæгон æмæ йæм дзуры:
    -  Батырадз  Дæргъæфсæроны фыртты  рог  цæфтæ  ракæн,  кæд  нæ
бамбарой, уæд цæ дыггаг хатт та карздæр бафхæр.
    Батырадз  Куырдалæгонæй рацыд æмæ Зилахарыфæзыл бацыди.  Нарты
фæсивæд  Батырадзы  куы  федтой, уæд ын Дæргъæфсæроны  авд  фыртæй
хъасткæныныл фесты:
    - Нæ туг нын дойныйæн нуазынц æртæ боны дæргъы:
    - Уæдæ ма симды ‘рхæцæм.
    Ныххæцыдысты  симдыл. Батырадз Дæргъæфсæроны фырттæй  куы  кæй
къахфындзтыл фæлæууы, куы та кæй. Авд æфсымæры  сæ фыдмæ ‘рцыдысты
фæчепфæчепгæнгæ ‘мæ йæм дзурынц:
    -  Уыцы  Батырадз цавæр у, куынæ цæф æнкъары, куынæ дзы  рисгæ
исты скæны.
    Дæргъæфсæрон зæгъы:
    -  О,  уый  Хæмыцы  фырт у. Уый сыгъдæг болат  æндон  у,  йæхи
Куырдалæгоны куырдадзы бахсыста.
    - Уæдæ мах дæр бахсидæм нæхи Куырдалæгоны куырдадзы.
    -  Сымах нæ бафæраздзыстут, уый бæрзæйæ гуырд у, мады гуыбынæй
нæ райгуырди.
    - Æмæ афтæ кæй у, уый тыххæй хъуамæ æдыхдæр уаид, уый та махæй
тыхджындæр у.
    - О, ныууадзут, ницы бакæндзыстут.
    - Уымæй дæ нæ фæрсæм.
    Семæ  акодтой урс гал Дæргъæфсæроны авд фырты мæ Куырдалæгонмæ
ссыдысты. Бахъæр æм кодтой:
    - Куырдалæгон, æддæмæ нæм ракæс!
    Куырдалæгон цæм ракасти мæ зæгъы:
    - Цы кæнут, Чынтæ, цы уæ хъæуы?
    - Мах дæумæ эссыдыстæм.
    - Хуыздæр фæут, фæлæ уал мидæмæ рахизут.
    - Æнæвдæлон ыстæм.
    - Уæдæ цæуыл тагъдкæнут?
    - Нарты Батырадзы дæ куырдадзы ды бахсыстай?
    - Æз, бæгуыдæр!
    - Уæдæ мах дæр бахсид.
    - Сымах нæ бафæраздзыстут, басудздзыстут.
    - Уæдæ уый цæуылнæ сыгъди?
    - Уый бæрзæйæ гуырд у.
    -  Æмæ уæд хъуамæ æдыхдæр уаид, фæлæ уый та тыхджындæр куы  у,
бахсид мах дæр.
    - Уой, ницы бакæндзыстут.
    - Бакæндзыстæм, нæ бакæнæм, уымæй дæ нæ фæрсæм.
    - Хорз, фæлæ куы судзат, уæд-иу м’ аххос ма уæд.
    -  Мах  дæ аххосджын нæ кæнæм, ды нæ хорз бахсид æмæ дын  дæлæ
урс гал лæвар.
    Дæргъæфсæроны   авд   фырты  бахызтысты  куырдадзы   судзæнмæ.
Куырдалæгон зынг ыскодта мæ цыл æртæрдыгæй ысдымдтой куынцытæ.
    Дæргъæфсæроны фырттæм арт æндавын байдыдта, сæ хид кæлы.  Стæй
фыддæр  тæвдкæнын байдыдтой, сæ буар судзы, æмæ цыл арт  сирвæзти,
чердæм  ма  алидзой, уый цын нал уыдис. Сæ кæстæр  ма  тыхамæлттæй
агæпласта, иннæтæ басыгъдысты.
    Дæргъæфсæроны  кæстæр фырт æрдæг сыгъдтытæй  æрхæддзæ  ис  æмæ
дзуры йæ фыдмæ:
    -  Рухсаг  уæнт дæ фырттæ, Куырдалæгоны куырдадзы басыгъдысты,
мæхæдæг дæр ма тыххæй фервæзтæн.
    Ныссагъæскодта Чынты Дæргъæфсæрон æмæ зæгъы:
    - Куырдалæгонæн ацы маст баринаг нæу.
    Фервыста  Куырдалæгонмæ: «Мæ фыртты мын  басыгътай,  фæлæ  цын
рухсаг уæддæр зæгъ.»
    Куырдалæгон  æрæрвыста: «Мæ хуыцау ме ‘вдисæн, сæхæдæг  тыххæй
сæхи бавæрдтой куырдадзы ‘мæ мæ бон нæу ныццæуын.»
    Дæргъæвсæрон  та сæрвыста: «Мæ фырттæн сæхи аххос  уыди,  фæлæ
цын уæддæр рухс зæгъ.»
    Куырдалæгон  дæр та æрæрвыста: «Сæхи аххос уыд, лæвар  дæр  ма
мын  бакодтой  –  урс  гал,  фæлæ ацæуын  мæ  бон  нæу,  уæлдайдæр
иунæгæй.»
    Ноджыдæр та Дæргъæфсæрон сæрвыста: «Мæн фæнды дæ фенын,  цæмæй
рухс  зæгъай мæ фырттæн. Кæд дæ ‘мбал хъæуы, уæд æмбал дæр  ракæн,
кæй дæ фæнды, уый.»
    Куырдалæгон дæр уæд æрæрвыста: «Ацæудзынæн.»
    Куырдалæгон базырджын фæттæ сарæзта ‘мæ Нарты Сатанамæ бацыди.
Дзуры Сатанамæ:
    - Батырадз бынаты ис?
    - Куырдалæгон куы дæ, рахиз уал мидæмæ, кæд зынид уæдмæ.
    - Уыйас æвдæлон нæ дæн, тагъд мæ хъæуы.
    - Уæд цъитиуаты ихдон ‘нуазы мæ йæм фæзын уырдæм.
    Куырдалæгон  цъитиуатмæ ацыди. Батырадз æртæ ивазыны  бæзн  их
ыстыдта. Йæ сæрыл æй æрсагъта ‘мæ йæхи уазалкæны.
    Куырдалæгон æм дзуры:
    - Батырадз, их уал аппар ‘мæ цом мемæ.
    - Кæдæм цæуæм?
    - Чынты Дæргъæфсæронмæ.
    - Кæдмæ дæм сидти Дæргъæфсæрон?
    -  Й’ авд фырты сæхи мæ куырдадзы бахсидынмæ хъавыдысты. Æз цæ
нæ уагътон, тыххæй бахызтысты, æхсæзæй басыгъдысты, иу ма цæ ‘рдæг
сыгъдтытæй  рахызти.  Ныр мæм æрвиты, цæмæй рухс  зæгъон  йæ  сæфт
фырттæн.
    - Фæцу йæм, фæлæ æз та цæмæ цæуон? – фæрсы Батырадз.
    -  Нæ,  йемæ  афтæ  дзырд дæн, иунæгæй н’ ацæудзынæн,  æмбалæн
хъуамæ  иу лæджы акæнон æмæ дæу кæнын. Исты тых ныл куы цæуа,  уæд
мæнæ базырджын фæттæ дæр ыскодтон.
    Батырадз ысразы ‘мæ рараст сты Дæргъæфсæронмæ.
    Донхæссæн суадонмæ ‘рцыдысты ‘мæ иу æрыгон усы федтой сауты.
    Батырадз æм дзуры:
    - Хатыр бакæ, фæлæ Чынты Дæргъæфсæрон сæхимæ ис?
    - Сæхимæ ис, æз йæ чындз дæн.
    - Ау æмæ саутæ кæуыл дарыс?
    - Нæ лæгыл.
    - Чи уыди дæ лæг?
    -  Нæ  хицауæн  уыдис  авд  æфсымæры.  Куырдалæгоны  куырдадзы
басыгъдысты. Иу ма цæ раирвæзти æрдæгсыгъдтытæй. Мæн чындзы  уымæн
8pu`qrni.  Нырма  иу  уат  не ‘ркодтам.  Кæмæн  мæ  ‘рхастой,  уый
æрдæгмард  у,  нæ  иуырдæм зилын фæразы, нæ иннæрдæм.  Йæ  бон  нæ
сыстын  у, нæ цæуын. Йæ сыгъды смагæй бацæуæн нæй. Æз дæр загътон,
цалынмæ  сыстай, уæдмæ дыл саудардзынæн, стæйсисдзынæн  мæ  саутæ.
Цæрдудæй йыл сау дарын, нæдæр йæ цурмæ цæугæ кæнын.
    - Уæдæ мах сымахмæ цæуæм.
    - Куырдалæгон уæ кæцы у?
    Куырдалæгон йæхицæй зæгъы:
    - Æз дæн Куырдалæгон, ме ‘мбал та у Нарты Батырадз.
    -  О,  уæ бон ныккалат. Дæргъæфсæрон, сымах марынмæ сайы, фæлæ
уæ фæдзæхсын, æфсины нуазæнтæ уæм авæрдзысты ‘мæ цæ ма баназут.
    -  Уыцы хорздзинады тыххæй дæ æз мæ чындз бакæндзынæн, - зæгъы
Куырдалæгон. – Дæн иунæг фырты хицау. Ныр цæугæ, фæлæ дзургæ  мацы
скæн.
    Чындз ацыди. Батырадз зæгъы Куырдалæгонæн:
    - Дæ фæттæ мæнмæ æри!
    Батырадз    фæттæ    райста    ‘мæ   Чынтыхъæумæ    бацыдысты,
Дæргъæфсæронмæ бадзырдта Батырадз:
    - Цы фæдæ, Дæргъæфсæрон?
    Батырадзы   хъæрæй  цары  сæгтæ  ‘рызгъæлдысты.   Дæргъæфсæрон
ракасти ‘мæ зæгъы:
    - О, мæнæ Хæмыцы фырт куы дæ. Мидæмæ рахизут.
    Бахызтысты.   Æрбадын   цæ  кодтой  æмæ   Дæргъæфсæрон   Чынты
‘рбакодта. Æрбадтысты уыдон дæр æмæ рæгъытæ уадзын байдыдтой.
    Дæргъæфсæроны  ус  нуазæнтæ бахаста дыууæ  куысийы,  сæ  иу  –
Батырадзмæ, иннæ – Куырдалæгонмæ. Сæ мидæг цын калмы марг ауагъта.
    Райстой  куыситæ  Батырадз  æмæ  Куырдалæгон.  Батырадз  фæрсы
Дæргъæфсæроны:
    - Хæларæй йæ нуазон, æви хæрамæй?
    - Бар дæхи, Батырадз.
    - Уæдæ мын æртыггаг куыси дæр æркæнут.
    Уый дæр æм радтой, уый сыгъдæг уыди – æнæ маргхъæстæ.
    Батырадз та фæрсы Дæргъæфсæроны:
    - Исты дæ дарын?
    - Ницы, Батырадз.
    - Искуы дæ бахъыгдардтон?
    - Никуы.
    -  Уæдæ  мын мæнæ мæ фыддзаг нуазæн райс дæхимæ мæ  де  ‘фсины
цæрæнбоны тыххæй иумæ баназæм.
    - Фыддзаг нуазæн дæхи у, дыггаг мæм авæр.
    - Нæ, фыддзаг баназ.
    - Уæд та ‘ндæр нуазæнтæ баназæм.
    Батырадз фæхъæркодта:
    - Куыдзы хъыбыл цыдæр, айс æмæ баназ дын зæгъын!
    Дæргъæфсæрон райста маргæйдзаг нуæзт, æмæ Батырадз зæгъы:
    - Гъеныр æй нуаз.
    Гæнæн нал уыди ‘мæ йæ Дæргъæфсæрон банызта.
    Куырдалæгоны  нуазæн  райста Батырадз æмæ зæгъы  Дæргъæфсæроны
фыртæн:
    - Рабад дæ хуыссæнæй!
    Уый дæр тыхамæлттæй рабадти. Батырадз æм дзуры:
    - Ацы нуазæн та ды баназ!
    - Мæ бон нæу.
    - Баназ дын зæгъын, хæрæгæй хæрæгдæр чи у, уыцы къæлæу!
    Баназын  æй  кодта  Дæргъæфсæрон  æмæ  йæ  фырт  дзæгъæл  каст
байдыдта. Батырадз та цæм дзуры:
    - Уæ дыууæ дæр дурдзæджындзы цур ыслæуут.
    Дæргъæфсæрон  æмæ  йæ  фырт  дурдзæджындзы  цур  ыслæууыдысты.
Батырадз  цыл  Куырдалæгоны базырджын фæттæй иу  ысуагъта  ‘мæ  цæ
дурдзæджындзимæ  кæдæмдæр  фæхаста фат. Стæй  дзуры  Дæргъæфсæроны
усмæ:
    - Ныр та ды слæу.
    Цы гæнæн уыди, слæууыди ус. Батырадз Куырдалæгонмæ дзуры:
    -  Мæнæ дæ марæг æмæ фидау дæхæдæг, æз мæ къух сылгоймагмæ  нæ
сисдзынæн.
    Куырдалæгон æй фехста мæ зæгъы:
    - Мæ удхæссæг сылгоймаджы марг æвзаг.
    Батырадз Чынты фæрсы:
    - Ныр мын туг фидут, æви хæст сидут?
    Чынтæ загътой:
    -  Мах цæй хæст сидæм дæуæн, нæхæдæг дæр уынгæджы куы уыдыстæм
Дæргъæфсæрон æмæ йæ фырттæй, æгайтма фесæфтысты.
    - Уæдæ чындзæхсæв ыскæнут, саутæ цы чындз дардта, уымæн.
    Хорз æй сарæзтой.
    Абонæй  фæстæмæ уый уыдзæни Куырдалæгоны чындз æмæ  мын  дзырд
радтут,  Куырдалæгоны  куыд никуы хъыгдардзыстут,  уыууыл,  зæгъгæ
загъта Батырадз.
    Чынтæ  дзырд радтой æмæ Дæргъæфсæроны чындзы хуысар æмæ хæрæйæ
сфæлыстой.  Чындзæхсæв ыскодтой æмæ рахастой  Куырдалæгоны  фыртæн
Дæргъæфсæроны чындзы Батырадз æмæ Куырдалæгон.
    Куырдалæгон йæ фыртæн зæгъы:
    - Ай дын бинонтæ, мæнæн та – чындз.
    Стыр  чындзæхсæв  скодта Куырдалæгон,  æмæ  Батырадз  уыйфæстæ
рафардæг и Нартæм.
    
    БАТЫРАДЗ КУЫД ФЕСГУЫХТ
    Нартæй  авд бонцауы ‘ддæдæр царди иу уæйыг. Уымæн æхсæз  фырты
уыди ‘мæ йын Нарты къухæй цагъды фесты.
    Уæд уæйыджы ус й’ арыныл уыд æмæ бафарста къулыбадæгусы:
    - Цавæр гуырд уыдзæн, сæргуыбыр æви къæхтæхъил?
    Къулыбадæг ус зæгъы:
    -  Нæдæр сæргуыбыр у, нæдæр къæхтæхъил, фæлæ ахæм гуырд у  ‘мæ
куыддæр  райгуыра,  афтæ  йæ тæвдæй дон  сысгæ  кæндзæни,  дур  та
скъуыдтæ кæндзæни.
    - Уæд тыхæй та куыд уыдзæн?
    -  Тыхæй  йын  уымæн æмбал нæ уыдзæн. Дон  æмæ  дуртæ  кæй  нæ
уыромой, уый ма лæг кæм бауыромдзæн?
    Уæйыг цин байдыдта ‘мæ зæгъы йæхицæн: «Фæлæуут ныр, Нартæ!»
    Иу  бон  уæйыджы ус хъæрзын байдыдта ‘мæ уæйыг  йе  ‘ртæ  хомæ
фæдзырдта.  Уæйыджы ус ахæм тæвд уыди гуырдзæй æмæ йыл  къухавæрæн
нæ уыди. Уæйыджы хотæ йæм куы бавналынц, уæд сырдиагкæнынц.
    Уæйыгæн зæгъынц йæ хотæ:
    - Æфсæн æртысгæнтæ нын æрхæсс – чи гуыры, уымæ къухæй бавналæн
нæй.
    Уæйыг æфсæн æртысгæнтæ саразынкодта ‘мæ цæ йæ хотæм радта.
    Гуырдз йæ мады гуыбынæй дзуры:
    - Раздæр цы адарон?
    - Дæ тых цæмæй у, уый.
    Лæппу  йæ  цæнгтæ радардта фыддзаг бон. Уæд Нарты зæххыл  ахæм
хур  ыскасти ‘мæ ‘хсæв æмæ бон ысиу ысты, æгас æхсæв æмæ ‘гас  бон
хур касти. Нартæ дискæнынц:
    -  Ахæм  рæстæг  никуыма  уыди ‘мæ ‘хсæв  бонимæ  сиу  уа  ‘мæ
иугæндзон хур кæса.
    Дыггаг бон та уæйыджы усы гуыбынæй гуырдз дзуры:
    - Ныр та цы адарон?
    - Дæ хъару цæмæй у, уый?
    Гуырдз  йæ риу равдыста. Уæд та Нартыл ахæм æхсæв ыскодта  ‘мæ
‘хсæв æмæ бон ысиу ысты. Нартæ зæгъынц: «Ахæм диссаг никуыма  уыди
‘мæ бон æхсæвимæ сиу уа мæ хур мауал ракæса.»
    Æртыггаг бон дæр та гуырдз йæ мады гуыбынæй дзуры:
    - Гъеныр та уæм цы равдисон?
    - Дæ ныфс цæмæй у, уый.
    Гуырдз  йæ  уæрджытæ  равдыста ‘мæ  фæстæмæ  абырыди  йæ  мады
гуыбыны.  Æртыггаг бон Нартыл ахæм дымгæ сыстади, æхсæв  æмæ  бон,
æмæ  цын сæ хæдзæртты сæртæ фæхаста ‘мæ цæ кæмтты байтыдта.  Нартæ
зæгъынц: «Ай нын рæстмæ хъуыддаг нæ уыдзæни.»
    Изæрырдæм гуырдз дзуры:
    - Доны былмæ ныккæнут мæ мады ‘мæ мæ уым райсут.
    Уæйыджы  хотæ  уæйыджы  усы  донбылмæ  ркодтой  æмæ  йæ  æфсæн
æртысгæнтæй а-ныр райсой, афтæ та гуырдз дзуры:
    - Мæ фыдæн зæгъут, дыууæ комы астæу цы дон цæуы, уый бацауазæд
иу хохæй иннæмæ.
    Уæйыг  комы  дон иу хохæй иннæмæ бацауæзта. Стæй уæйыджы  хотæ
уæйыджы  усы  донбылмæ  ныккодтой. Уым æфсæн  æртысгæнтæй  райстой
гуырдзы  ‘мæ йæ ауæзтдонмæ фехстой. Уым бахсыстысты ‘мæ  дзуры  йæ
мадмæ:
    - Ардæм мæм дæдтут хæринаг.
    Уæйыг  æрвылбон  авд галы ‘ппæрста ауæзтмæ йæ  фыртæн  æмæ  йæ
хъомылкодта.
    Нартæ Сатанамæ бацыдысты ‘мæ йæ фæрсынц:
    -  Дæ  хорзæхæй, зæгъ ма нын, иу бон ныл æхсæв не  ‘ркодта  мæ
дыууæ боны бæрц хурмæ сыгъдыстæм, æмæ уый циу?
    Зондджын уыди Сатана. Фыдæй фыртмæ цы ‘рцыдаид, уый дæр  зыдта
‘мæ  Нартæ  Хуыцаумæ  дæр  уымæн нæ  куывтой.  Фыдбылыз,  цин  алы
хъуыддаг дæр æмбæрста.
    Ныр дæр та зæгъы Нартæн:
    -  Уый  зонын  уæ  хъæуы мæ Нартыл чи фæтых  уа,  ахæм  гуырдз
равзæрди зæххыл, æмæ уын тыхкæндзæни.
    -  Уæдæ  дыггаг  хатт æхсæв дыууæ æхсæвы – хъæргъæн  та  цæмæн
уыди, хуры рухс куынæ уал уыдтам?
    - Уымæн æмæ уæм бырсдзæни ‘хсæвыгон, хуры рухсмæ кæсын дæр нал
рауæнддзыстут йæ тæссæй.
    - Уæдæ ацы дымгæ та цæмæн у, нæ хæдзæрттæ нын куы фегом кодта,
уæд?
    -  Уый  та уый амоны ‘мæ куы хæца, уæд æй чи мара, уыдонæн  сæ
сæры тенкатæ хауын кæндзæни.
    Нартæ раздæхтысты фæстæмæ мæ ‘ртæ дихы фесты. Иутæ зæгъынц:
    - Мæнг зæгъы Сатана, ахæм гуырд кæм ис, æмæ Нартыл фæтых уа!
    Иннæтæ зæгъынц:
    - Чи зоны, уа.
    Æртыггæгтæ зæгъынц:
    - Æнæмæнг уыдзæни, æнæсæтгæ дур дæр нæу.
    Сатана цæм хъуыста, фæлæ ницы дзуры.
    Иуахæмы Сатана зæгъы Уырызмæгæн:
    - Дæ мадырвадæлтæм, Донбеттыртæм мæ фæкæн.
    - Цæмæ цæм цæуæм?
    - Мæн фæнды базонын, Нартæ нæ мах куыд цæрдзысты, уый.
    - Уæдæ срæвдзкæн дæхи.
    Сатана ‘срæвдзкодта йæхи ‘мæ та зæгъы:
    -  Батырадз æвзонг у. Нарты лæппутæй йæ исчи фæхъыгдардзæни мæ
уый дæр акæнæм.
    - Акæн.
    Сатана  Батырадзмæ  рацыди,  уый  та  хъултæй  хъазыди   Нарты
лæппутимæ. Нартæ сæ ныхасы уыдысты мæ ныхаскодтой. Чи загъта:
    - Мæ хойы хуызæн Нартæм сылыстæг нæ уыдзæни.
    Чи загъта:
    - Не ‘фсины хуызæн, Нартæм ничиуал æрхаудзæни.
    Чи та дзырдта:
    - Сатана дæр ницы уадиссаг у, чысыл цыдæр базыдта мæ нын æй нæ
цæстмæ дары.
    Ницы  ‘сдзырдта  Сатана, Батырадзмæ фæдзырдта  мæ  Уырызмæгимæ
Донбеттыртæм фæцыдысты.
    Уæйыджы фырт хъомыл байдыдта.
    Иубон Батырадз Сатанайæн зæгъы:
    - Хъазынмæ мæ ауадз лæппутимæ.
    Ауагъта   йæ  мæ  доны  мидæг  Донбеттырты  лæппутимæ  хъазыди
Батырадз.
    Уыцы бон уæйыг йæ фыртмæ дзуры:
    - Кæдмæ баддзынæ ам?
    - Цалынмæ мæ тыхтыл фервæссон, уæдмæ.
    - Æмæ дæм исты тых ис?
    - Куыд дын æй равдисон? – фæрсы лæппу йæ фыды.
    - Мæнæ дын мæ фат æмæ ме ‘рдын. Далæ фурды былыл урс дзæнхъатæ
зынынц æмæ мæ уыдонæй иу цæф ыскæн.
    Лæппу  райста  йæ фыды фат æмæ ‘рдын, фехста дзæнхъатæ.  Уыдон
дзæнхъатæ нæ уыдысты, фæлæ Батырадзы цæстыты урсытæ ‘рттывтой. Фат
атахти мæ Батырадзы цæстыты хаутыл ацауындзæг и.
    Батырадз фат райста, йæ цæст иу ныкъуылд æркодта, афтæмæй.
    Уæйыг зæгъы:
    - Бæлвырд фæцæф и.
    - Æндæр ма мын цы зæгъыс?
    - Уæлæ ма къæдзæхæй фæрк ратон æмæ та йæ уыцы дзæнхъатыл фехс.
    Уæйыджы  фырт авд ивазныбæзнæн къæй ратыдта къæдзæхæй,  фехста
йæ  мæ  Батырадзы  ныхыл  сæмбæлди. Къæй ныппырх  и,  йæ  цæст  та
фæныкъуылдта Батырадз.
    Уæд та уæйыг зæгъы:
    - Уымæй дæр рамбылдтай.
    - Цы ма мын зæгъдзынæ?
    - Ницы, кæд ма кардæй дæр афтæ арæхсыс, уæд.
    - Алцæмæйдæр арæхсын.
    - Уæдæ цом нæхимæ, зæгъон дын мæ хабар.
    Лæппу зæгъы:
    - Æртæ боны ма мæ бауадз æмæ мын зæгъ ардæм дæ хабар.
    Уæйыг зæгъы:
    - Ды мæнæн дæ ме ‘вдæм фырт.
    - Уæдæ кæм ысты уæд мæ хистæртæ?
    - Нарты къухтæй фæмард ысты.
    - Ох, куынæ ма йæ загътаис.
    Ратæррæтласта ауæдзтæй æмæ фæрсы йæ фыды:
    - Хорз бæх дæм ис?
    - Ис! Ахæм у, æмæ йын дымгæ йæ рыг дæр нæ баййафдзæни.
    - Кард та дæм цавæр ис?
    -  Кард  та  ахæм у мæ цас цæгъды, дыууæ ахæмы та  йæ  цæхæрæй
сафы.
    - Уæдæ дæ фат та цавæр у?
    - Арвы нæрд йæ цуры бамынæгвæййы.
    - Д’ арц та куыд у?
    - Хохыл æй ныццавтай зæгъгæ, уæд дзы иннæрдæм авд ивазныбæзнæн
атондзæни.
    - Уæдæ æз цæуын Нартæм мæ маст исынмæ.
    Рарасти Уæйыджы фырт Нартыбæстæм.
    
    Батырадз Сатанайæн фенынкодта фат æмæ зæгъы:
    - Ацы фат мыл сæмбæлди.
    Сатана йæм æркасти. Батырадзæн ницы ‘схъæркодта, фæлæ Уырызмæг
зæгъы:
    - Нартæн тыхгæнæг фæцæуы.
    - Уæдæ нын худинаг у ам уæвын.
    - Сæр цæ куы хъæуа, уæд дæм зындзысты.
    Уырызмæг дæр ницыуал загъта.
    Уæйыджы  фырт æрцыди Нартæм æмæ цыл ысхæцыди. Цы  басæттын  цæ
хъуыди, йæ ныхмæ лæууæг нæ фæци.
    Фæрсы Нарты:
    - Тыхджындæр уæ чи у?
    - Сосланæй тыхджындæр нæм ничи ис.
    Дзуры Сосланмæ:
    - Нæ тыхтæ бавзарæм.
    Сосланæн  нæ зæгъын йæ бон нæ уыди. Рахызти уæйыджы фыртмæ  мæ
йæ фæрсы:
    - Куыд æвзардзыстæм нæ тыхтæ?
    - Фæттæй ысхæцæм.
    Фæйнæрдæм ацыдысты ‘мæ схæцыдысты. Сосланæн уæйыджы фырты  фат
йæ фадхъулыл сæмбæлди ‘мæ ‘рхаудта. Сослан æм дзуры:
    - Ныууадз мæ, цы мын зæгъай, уый бакæндзынæн.
    - Уæдæ ма уæм чи ис тыхджындæр?
    - Хæмыц-болатрихи.
    Уымæ  дæр та фæсидти, фæйнæрдæм алæууыдысты, æмæ та уымæн  дæр
уæйыджы фырты фат йæ фадхъулыл сæмбæлди. Хæмыц æм дзуры:
    - Ныууадз мæ, цы зæгъай, уый бакæндзынæн.
    - Чи ма уæм ис тыхджындæр?
    -  Уырызмæг  тыхджындæр у, фæлæ ам нæй. Йæ  мадырвадæлтæм  ис,
фæлæ тагъд зындзæни.
    -   Уæдæ   цалынмæ   уый  зына,  уæдмæ  мын  уæ   чызг-фæсивæд
меддæмæкæсæн хæссæнт, уæ лæг-фæсивæд та мæм зилгæ кæнæнт хæрд  æмæ
нуæзтæй, кæннод уæ быны сæфт фæкæндзынæн.
    Цы бон уыди Нартыл æмæ бакоммæкастысты.
    Сырдон цыл худы мæ дзуры:
    -  Æвзæр  Нарт,  уæ сылтæй куы ‘ппæлыдыстут  æмæ  ныр  уæйыджы
фыртæн фаджыс хæссæг куы сысты.
    Нартæ зæгъынц:
    - Ды дæр ма нæ мæстæймарыс, æви дын дæ сæр ыслыгкæнæм?
    - Мæ сæр мын цы лыгкæнут, фæлтау уæйыгæн исты хос ыскæнут. Мæн
ницы хъыгдары.
    -   Фервæзын  нæ  кæн,  Сырдон,  æмæ  нæ  цы  курыс,  уый  дын
раддзыстæм.
    - Фæсайдзыстут мæ.
    - Ард дын хæрæм Нарты номæй.
    -  Уæдæ  мын  доны  былмæ хæдзарæн физонæг  æртæдзыхонтимæ  мæ
ронджы  дурынтимæ ‘рымбырдкæнут. Уæ лæгтæ фæйнæ хъуыны сæ  рихитæй
радтæнт, уæ устытæ фæйнæ хъуыны сæ дзыггутæй æмæ уæ фервæзынкæнон.
    Нартæ   сæххæсткодтой  Сырдоны  дзырд.  Сырдон   æртæдзыхонты,
физонджыты  мæ ронджы дурынты цур æрбадти мæ фæдзырдта  иу  кæфмæ,
стæй йын зæгъы:
    - Адонимæ мын мæхи дæр Уырызмæг æмæ Сатанамæ фæхæддзæкæн.
    Кæф  уыцы хæссинæгтæ йе ‘ккой сывæрынкодта, Сырдонæн йæхи дæр,
æмæ араст ысты донбеттыртæм.
    Уырызмæг кæсæнæй касти мæ дзуры Сатанмæ:
    - Сырдоны хуызæн нæм æрбацæуы, фæлæ а-кæфыл та цы ‘рбахæссы?
    - Чи зоны Нартæ ‘рфæсмонкодтой æмæ хатæг æрбарвыстой.
    Уалынмæ   Сырдон  æрбахæддзæ,  хæссинæгтæ  радта   ‘мæ   дзуры
Уырызмæгмæ:
    - Нартæ фæсмонкæнынц æмæ цæм раздæхут.
    Сатана зæгъы:
    - Æмæ уæд мах нымайæг куы ничи уыди.
    - Уый къуылымпы митæ кодтой.
    -  Уæдæ  цын зæгъ: сæ лæгтæ фæйнæ хъуыны рарвитæнт сæ  рихитæй
састы алдзæмæн.
    - Рарвыстой, - зæгъы Сырдон, æмæ радта лæгты рихитæ.
    Сатана цæм æркасти мæ фæрсы:
    - Ай цавæр хиды тæф кæнынц?
    Сырдон зæгъы:
    - Уыууыл дæр ма куыд ысты, фæлæ цæм уæйыджы фырт æрцыди мæ йын
хырхынц æхсæвæй-бонæй. Сæ нард кусæрттæгтæ цын хæрдæй фæвæййы.
    - Уæдæ ацæуæд Уырызмæг.
    Уырызмæг зæгъы Сатанайæн:
    - Ардæм мæ ды ‘ркодтай æмæ мæ фæстæмæ дæр акæн.
    - Æз н’ацæудзынæн, Нарты сылыстæг сæхи мæнæй хуыздæр кæнынц.
    Сырдон загъта:
    - Рарвыстой дæм сæ дзыггутæй фæйнæ хъуыны састы алдзæмæн.
    Сатана ‘ркасти уыдонмæ дæр мæ та зæгъы:
    -  Ай  цы  хъылмайы тæф кæнынц, цыма сæ дзыггутыл исты ‘взæртæ
фæкалди.
    Сырдон зæгъы:
    -  Раст дæ, Сатана, Нарты сылыстæг уæйыджы фаджысхæссæг  систы
мæ цæ нал æвдæлы сæхи ‘хсынмæ дæр.
    - Уæд Хæмыц æмæ Сослан та цы фесты?
    - Уæйыджы фырт цæ фæтдзæфтæ фæкодта сæ фадхъултæм .
    -  Ацу  мæ  фехъусынкæн Нартæн: Уырызмæг æмæ Сатана рцæуынц  –
уыдон уæ фервæзынкæндзысты, кæд æмæ цын куывд ыскæнат, уæд.
    Сырдон Нартæн радзырдта Уырызмæг æмæ Сатанайы ныхæстæ.
    Нартæ зæгъынц:
    - Разы стæм, æрмæст ма нæ ацы бынхорæй фервæзынкæнæнт.
    Сатана Батырадзмæ фæсидти мæ йæ фæрсы:
    -  О, менæныййаргæ хъæбул, исты тых дæм ис, уый куы зонин, уæд
дын иу хъуыддаг зæгъин:
    Батырадз зæгъы:
    -  Нартæм  æз  мæхицæй тыхджындæр нæ зонын.  Уæдæ  Донбеттырты
фæсивæдимæ дæр афæлвæрдтон æмæ мæ ныхмæ нæ лæууынц. Чи  ма  хъуамæ
фæлæууа мæ ныхмæ, нæ зонын.
    -  Уæдæ  ма  уæртæ  уыцы фондзыссæдзазыггон тулдз  йæ  бынатæй
фезмæлынкæн.
    Батырадз  бауади  фондзыссæдзазыггон тулдзмæ,  йæ  цæнгтыл  ын
фæхæцыди  мæ  йæ  æд уидæгтæ срæмыгъта, стæй йæ фехста  мæ  лыстæг
ысхъисгай ныппырх и.
    Сатана  мæ  Уырызмæг  æм кастысты мæ сæ  мидбылты  бахудтысты.
Батырадз цæ фæрсы:
    - Цæмæн мыл бахудтыстут?
    - Ахæм тыхимæ ма дæ хъару дæр хъæуы.
    - Уымæй дæр цух нæ дæн.
    - Уæдæ ма Донбеттырты мæсыг фезмæлынкæн.
    Батырадз  мæсыгмæ февнæлдта мæ йæ бындурæй ыстыдта,  коммæ  йæ
фехста мæ къæйгай баци.
    Уырызмæг æмæ та Сатана бахудтысты. Батырадз цæ фæрсы:
    - Цæуыл та бахудтыстут?
    Уыдон зæгъынц:
    - Тых æмæ дæм хъару хорз ис, фæлæ ма дæ ныфс та куыд у?
    - Уымæй дæр цух нæ дæн.
    - Уæдæ ма уæртæ уыцы хохыл анцай.
    Батырадз  йæ  синтæ  иу  хохмæ  фæцарæзта,  йæ  къæхтæй  быцæу
февæрдта мæ йæ авд ивазны фæфалдæркодта йæ бынатæй.
    Уырызмæг зæгъы:
    - Хорз. Ныфс дæр дæм ис, Нарты сæрыл хæцын дæ бон бауыдзæни.
    Батырадз фæрсы Сатанайы:
    - Цы хъуыддаг мын уыдтæ зæгъинаг?
    Сатана дзуры:
    -  Нартæм  тыхгæнæг фæзынди мæ Нарты сæрæнты  басаста,  æз  ма
Уырызмæджы мæ дæу ардæм æркодтон. Ныр мæ уырны, æнæныфс кæй нæ дæ,
уый дæр. Нарты ‘гъдау афтæ у: тыхкæнынмæ куы цæуай, уæд цын раздæр
ацаход  сæ цæхх æмæ сæ кæрдзынæй, цæмæй фæфæндараст уай.  Дæу  ныр
сæр бахъуыд мæ ацаход раздæр.
    - Æз ам Донбеттырты цæхх æмæ кæрдзынæй н’ ацаходдзынæн.
    - Нартæй сæхион алы хæдзар дæр æрбарвыста.
    Батырадз цæ анызта, ахæрдтытæкодта мæ зæгъы:
    - Цæуын уæдæ æз.
    - Иумæ! – зæгъы Уырызмæг.
    Рараст ысты Нартыбæстæм. Иу хъæдрæбын федтой дыууæ лæджы –  сæ
чъиухид калынц æмæ агты фыдызгъæл фыцынц.
    Уырызмæг цæм дзуры:
    - Байриат, хорз адæм!
    - Хорзæй цæр дæхæдæг, мах ма цæй хорз адæм ыстæм!
    - Цы фыцут ацы цæджджинаг-æгты?
    - Уæйыджы фыртæн фыдызгъæл фыцæм.
    - Уæхæдæг та чи стут?
    -  Чи  уыдыстæм,  уый дæр нал ыстæм, Нарты  Хæмыц  æмæ  Сослан
ыстæм.
    - Ау, æмæ къуылых та цæмæн ыстут?
    - Фатдзæгъдæн ныл ыскодта нæ фадхъултæм уæйыджы фырт.
    - Уæдæ æз Уырызмæг дæн.
    - Мах дæ базыдтам, фæлæ барæй нæхи не ‘схъæркодтам.
    Батырадз агтæ фыцгæйæ йæ хъæлæсы ауагъта, стæй фæрсы:
    - Кæм ис уыцы куыдзы фырт?
    - Нарты кæстæртимæ.
    Цæуынц  дарддæр Хæмыц æмæ Сосланимæ. Нарты фæсивæд дуне сырдтæ
фæмардтой, рæдзæгъдтæ сæ скодтой, æмæ цæм Уырызмæг дзуры:
    - Байриат, хорз фæсивæд!
    - Арфæгонд ут, мах ма цæй хорз фæсивæд ыстæм!
    - Чи стут? Кæмæн цæттæкæнут ацы сырдты мæрдтæ?
    - Нарты фæсивæд ыстæм, цæттæкæнæм сырдтæ уæйыджы фыртæн.
    Батырадз цæ фæрсы:
    - Кæм и ныр?
    - Уæлæ уæллаг сыхы лæгуаты бады.
    Уырызмæг зæгъы:
    - Бынбауат, атæппæтæй иу лæгæн уæ бон куы ницы баци!
    -  Бирæ мæлдзгуытæ дæр ысты, фæлæ цыл лæг куы ‘рлæууы, уæд  йæ
къахы  бын  фондзыссæдзгæйттæй амæлынц. Амæн та  тыхгæнæг  тых  нæ
ракæндзæни.
    - Æз Уырызмæг дæн.
    - Зонæм дæ бæргæ, фæлæ ныхæй ныхмæ ды уымæн ницы кæндзынæ.
    Араст  ысты  уæллаг сыхмæ лæгуатмæ. Уым Нарты сылыстæг  хастой
уæйыджы  фырты фаджыс æмæ йæ донуаты калдтой. Уырдыгæй ахæм  ысмаг
цыди мæ лæг хуыдугкодта?
    Уырызмæг сылыстæг-адæмы фæрсы:
    - Ай цы ми кæнут?
    Уыдон зæгъынц:
    - Цы ми нын кæнынкæны Уæйыджы фырт, уый кæнæм.
    Сатана зæгъы:
    -  Хи  удæй æппæлын никуы фæхъæуы, æнæ мах фаджысы бын фестут.
Сымах та йыл фæйнæ дуры ныццавтаиккат.
    - Уæйыджы фырт дурæй нæ мæлы.
    Батырадзæн Сатана зæгъы:
    - О, ме ‘нæныййаргæ хъæбул! Сæр дæ бахъуыди гъеныр.
    Уæд  æй  Батырадз басхуыста. Уæйыджы фырт дæр фестади, хæцынтæ
байдыдтой.  Кæрæдзийы  ууæрдынтæ  систой.  Фæстагмæ  йæ   Батырадз
æрбырста мæ йын йæ хурх ныллыгкодта. Фехста йын йæ сæрыкъуыдыр æмæ
уæйыджы  хъæбысы абадти. Уæйыг базыдта йæ фырты  сæр  æмæ  йæ  сæр
ныххоста, мæстæй зæрдæскъуыд фæци.
    Нартæ  сæ  сырдты  мæрдтæй Уырызмæг æмæ Сатанайæн  кады  куывд
ыскодтой.  Сырдонæн  дæр  лæвæрттæ ракодтой.  Уæдæй  фæстæмæ  афтæ
ничиуал загъта лæгтæй: «Æз Уырызмæгæй лæгдæр дæн.» Сылыстæг-адæмæй
дæр афтæ ничиуал загъта: «Æз хуыздæр дæн Сатанайæ.» Фæсивæдæй афтæ
ничиуал загъта: «Æз Батырадзæй хъæбатырдæр дæн.»
    Батырадз дæр Нартæн арфæ ракодта мæ та хæтæнты фæцыди.
    Нартæ сæ уынгтæ ныссæрфтой æмæ та сулæфыдысты.
    Ахæм уыд Батырадз сгуыхт.
    
    ХÆМЫЦЫ ТАУРÆГЪ
    Хуыцау рамæсты Нартæм æмæ цын сæ дон бауырæдта. Æрмæст  ма  иу
суадонæй  цæссыггай дон æртæхтæкодта мæ уымæй  сæ  дойны  уагътой,
фæлæ сæ фос ыскъуыдысты.
    Иу изæр Ныхасы бадынц Нартæ мæ ныхаскæнынц:
    - Уæдæ нæ фос куы скъуыйынц дойныйæ, уæд цы бакæнæм?
    Сырдон загъта:
    -  Æлджытыкомы  цæуы куыройдонваг суадон, фæлæ фос  уырдæм  чи
фескъæрдзæни, уым фыд лæг цæры Æрмыкъæдзæсæр æмæ уый  тасæй  маргъ
тæхын нæ уæнды йæ бæстыл, калм – лæсын.
    Уырызмæг фæрсы:
    - Цы нын ц’ амоныс, Сырдон?
    Сырдон зæгъы:
    -  Мæнмæ  кæд хъусут, уæд хæлттæ сæппарæм æмæ кæй хал  ысхауа,
уый атæрæд Нарты рæгъæутты Æлджытыкоммæ.
    Нартæ  Сырдоны дзырдыл ысразы сты мæ алчи цъынды радты. Хæлттæ
сисынкодтой Сырдонæн. Сырдон Хæмыцмæ зулдзых уыди мæ Хæмыцы цъынды
систа.
    Хæмыц зæгъы:
    - Барæй йæ систа ацы хæрæджы фырт, дыггаг хатт сисæд!
    Хæмыц  та  дыггаг  хатт  дæр нывнæлдта  мæ  та  Хæмыцы  цъынды
схаудта. Тынгдæр ысмæсты ис Хæмыц æмæ зæгъы:
    - Сырдонæн йæ цæстытæ бабæттут æмæ афтæмæй сисæд.
    Нартæ  Сырдоны цæстытæ бабастой, Сырдон нывнæлдта мæ та Хæмыцы
цъынды схауди.
    Хæмыцæн гæнæн нал уыди мæ зæгъы:
    - Нæ дын батайдзæн, хæрæг цыдæр Сырдон, ацы фыдми.
    Хæмыцæн Сырдон зæгъы:
    - Бузныг мæ нæ фæдæ, дон уын ыссардтон æмæ уымæй. Мæ рæгъæуттæ
куынæ  куынæгкæнынц, мыййаг, фæлæ сымах фос сæфынц. Уæртæ  мын  иу
бæхы хæррæгъ ис æмæ йæ æз та мæ доны хуыппæй бафсаддзынæн.
    Хæмыц  йæхи  барæвдзытæкодта  мæ  Нарты  рæгъæуттыл  рахæцыди.
Фæтæры цæ Æлджытыкоммæ.
    Нарты  фос  æрхæддзæ  сты. Хæмыц цын дон фаг  бадардта  мæ  цæ
хизынмæ  аздæхта æнæнтау кæрдæгыл. Йæхæдæг иу ыстыр  тулдз  бæласы
бын аууоны рхуыссыди.
    Æлджытыкомы хицау Æрмыкъæдзæсæр хохы сæр уыди. Акасти мæ федта
Нарты  рæгъæуттæ  мæ зæгъы йæхицæн: «Ай чи хъуамæ  уа?  Мæ  бæстæм
æрцæуын чи бахаста йæ ныфс?»
    Коммæ  йæхи  æриста, йæ бæхыл абадти мæ ратындзыдта.  Йæ  бæхы
комытæфæй комы мигъ ысбадти.
    Хæмыц райхъал и мæ зæгъы: «Цы хъуамæ уа ай?»
    Фæстæдæр  Æрмыкъæдзæсæры  бæх  ныххуыррытласта,  бæхы   фындзы
‘ртæхтæ Хæмыцыл æрныдзæвдысты мæ æд дарæс ныххуылыдз и.
    Хæмыц та зæгъы:
    - Цыдæр фыдбылызы бынат у ам.
    Чысыл  рæстæг  та  рауади. Æрмыкъæдзæсæры бæхы  цæфхæдты  хъæр
дуртыл  ыссыди.  Дуртæ  цæхæртæ  калдтой  æмæ  дзалагæрдæгыл   арт
сирвæзти,  арты  ‘взæгтæ Хæмыцы фæдджитæ ссыгътой.  Хæмыц  бæласмæ
сбырыди  мæ  сыфтæрты  нынныгъуылди.  Уалынмæ  Æрмыкъæдзæсæр   дæр
æрбахæддзæ  ис.  Акасти  мæ никæй уыны. Хæмыцы  дзаумайы  смаг  йæ
былтыл ауади мæ дзуры:
    - Пыф, пыф! Кæйдæр дзаума судзы.
    Хæмыц  ницы  дзуры.  Æрмыкъæдзæсæр  æрыхснырста  мæ  Хæмыц  цы
бæласмæ  сбырыд,  уый ныррызти. Хæмыц рахаудта  мæ  Æрмыкъæдзæсæры
худы счъилы ныххаудта, афтæмæй худыл зынг ысхæцыди. Æрмыкъæдзæсæры
сæрмæ  зынг бахъардта мæ йæ худ фелвæста. Худы былтыл фæхæцыди  мæ
йæ  сцагъта. Хæмыц фесхъиудта худысчъилæй æмæ Æрмыкъæдзæсæры цæсты
смидæг и. Цæсты къуырцы цæссыгдоны ленк кæны Хæмыц. Уæд кард систа
мæ   йын  рæхойын  байдыдта  йæ  цæстыгагуы.  Æрмыкъæдзæсæр  цæсты
уæлтъыфалыл  ысхæцыди. Рахаудта Хæмыц æмæ зæххыл  сæмбæлди  мæ  йæ
хъæрзын ыссыди.
    Æрмыкъæдзæсæр дзуры:
    - Кæцы дæ, уый?!
    - Æз дæн.
    - Кæцон дæ?
    - Нартыбæстæй!
    - Æмæ цæ ды кæцы дæ?
    - Æз рæгъаугæс дæн!
    - Кæмæн?
    - Æхсæртæггаты мыггагæн.
    - Уæдæ мæм æргом рацу.
    - Тæрсын, уæйыг дæ, æмæ æз та мæгуыр лæг дæн.
    - Ма тæрс, рацу истæмæйты дæ афæрсон.
    Баууæндыди Хæмыц æмæ йæм рацыди. Æрмыкъæдзæсæр æй фæрсы:
    - Нартæй кæйты зоныс?
    - Уырызмæджы зонын.
    - Зондджын æй хонынц.
    - О, о. Тынг зондджын у, халонау уый йе ‘уæны кæсы.
    Æрмыкъæдзæсæр йе ‘уæнмæ сæргъæвта Хæмыцы мæ зæгъы:
    - Акæс ма уырдыгæй.
    Хæмыц  акасти Æрмыкъæдзæсæры уæны, уыны: Нарты хъæу сæ  ныхасы
‘мбырдæй лæууынц æмæ сæ рæгъæуттыл ныхæстæкæнынц. Хæмыц йæ  рихийы
хъуын ратыдта, суагъта йæ мæ зæгъы:
    - Хуыцау, уый Нарты Сатанамæ цы фæхæддзæ уа!
    Æрмыкъæдзæсæр æй фæрсы:
    - Цы дзурыс, цы?
    -   Ам   де   ‘уæнæй   зæхмæ  ку  ахауон,   уæд   мæ   ницыуал
ныххæддзæуыдзæни, æмæ мæ аргъæв.
    - Ма тæрс, фæлæ ме ‘уæны исты федтай?
    - Федтон.
    - Цы?
    -   Нартыхъæу   æмбырд  ысты  сæ  ныхасы  мæ   сæ   рæгъæуттыл
ныхаскæнынц.
    - Сеппæт дæр уым ысты?
    - Хæмыцы дзы нæ уынын, уый та хæтæнты уыдзæн.
    Æрмыкъæдзæсæр Хæмыцы рыргъæвта мæ та фæрсы:
    - Кæй уæны хуыздæр зыны бæстæ?
    -  Де  ‘уæны, - зæгъы Хæмыц, - раст цыма мæ цуры уыдысты, афтæ
цæ уыдтон.
    - Уæдæ ма уæм чи ис ахæм зынгæ лæг?
    Хæмыц зæгъы:
    - Сослан дæр тыхджын у.
    - Цæмæй тыхджын у?
    -  Уый  йе  ‘знаджы фены авд хохы фæстæмæ дæр  æмæ  йыл  хинæй
фæтыхвæййы.
    - Уæдæма мæ цæсты акæс.
    Хæмыц  Æрмыкъæдзæсæры цæсты акасти æмæ авд хохы  ‘ддейы  федта
Сау  хох  æмæ Урс хох кæрæдзийыл хæцынц æмæ лыстæг уырæй ызгъæлынц
коммæ.
    Фæрсы йæ:
    - Исты уыныс мæ цæсты?
    -  Куыннæ,  Сау хох æмæ Урс хох кæрæдзийыл хæцынц  æмæ  лыстæг
хуырæй ызгъæлынц коммæ.
    - Уæдæ уыдон цæуыл хæцынц, уый æмбарыс?
    - Нæ…
    -  Дунейыл  сыстад хурхæтæн æмæ бæстæ æнæ донæй ыскъуыдтæкæны.
Мæнмæ  чи и – сæууон æртæх зæгъгæ, уый аппæрстон, уæд та дæттæ  сæ
цыд райдаиккой æмæ уыцы хæхтæ мæ разы бадынц, мæн фæндагыл ахсынмæ
хъавынц, фæлæ ма фæкæс.
    Æрмыкъæдзæсæр  быдыргъарæзт акодта йæ бæхы æмæ йæ  дыууæ  хохы
‘хсæнты  ауагъта.  Хæхтæ бæхы ‘рбацъисткодтой.  Уæд  Æрмыкъæдзæсæр
дыууæ хохы чъылдымдзæф фæкодта ‘мæ сау фæнык фестадысты.
    Хæмыц  уый  куы  федта, уæд хъуын ратыдта  йæ  рихийæ  ‘мæ  йæ
ауагъта, стæй зæгъы:
    - Хуыцау, гъеуый Сатанайы армы цы февзæра!
    Æрмыкъæдзæсæр æрбацыди мæ та фæрсы:
    - Цытæ дзурыс?
    - Д’ арæхстыл дискæнын, дæуæн тыхгæнæг тых нæ ракæндзæни.
    - Уæдæ ма цæм ахæм дзырддзæугæ лæг чи ис Нартæм?
    - Хæмыц, фæлæ Нарты хсæн нæй, кæмдæр та хæты.
    - Уæдæ ам лæу ме ‘рцыдмæ, æз дын Нарты сæргуыппырты сæ хъустæй
æрласдзынæн.
    Æрмыкъæдзæсæр Нартæм рарасти. Хæмыц æртыггаг хъуын ратыдта  йæ
рихитæй æмæ йæ ауагъта. Стæй зæгъы:
    -  Хуыцау,  ацы  хъуын Сатанамæ цы ныххæддзæ уа Æрмыкъæдзæсæры
разæй.
    Нартæ  сæ ныхасы бадтысты, афтæ Сатанайы ‘рмтты Хæмыцы  рихийы
фыддзаг хъуын февзæрди. Хъуыны Сатана артмæ бадардта мæ æрдæгсыгъд
баци.
    Уæд ныхасмæ рацыди ‘мæ зæгъы Сатана:
    - О, зæронд! Бадгæйæ дын нæу.
    - Цы хабар дæ хъæуы? – фæрсы Уырызмæг.
    - Хæмыц æрдæгмард у, фæцу йæм.
    Уырызмæг бæхыл абадти ‘мæ ратындзыдта Æлджытыкоммæ. Уалынмæ та
дыггаг хъуын дæр Сатанайы ‘ртты февзæрди. Артмæ йæ бадардта мæ  йæ
иу  æртыггæгæм  хаймæ  басыгъди. Сатана Нарты  ныхасмæ  бацыди  мæ
Сосланæн зæгъы:
    - Бадгæ ма кæн, Сослан!
    - Цы хабар у?
    - Хæмыц тынг уæззау ран ис æмæ йын æххуыс хъæуы.
    Сослан дæр бæхыл абадти мæ рацыди.
    Сатанайыл æртыггаг хъуын дæр амбæлди ‘мæ та Сатана хъуын артмæ
бадардта  мæ  ма дзы иучысыл аззади, иннæ басыгъди.  Сатана  Нарты
ныхасмæ ныццыди мæ зæгъы:
    - Хæмыц ма удмидæг ис æмæ йæм чи ацæудзæни?
    Нартæ загътой:
    -  Бурæфæрныджы фосы йас Æртæ Нарты фос æмтгæй не сты æмæ  уый
ацæуæд.
    Бурæфæрныг зæгъы:
    -  Кæд  сымахты фос сеппæт сæфынц, уæд æз дæр ницыуал мæткæнын
мæ фосыл. Мæнмæ ма цалдæр сæры ис хæдзары дæр.
    Сатана загъта:
    -  Æ,  æвзæр Нарт, уæ хæрзты сафут, æмæ ма уæд уæ ном та цæмæй
ном  уыдзæни.  Уырызмæг,  Хæмыц æмæ  уын  Сослан  куынæ  уой,  уæд
цæрдудæй уæхи доны бакалут.
    Сатана  раздæхти,  йæхи  лæгарæзт акодта  мæ  бæхыл  Хæмыцагур
рацæуы. Æрбаййæфта Сосланы, йæхи нæ базонын кодта мæ зæгъы:
    - Куыд уæззау цæуыс, Сослан?
    -  Раст  дын  зæгъон,  бæлцдзон, мæ  ныфс  цыдæр  мидсасткæны,
мæхæдæг дæр æй не ‘мбарын.
    - Цырддæр цу мæ фæдыл, мацæмæй тæрс.
    Сослан  дæр йæ цыд фæтагъддæркодта ‘мæ Уырызмæджы ‘рбаййæфтой.
Сатана йæ фæрсы:
    - Куыд хъуыдыгæнгæ цæуыс, Уырызмæг?
    Уырызмæг зæгъы:
    - Цыдæр ныфссаст дæн æмæ йæ не ‘мбарын.
    - Мæ фæстæ цырд цæут, ма тæрсут.
    Сатана раразæй ис.
    Уырызмæг фæрсы:
    - Чи у, Сослан, ацы бæлцдзон?
    Сослан зæгъы:
    - Никуы йæ федтон.
    - Ныфс нын кæм радта, уым йæ фæдыл цæуын хъæуы.
    Цæуынц цырддæр.
    Сатана амбæлди Æрмыкъæдзæсæрыл æмæ йæм дзуры:
    - Дæ фæндаг раст уа, мæ фыдыхай!
    -  Хорз  дæ  хай уæд, фæлæ мæм фыды номæй куынæ ‘рбадзырдтаис,
уæд дæ мæ дæндаг байсæрстаин. Кæдæм цæуыс?
    - Агурын Нæртон адæмæй æртæ лæджы.
    Чи сты?
    - Хæмыц, Уырызмæг æмæ Сослан.
    -  Æз дæр уыдон ку’ агурын. Æхсæртæггаты фосгæс зæгъы, зæгъгæ,
Уырызмæг æмæ Сослан Нарты ныхасы сты.
    -  Уым  не  сты, - зæгъы Сатана, - æз нырма ныр цæуын уырдыгæй
Хæмыцагур рацыдысты.
    - Кæдæм?
    - Æлджытыкомы сæрмæ.
    - Æцæг зæгъыс?
    - О, æцæг зæгъын.
    - Уæдæ мын мæ бæхмæ дæ хъус фæдар, æз сæ разы бабадон.
    Æрмыкъæдзæсæр Æлджытыкомы сæрмæ ацыди. Уырызмæг æмæ Сослан  сæ
фæндагыл фæрæдыдысты мæ Æлджытыкоммæ барæдыдысты. Æрмыкъæдзæсæр цæ
ауыдта мæ цæ ‘рцахста. Фæрсы цæ:
    - Чи стут?
    - Нартæ стæм.
    - Кæдæм цæут?
    - Хæмыцагур.
    - Кæм æй агурут?
    - Нарты фос ратардта мæ йыл цыдæр фыдбылыз сæмбæлди мæ уымæ.
    -  Багъæцæд,  уæд мын йæхи барæй нæ хъæркодта. Æз сымах  рагæй
агурын.
    Ракæны    Æрмыкъæдзæсæр   Уырызмæг   æмæ    Сосланы.    Сатана
Æрмыкъæдзæсæры  бæхыл абадти мæ Нартæм æрцыди. Зæрватыкк  рацахста
мæ йын зæгъы:
    -  Тæхгæ, мæ къона, Батырадз зæдтимæ ‘мвынг бады мæ йын  зæгъ:
тагъд хæддзæкæн Сатанамæ!
    Зæрватыкк  зæдты  хуындмæ атахти, Батырадзæн йæ  хъусты  цыдæр
ацъыбарцъыбуркодта. Батырадз хъуыддаг бамбæрста  мæ  йæхи  фехста.
Цъитийыл  сæмбæлди  мæ руазал и. Уæдæй фæстæмæ  зæххæй  хъарм  дон
фæцæуы.
    Æрцыди Сатанамæ мæ йæ фæрсы:
    -  Цæмæ та цы хоныс, Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сосланы Æрмыкъæдзæсæр
æрцахста мæ цæ мардзæни.
    - Цымæ ам бæх æввахс никуы ис?
    - Йæ бæх дæлæ кæрты ис.
    Батырадз йæхи баппæрста бæхыл мæ фæрасти Æлджытыкоммæ.
    Бæх дзуры Батырадзмæ:
    - Фæдисдзыдкæныс, æви тыхагур цæуыс?
    - Сæ иу дæр æмæ сеннæ дæр. Цæмæн мæ фæрсыс?
    -  Кæд  фæдисы цæуыс, уæд мæ тагъддæр ыскъæф, кæд  тыхкæнынмæ,
уæд та сабырдæр.
    - Æз уал фæдисыцыд кæнын.
    Бæх фæтагъддæркодта йæ цыд æмæ бахæддзæ сты, кæрæдзимæ зынынц.
    Æрмыкъæдзæсæр фæрсы Нарты:
    - Мæ бæх æз æндæрмæ радтон æмæ йыл чи ‘рцæуы? Нæ цæ зонут?
    - Нæртон уыдзæни уый дæр.
    - Уæдæ уæ цыппарæн дæр æнæ сфизонæг нæй.
    Æртæйæ   цæ  уæхстытыл  атъыста,  арт  акодта  мæ  цæ  цæхæрмæ
бадардта.
    Батырадз цæ ауыдта мæ ныхъхъæркодта:
    - Гъе, сау хæрæг! Тагъд цæ суадз!
    -  Хæрæг  æмæ  куыдз  цыдæр. Дæхи дæр дын хъуамæ  бахæрон  æмæ
‘ввахсдæр рацу.
    Батырадз æрбахæддзæ ис æмæ кæрæдзийыл сæхи ныццавтой.  Хæцынц.
Бæлæстæ æд уидæгтæ стонынц æмæ цæ кæрæдзийыл ныххуырсынц. Сæ дымгæ
бæстæ хæссы.
    Уырызмæг,  Хæмыц  æмæ Сосланæн сæ дарæс ыссыгъди  ‘мæ  цæхæрмæ
рхаудтой  уæхстытæй.  Райдыдтой  тыхыстæрын  Æрмыкъæдзæсæры.   Уæд
Æрмыкъæдзæсæр  йæ  зæвæттæ зæххы фæсагъта ‘мæ дзы  ‘ртыгай  ивазны
уæрмытæ февзæрди. Батырадз Нартæм дзуры:
    - Гъеуыдонмæ мын дон рауадзут.
    Уæрмытæ  донæй айдзаг ысты. Батырадз иу æвнæлд фæкодта  мæ  йæ
сæрты  фехста  Æрмыкъæдзæсæры. Цалынмæ уый ыстади,  уæдмæ  уæрмыты
доны йæхи цынадта Батырадз æмæ йæ фæллад æрбайсæфти.
    Райдыдтой  та  хæцын ногæй. Ничи цæ састи.  Батырадз  та  йæхи
фехста  йæ  сæрты мæ дыггаг хатт цынадта йæхи. Хæмыц  та  райдыдта
Æрмыкъæдзæсæр сæттын. Æртыггаг хатт дæр та Батырадз Æрмыкъæдзæсæры
фехста  мæ  йæхи  уæрмыты  доны  анадта.  Цалынмæ  уæрмытæй  хызти
Батырадз, уæдмæ Æрмыкъæдзæсæр лидзынмæ фæци. Уымæн уыд ахæм  гæнах
æмæ авд ивазыны йæ систы уæрх уыди. Уым ысмидæг и.
    Нартæн Батырадз зæгъы:
    - Æххуыс мын никуы бакæндзыстут, фæлæ цомут мемæ, ныфсæвæрæгау
уæ уыдзынæн.
    Ацыдысты  бæхтыл.  Батырадз  цыди Æрмыкъæдзæсæры  бæхыл  Къуда
зæгъгæ  йæ  ном. Ныххæддзæ сты гæнахы цурмæ. Хъуыдыкæнынц,  мидæмæ
куыд баирвæзой, уыууыл.
    Къудабæх дзуры Батырадзмæ:
    - Цæуыл хъуыдыкæныс?
    - Куыннæ кæнон, ацы гæнахы хуылфмæ кæуылты баирвæзон?
    -  Уый  куы  зонин  æмæ Æрмыкъæдзæсæрæн исты  тых  ракæндзынæ,
зæгъгæ, уæд дын фæндаг бæргæ бацамонин.
    - Уымæй мыл дæ зæрдæ дар, - зæгъы Батырадз.
    -  Уæдæ  мæнæ  мæ  барцæй æртæ хъисы арвит Нартыбæстæм.  Нарты
зынгыл цæ рывæрæд исчи, стæй базондзынæн æз, фæтыхыл уыдзынæ,  æви
нæ.
    Сатанамæ цæ бадавта Батырадз æмæ зæгъы:
    - Адон ахæсс æмæ цæ Нарты зынгыл тагъд æрывæр.
    Сатана  цæ  Нарты  зынгмæ ахаста, иуы дзы  æрывæрдта  ‘мæ  арв
фæхъулæттæ ис. Райхъуысти гæнахы мидæгæй чыззы цъæхахст.
    Нартæ зæгъынц Батырадзæн:
    -  Ам  цыдæр фыдбылыз ис æмæ йæ ныууадзæм, фæлтау нæ рæгъæутты
фæтæрæм æмæ фæцæуæм нæ бæстæм.
    Батырадз зæгъы:
    -  Фыдбылыз дзы куы уа, уæддæр æй мæхиуыл сардаудзынæн,  сымах
та ирвæзын фæкæндзынæн.
    Ницыуал загътой Уырызмæг, Хæмыц æмæ Сослан. Сатана дыггаг хъис
дæр  æрывæрдта Нарты зынгыл æмæ арв æмбисхъулæттæ ‘рбаци.  Гæнахæй
райхъуысти ‘рдæг кæуын, æрдæг худыны хъæр.
    Нартæ та зæгъынц Батырадзæн:
    - Ам хингонд фæуыдзыстæм, фæлтау фæцæуæм нæ бæстæм.
    -  Ма  тæрсут,  уыцы  хинтæ æз мæхимæ  сараздзынæн,  сымах  та
æнæнцой баззайдзыстут.
    Сатана  æртыггаг хъис дæр баппæрста Нарты зынгыл.  Арв  бынтон
æрбахгæдта, уæд гæнахæй чыззы худын райхъуысти.
    Нартæ дзурынц:
    -  Арв тарасæст кæны ‘мæ гæнахæй та чыззы худын хъуысы. Ай нын
хорзæн нæ уыдзæни.
    Батырадз дзуры:
    -  Æвзæрæй  дæр хорз саразæн ис, хорзæн та раст фæндаг  амонын
хъæуы, фæлæуут чысыл.
    Уалынмæ   Къудабæх  ныммырмыркодта.  Æрмыкъæдзæсæр   йæ   бæхы
мырмырмæ  къулрудзынг фегомкодта. Батырадз уым й’ арц фæцавта  ‘мæ
сæмбæлди уæллаг тарвазыл, къулрудзынгæн йæ дуар ахгæнæн нал уыди.
    Æрмыкъæдзæсæр йæхи иу уæрмы ауагъта.
    Уырызмæг зæгъы:
    - Мæн разæй ауадзут, кæд сæфон, уæддæр æз. Сымах кæстæртæ стут
æмæ аздæхдзыстут фæстæмæ.
    Хæмыц зæгъы:
    -  Фæлтау  мæн  ауадзут,  æз  уæддæр  сæфинаг  уыдтæн,  æндæра
Æлджытыбæстæм цæмæн хаудтæн.
    Сослан зæгъы:
    -  Сымах  хистæртæ стут, æмæ æз та уæ кæстæр дæн. Мæн  ауадзут
разæй.
    Батырадз зæгъы:
    - Æз та уе ‘гасæй дæр кæстæр дæн æмæ мæн ауадзут разæй.
    Батырадзы  ауагътой æмæ, гæнахы мидæгæй куы фæци,  уæд  къулмæ
асин  авæрдта  мæ иннæ æртæйы дæр бахизынкодта. Уæд  ауыдтой  æртæ
чыззы   бастæй,   уыдон  ныккуыдтой  æмæ  сæ   уадултыл   февзæрди
къададæттæ. Сæ цæссыг донау ызгъордта мæ суымæлкодта сыджыт.
    Уырызмæг зæгъы:
    - Айонг рацардтæн, никуыма федтон айхуызæн æмбисонд.
    Уалынмæ  ныхъхъарæгкодтой æмæ сæ хъарæгмæ кæмтты цæугæ   дæттæ
дæр æрыхъуыстой.
    Хæмыц зæгъы:
    - Айонг рацардтæн æмæ ахæм диссаг никуыма федтон.
    Уыйфæстæ ныххуддысты, сæ худынмæ хæхтæ лæбырæнтæ фесты.
    Сослан зæгъы:
    - Айхуызæн диссаг никуыма ‘рцыд.
    Батырадз цæ фæрсы:
    - Цы кæнут, зæгъут-ма?
    Чыззытæ дзурынц:
    - Дæ разы æфсæндуары фæстæ нæ мад æмæ уый бафæрсут?
    Батырадз æм бауади ‘мæ йæ фæрсы:
    - Чи дæ?
    -  Ус  дæн, фæлæ мæ Æрмыкъæдзæсæр къулыбадæгус кодта,  нæ  йын
бакуымдтон æмæ мæ ам ныббаста.
    - Ацы чыззытæ та чи сты?
    - Уыдон мæ чыззытæ сты.
    - Цæмæн ысты баст?
    - Дæснытæ цæ кæны, нæ комынц, æмæ цæ бастæй дары.
    - Уæдæ ма зæгъ: арв æртæ хатты йæхи раивта ‘мæ цæй аххос у?
    -  Уый,  æртæ  боны  хæцдзынæ мæ  уый  нысан  у.  Фыддзаг  бон
уæнгвæллад кæндзынæ, дыггаг бон æрдæг фæллад, æртыггаг бон  бынтон
фæллад кæндзынæ  ‘мæ уый æвдисæг ысты.
    Батырадз ноджы фæрсы баст усы:
    -  Уæдæ ма мын зæгъ: уыцы ‘ртæ чыззы раздæр кæугæ кодтой, стæй
хъарæг, уый фæстæ худгæ, уый та цы амоны?
    -  Фыддзаг  бон  дын тæрсдзысты, куы фæбынæй  уай  уымæй,  æмæ
кæуынц. Дыггаг бон цæ чысыл ныфс бацæудзæн дæуæй, фæлæ æххæст нæма
зондзысты,  ды  фæтыхджын уыдзынæ, æви нæ. Æртыггаг  бон  цæ  ныфс
уыдзæн æмæ уæд ныххуддзысты.
    - Уæдæ кæм и Æрмыкъæдзæсæр ныр?
    - Æрбацæудзæн уæртæ уыцы уæрмыты.
    - Уæд æз йæ размæ бадын.
    - Фæлæу, мæн уал фервæзынкæн.
    Усы  суагъта  Батырадз, стæй æртæ чыззы дæр. Уырызмæг,  Хæмыц,
Сосланы цурмæ цæ бакодта мæ хатиагау дзуры:
    -  Ацы  ‘ртæ  чыззы Нарты ‘ртæ зæрондæн æнæкæнгæ  нæй,  куы-иу
фæхъæркæнон: «Цы фестут?» уæд мæм иу æрбадзурут: «Хæц  ыл  фæцæуæм
дæм!» Уæхæдæг мæм хæцгæ-хæцын æввахс дæр ма ‘рбацæут.
    Батырадз  уæрмы  был æрбадти. Уалынмæ бæстæ  пиллон  ысуагъта,
стæй  цæхæр,  уыйфæстæ бæстæ гыбар-гыбур ысси.  Уый  Æрмыкъæдзæсæр
хæцынæввонгæй æрбацæйцыди мæ ралиуырдта уæрмы дзыхæй.
    - Ай чи дæ? – фæхъæркодта Æрмыкъæдзæсæр.
    - Æз дæн!
     - Цы дæ хъæуы?
    - Дæ фенынмæ фæзындтæн!
    Кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой æмæ хæцынтæ систой. Хæцынц   фыддзаг
бон æмæ уæнгвæллад байдыдтой изæрырдæм. Батырадз фæхъæркодта:
    - Цы фестут?
    Нартæ ‘рбадзырдтой:
    - Хæц ыл, фæцæуæм дæм!
    Æрмыкъæдзæсæры ныфс фæсасти ‘мæ зæгъы:
    - Баулæфæм уал.
    Æрулæфыдысты.  Дыггаг бон дывæр фыддæр  хæст  бацайдагъ  и  сæ
дыууæйæн. Кæлынц цыл къултæ, лыстæг мур кæнынц дуртæ, зæхх уæрмытæ
кæны,  сыджыт  рыгæй тæхы. Æрдæгвæллад бакодтой, æмæ  та  Батырадз
фæхъæркодта:
    - Цы фестут?
    - Ам ыстæм, ма йæ суадз, фæхæддзæкæнæм!
    Тынгдæр фæсасти йæ тых Æрмыкъæдзæсæрæн.
    Æрмыкъæдзæсæр зæгъы:
    - Суадзæм уал нæ фæллад.
    Суагътой  сæ фæллад ‘мæ та æртыггаг бон æртывæрæй фыддæр  хæст
кæнынц,  нæ  сæтты сæ иу дæр, нæ сæтты сенне дæр.  Дур  дурыл  нал
баззади. Изæрырдæм тынг фæллад бакодтой. Батырадз ныхъхъæркодта:
    - Дард ма стут?
    Нартæ сæ сæртæ сдардтой æмæ загътой:
    - Мæнæ стæм! Хæц ыл!
    Æрмыкъæдзæсæрæн бынтон йæ тых асасти мæ зæгъы:
    -  Дæлæмæ  фæцæуæд ме ‘сфæлдисæг хуыцау. Кæд мæ фæлдыста,  уæд
мын тыхгæнæг та цæмæн рафæлдыста. Фæлæ мын цы хорздзинæдтæ радтай,
уыдон уæддæр Нарты хай нæ фæкæндзынæн.
    Æрмыкъæдзæсæр  йе  ‘уæн ыстыдта ‘мæ йæ  фырыл  ныццавта,  стæй
зæгъы:
    - Мæ уæны фæрцы цы зыдтай, уый дæ уæны фестæд.
    Уæдæй  фæстæмæ  адæм кусарты уæны фæкæсынц  æмæ  фæзонынц,  цы
‘рцæудзæн, уый.
    Йæ цæстмæ фæлæбурдта мæ йæ донмæ фехста, стæй зæгъы:
    - Æз дæ куыд уыдтон мæхи, афтæ дæ сæхи уынæд алы ‘змæлæг дæр.
    Уæдæй фæстæмæ адæм доны мидæг сæхи фæуынынц.
    Батырадз æм нал фæлæууыди мæ йын йæ сæр ракъуырдта.
    Уыйфæстæ  хъæдын   тулгæ  уæрдæттыл   байдзагкодтой,   зынаргъ
фæллæйттæ  цæ  цас  хъуыди, уыйбæрц æмæ ратардтой  рæгъæуттæ  дæр.
Хæдзæрттæ ныууагътой усæн, фæлæ йын йе ‘ртæ чыззы ракодтой.
    Æрмыкъæдзæсæры сæр Батырадз йемæ рахаста.
    Æрыввахс ысты Нартæм. Нартæ сæ ныхасы бадынц æмæ дзурынц:
    - Уырызмæг, Хæмыц, Сослан æмæ нын Батырадз фæллæйттæ ‘ртæрынц.
    Сатана  Нарты  ныхасы цурты ‘сцæйцыди, сæ ныхас цын  фехъуыста
‘мæ зæгъы:
    -  Уырызмæг  æмæ  Сослан Хæмыцæн æххуысмæ фæцыдысты,  уыйфæстæ
Батырадз æмæ сæхæдæг æмæ уыдонæн уæлдай хай æмбæлы. Сымахæй иу дæр
йæ ныфс нæ бахаста Хæмыцæн баххуыскæнынмæ.
    Æрхæддзæ   сты   Уырызмæджитæ,   æртардтой   Нарты   фос   æмæ
Æрмыкъæдзæсæры фос дæр.
    Райсом сæумæцъæхæй акалдтой Нартæ уазал суадоны ‘ртах кæрдæгыл
æмæ та сæ дæттæ ирдæй цæуын байдыдтой. Сæхи доны мидæг уыдтой.
    Æртæ  чыззы  æртæ Нарты сыхыл байуæрстой. Уыцы  чыззытæй  алчи
къай  ыссардта ‘мæ кусæртыты уæнты акастысты, стæй загътой:  «Хорз
рæстæг кæны, фæлæ уæм тыхгæнæг цæудзæни.»
    Нарт  ‘ртæ  сыхæй, æртæ чындзæхсæвы скодтой, стæй, иумæ  куывд
райдыдтой.  Се  ‘фтиаг фос байуæрстой, æрмæст  Хæмыцæн  æртæ  хайы
радтой,  уыййæддæмæ  Нартæй  никæй бон уыди  Æлджытыкоммæ  ацæуын.
Уырызмæг  æмæ  Сосланæн  та  дыгай хæйттæ  радтой,  уыдон  фæдисмæ
цæуджытæ   уыдысты.  Батырадзæн  сæрмагонд  хай  рахицæн   кодтой.
Æрмыкъæдзæсæры уый амардта. Нартæ ‘рбадтысты фынгтыл, аннæ фос куы
байуæрстой уæд.
    Батырадз  Æрмыкъæдзæсæры  сæрыкæхцы  ронг  ныккодта   ‘мæ   йæ
фæцæйныуæзта. Уæд æм æртæ чыззы дзурынц:
    -   Ма  баназ,  Батырадз,  барæг  æрбацæуы.  Йæ  бæхы  хъуырыл
цæджджинаджы   йас   дзæнгæрджытæ.  Йæ  бæх   кæм   æрлæууы,   уым
лæгбæрзæндæн  сæфтæг  нынныхсы. Уый уыдис  Æрмыкъæдзæсæры  ‘фсымæр
Ивазкъæдзæсæр.
    Батырадз  йæ  размæ  рауади мæ йын сæргæхцы  мидæг  æмбæлæггаг
нуæзт  бахаста. Ивазкъæдзæсæр нуазæн райста, æркæстытæ йæм  кодта,
стæй зæгъы:
    -  Ацы сæргæхц! Кæд мæнæн исты бавæййаг дæ, уæд æртæ фæхау æмæ
дæ мæнæн чи ‘рбарвитынкодта, уыдон д’ амæддаг фæуæнт.
    Ивазкъæдзæсæр  куыддæр  æртæ  хъуыртты  акодта  нуæзтæй,  афтæ
сæргæхц æртæ хайæ фесхъиудта ‘мæ æртæ чыззы ныхтыл сæмбæлдысты ‘мæ
сæ мæлæт уымæй æрцыди.
    Ивазкъæдзæсæр зæгъы:
    -  Гъеуæдæ,  сау  Нарт, ме ‘фсымæры марджытæ сымахмæ  уыдысты,
фæлæ уæ сæр та кæцы рахаста?
    Батырадз зæгъы:
    - Æз уыдтæн, чыззыты дзæгъæлы амардтай.
    - Нæ, нæ: уыдон дын баххуыскодтой.
    Кæрæдзимæ  февнæлдтой Батырадз æмæ Ивазкъæдзæсæр.  Рахæц-бахæц
байдыдтой.  Батырадзæн Хуыцауы бон дæр ницы уыди, фæуæлгомккæкодта
Ивазкъæдзæсæры ‘мæ йын йæ хурхыл кард авæрдта. Уый йæм дзуры:
    - Ныхасы бар ма мын радт.
    - Цы зæгъыс?
    -  Нæ  мад  мæ  хистæр  æфсымæры куы  ныййардта,  уæд  мæ  фыд
армыкъæдзы  йас æрвгæнæн ыскодта. Хурыскæсæны иу лæгæт ис,  уыууыл
æй  сæвæрдта,  уым  ис хæзнатæ мæ цæ рахæсс.  Æрмæст  куыддæр  хур
ыскаст,  афтæ  æз  куы райгуырдтæн, уæд та мæ фыд  скодта  ивазыны
дæргъæн  æрвгæнæн. Уымæй сыхгæдта, Хурныгуылæны цы лæгæт ис,  уый.
Уым  та  иннæ хæзнатæ сты. Рахæсс цæ, хур цалынмæ нæма  аныгуылди,
уæдмæ. Уыдон махæн нæ ныййарджытæй ысты, усгур нæ арвыстой æмæ ныр
сымах бауæд.
    Батырадз амардта Ивазкъæдзæсæры, стæй зæгъы Нартæн:
    -  Ме  ‘рцыдмæ, æртæ зæппадзы скæнут, æз дæр тагъд  зындзынæн.
Батырадз  арасти  Хурыскæсæнмæ. Лæгæты цур иу  усы  кæугæ  ауыдта.
Батырадз ын æгъдау радта, ус æм дзуры:
    -  Ды цæмæ ссыдтæ, уый æз æмбарын, фæлæ хурыскастмæ ма бабæлл,
фæлтау цалынмæ не ‘скаст, уæдмæ æрвгæнæн бакæн.
    Батырадз æм байхъуыста. Æрвгæнæн ратыдта мæ йæ фехста. Бакодта
дуар – хæзнаты уæлæ калм хуыссы. Батырадз æй аскъуыдтæкодта.
    Стæй ус зæгъы:
    -  Абонæй фæстæмæ мын кæнгæ хъæбул фæу. Æз дæн, Нартæн цы ‘ртæ
чыззы ркодтай, уыдоны мад.
    Кæрæдзийы  базыдтой  уым. Батырадз æй Нартæм  кодта,  фæлæ  ус
загъта:
    - Æртæ зæппадзы скæн мæ чыззытæн, æндæр мæ ницы хъæуы.
    Батырадз  ын  ныфс  бавæрдта. Уыйфæстæ уыцы хæзнаты  дзуæрттæн
Нартæм æрхæссынкодта.
    Уырдыгæй  Хурныгуылæнмæ атындзыдта Батырадз. Баййæфта  та  уым
кæугæ уыцы усы. Фæрсы йæ Батырадз:
    - Цы кæныс, мæ мадыхай?
    -  Ды  цæмæ  ‘рцыдтæ,  уый æмбарын, фæлæ  мæнмæ  хъус,  рахæсс
хæзнаты хурныгуылдæй.
    Батырадз банхъæлмæ касти хурныгуылдмæ. Стæй ус зæгъы:
    -  Гъеныр æз бинонты фæстæ мæ цард райсинаг нал дæн,  фæлæ  дæ
куыст кæн.
    Ус  фæдæлдзæх и. Батырадз æрвгæнæн раскъуыдта, лæгæт  бакодта.
Уым дæр уыд калм. Батырадз æй скъуыхтæкодта, стæй зæгъы дзуæрттæн:
    
    - Ацы хæзнатæ Нартæм фæхæддзæкæнут.
    Дзуæрттæн цы сæ бон уыди! Фæхастой хæзнатæ Нартæм.
    Батырадз  дæр  æрцыди. Нартыл цæ фæуæрста, стæй æртæ  зæппадзы
æртæ  чыззы  бавæрдта  мæ  цын  дыууæ  хъилыл  Æрмыкъæдзæсæр   æмæ
Ивазкъæдзæсæры  ныссадзынкодта.  Уыйфæстæ  Батырадз  Нартæн   арфæ
ракодта мæ та уæларвмæ фæцыди.
    Нартæ сæ куывды тæмæны бадтысты.
    
    БАТЫРАДЗ НАРТЫ ЦÆНКУЫЛТÆН УСТЫТÆ КУЫД ÆРХАСТА
    Нартæ  иуыл  ыстæрыцæуаг  уыдысты  мæ  сæ  цард  хæцынмондагæй
æрвыстой.  Æнæ  хæст-иу уæззаукодта сеуæнг, сæ тых  –  мæллæг,  сæ
хъару – лæмæгъ, сæ ном цын-иу ничи ардтаид уæд хорзæн.
    Нартæ  хæцæг  адæм кæй уыдысты æмæ æнæбарон,  уый  та  алчидæр
зыдта.  Иуахæмы та фæцыдысты дард балцы мæ сæ бæстæм æрæг-æрæджыты
сæ кой дæр нал хъуысти.
    Нартæн  фыдызнæгтæ дæр бирæ уыди. Æргомæй цæм  нæ  уæндыдысты,
фæлæ цæ аивтæй кæм æмбæлдысты, уым цæ хъыгдардтой. Нартæ мæлын  нæ
куымдтой,  фæлæ  иу фæцæнкуылтæ сты мæ цын уыйфæстæ  чызг  ничиуал
лæвæрдта.
    Фурды  был  гумаг æлдар уыди, æлдар та ахæм: бирæгъæй  зыддæр,
куыдзæй  хæцагдæр, рувасæй хиндæр. Гумар æлдары  Нартæ  дæр  раджы
кæддæр  бафхæрдтой  æмæ  цæм зулдæндаг  уыди.  Иуахæмы  сфæндкодта
Нартыбæстæм ныббырсын. Æфсад ыскодта седæ сæдæтæ мæ æрдзæ сæдæтæ.
    Гумаг  æлдар  рабырста  мæ Нартыбæстæм æрбахæддзæ  ис.  Сатана
мæсыджы сæр бадти, хуыдта куырæт Уырызмæгæн æмæ йæ цæстытыл  ауади
цавæрдæр дымгæ. Арвмæ хаудтой, гуммы ‘лдары æфсæдты бæхты цæфхæдты
бынæй  цы сыджыты къуыбæрттæ схъиудтой, уыдон. Сатана загъта:  «Ай
хорз хабар нæ уыдзæни.»
    Фæтарсти  Батырадзæн.  Батырадз та кæд  тыхджын  уыди,  уæддæр
нырма  милабыл уыди. Аскъæфта Сатана Батырадзы мæ йæ авд  ныккæнды
бынмæ талынгмæ ныппæрста. Уырдæм ын хæринаг æмæ дон лæвæрдта, фæлæ
йæ уæлæмæ нæ уагъта.
    Уалынмæ  гумаг  æлдары ‘фсæдтæ фæзындысты Нартыхъæу  мæ  Нарты
бæстæ  пырхкæнынц. Æртымбылкæнынкодта æлдар, Нартæй ма  бынаты  чи
уыдис, уыдоны мæ цын зæгъы:
    - Авд азы хъалон мæ дарут, сау хæрæг Нартæ, æмæ мын цæ цæуылнæ
фидут?
    Нартæ зæгъынц:
    -  Мах хъалон никæмæн фыстам, фæлæ кæд исты æцæгæй дарæм,  уæд
æй Сатана зондзæни мæ уый бафæрсæм.
    Сатанамæ фæдзырдтой Нартæ. Уый цын загъта:
    - Ацæут, æз æм фæзындзынæн.
    Сатана йæхи хорз сарæзта. Йæ хуыз æрыгон чызгау ыскалдта мæ йæ
буары хуры тынтæ хъазын байдыдтой. Ахæм хуызы рарасти Сатана гумаг
æлдармæ.
    Гумаг  æлдар фæстæдзæг бады къæлæтджыныл, йæ цæстыты къуырфытæ
уыдысты, дыууадæс найаджы кæм бацыдаид, ахæмтæ, йæ фындз хохыбырцы
йас,  йæ хъуынтæ нæзы хъæды хуызæн, йе ‘нгуылдзтæ агъды сдæвдæнтæ,
цæнгтæ  та  æнæхъæн хъæды йæстæ. Бацыди йæм хуынимæ  хæрзконд  æмæ
хæрз уынд Сатана. Йæ сæрæй йын акуывта мæ зæгъы:
    -  Нартæн  лымæн  дæ,  æви æцæгæлон? Æниу  чифæнды  у,  уæддæр
Нартыбæсты дæ мæ дын Нарты номæй арфæкæнын æмæ саггаг кæн ацы хуын
райсын.
    Гумар æлдар Сатанайы зондджын дзырдтæм байхъуыста, йæ уынд æмæ
йæ конд Сатана йæ зæрдæмæ фæцыди, райста хуын æмæ зæгъы: - Дæ хуын
дын исын, фæлæ стæй мæ дзырд хъуамæ зæгъон.
    - Æгъдау ц’ амона, уый кæндзыстæм.
    Гумаг   æлдар   райста   хуын  æмæ  йын   арфæ   ракодта.   Иу
æппæрстбакодта хуын йæ дзыхмæ мæ зæгъы Сатанайæн:
    - Дæ хуызæттæ ма Нартæм бирæ ис?
    -  Æз  Нартæн сæ фыдуынддæртæй дæн. Нартæн ис æвæрдчыззытæ  мæ
чындзытæ. Уагæр уыдон куы зонис!
    Гумаг  æлдар  йæхимидæг  дзуры: «Фæлæуут  уæдæ,  ныр  уæ  раны
‘ссардтон.»
    Æргомæй та афтæ зæгъы:
    - Дæ номæй Нарты мæ бон фæцагайын нæу, кæд мын цæ равдисдзынæ,
уæд.
    - Уый дын мæ быгъдуан.
    Сатана быгъдуаны ныфс радта гумаг æлдарæн æмæ зæгъы:
    - Нарты ‘гъдаумæ гæсгæ фысымы бар вæййы уазæг.
    - Æз дæр дæ бар дæн.
    - Уæдæ фен нæ сæрзæды бын.
    Гумаг  æлдар ацыди Сатанаимæ хæдзармæ. Авд ныггæнды  сæрмæ  цы
къæй  фæлдæхт уыди, уыууыл, къæлæтджыныл æй, æрбадын кодта  Сатана
мæ  йын  æртыкъахыг йæ разы авæрдта. Карз ронгыл хин  ныккодта  мæ
зæгъы:
    -  Уазæг хатыр бакæнæд, нæ лæгтæй бынаты ничи ис, дæхæдæг акув
æмæ ануаз.
    Гумаг  æлдар  хæры мæ нуазы. Сатанайы хинæй нуæзт  йæ  зæрдæмæ
тынгдæр цæуы афтæмæй фыдрасыг фæци. Гумаг æлдар зæгъы Сатанайæн:
    - Ахсæв нæ уат иумæ куыд уа.
    - Дæ фæндон уыдзæн æххæст, фæлæ уал дæхи æруадз хæдæвæрæгыл.
    Гумаг æлдар йæхи ‘руагъта хæдæвæрæгыл ‘мæ йæ хуырхуыр ыссыди.
    Батырадз авд ныггæнды бынæй дзуры:
    - Чи у, Сатана, кæимæ дзурыс?
    Сатана зæгъы:
    - Нартæм фыдбылыз фæзынди ‘мæ ‘нцад у, байсафдзæни дæ.
    Батырадз ницы загъта.
    Гумаг   æлдар  ‘фсад  Нартыхъæуы  бæхты  лæхдон  æмæ  мизæндон
фестынкодтой.  Нартæй  нал  цыди  бур  физонæджы  тæф,  зард   æмæ
фæндырцагъдимæ нал хъуысти дардмæ сæ симды хъæр.
    Сатана  Нарты  чындзыты хæрзарæзт ыскодта ‘мæ  цæ  фестынкодта
стъалыты ‘нгæс. Стæй цын зæгъы:
    -  Гумаг  æлдар  куы райхъал уа, уæд ын алчи  дæр  йæхи  номæй
нуазæн радтæд, ныр та уал æнхъæлмæ фæкæсут.
    Сатана  гумаг  æлдары цилхъы сæр хæрзæхсад  кæны,  афтæ  гумаг
æлдар дæр райхъал и мæ йæ фæрсы:
    - Цы ми кæныс, уый?
    -  Дæ  ныфс  уый у ‘мæ йæ ‘рыхсон. Нартæ уазæджы ныфс  сыгъдæг
фæдарынц.
    -  Мæ ныфс уым цы ми кæны, уый нæхимæ ис мæ хистæр чызгмæвæрд,
фæлæ ма зæгъ: нæ уат иу цæуылнæ уыди?
    Сатана зæгъы:
    -  Нæ  уат  иу куыд уыдаид, кæд æмæ дын дæ ныфсы сæр хæрзæхсад
нæма  ныккодтон.  Дæ  ныфс кæм и, уый дын куы зыдтаин,  уæд  æмуат
æрцыдаин  дæ  цуры. Бæргæ Нарты нæ уырныдтаид, фæлæ уый  тыххæй  –
дæлæ ма акæс – Нарты чындзыты æвдисæнæн æрбакодтон нæ кæртмæ.
    Гумаг лæг Нарты чындзыты ауыдта, стъалытау цæхæртæ калынц. Æмæ
уæд йæ зæрдæ фæсаст æмæ афтæ зæгъы:
    -  Уырны  мæ  ныр, фæлæ мæ ныфс мæ хистæр чызг у.  Уый  ныфсæй
тыхджын дæн, фæлæ йæм бацæуæн нæй – уый цæры хæхтæ фырыты хæст кæм
кæнынц, уым.
    Сатана  Нарты чындзыты ‘рбакодта. Карз ронгыл та хин  ныккодта
‘мæ алы чындз дæр йæхи номæй нуазæн радта гумаг æлдарæн.
    Гумаг æлдар зæгъы:
    - Кæд уæ алчи дæр иу æхсæв мемæ æмуат æркæндзæн, уæд нуазын.
    - Чындзытæ зæгъынц:
    -  Нарты  фæтк халæг не стæм мах, цы зæгъай уый уыдзæн,  дыгай
æхсæвтæ  дæр æмуат æруыдзыстæм демæ, æрмæст нæ алкæй нуазæнæн  дæр
аргъ ыскæн.
    Гумаг  æлдар  чындзыты  нуазæнтæ банызта  ‘мæ  та  æрфынæй  ис
хæдæвæрæгыл.
    Чындзытæ  Сатанайы зондæй æхсæв бонмæ гумаг æлдары  ‘нгуылдзтæ
‘хсын байдыдтой.
    Батырадз цæм хъусы мæ дзуры:
    -  Цы ми кæнут: дон мыл цы калут, ам æнæуый дæр æнуд у ‘мæ  мæ
цæмæн мæстæймарут?
    Сатана зæгъы:
    -  Басабыркæн, мæ къона, не ‘фхæрæджы нырма нæ  зонæм,  чи  у,
уый. Афон куы рцæуа, уæд дæм дзурдзынæн.
    Дыггаг бон райхъал и гумаг æлдар, кæсы чындзытæм æмæ цæ фæрсы:
    - Ме ‘нгуылдзтæ мын цæмæн æхсут?
    Сатана зæгъы:
    - Нарты ‘гъдау афтæ у, уазæгæн йæ тых сыгъдæг дарын хъæуы.
    -  Мæ  тых  ам  цы  ми кæны, мæ тых мæ астæуыггаг  чызгмæ  ис,
уæларв  авд  æфсымæр-зæды хъан у, æмæ уым ис, сымахæй уырдæм  ничи
ссæудзæни, фæлæ уæ мемуат цæуылнæ исчи уыди?
    -  Æххæст  дын дæ тых нæ базыдтам æмæ уымæн, фæлæ  уал  истытæ
айс.
    Чындзытæ  гумаг  æлдармæ зилынц. Уый дæр  дзы  кæй  йæ  къахæй
фелвасы, кæй йæ риутæй, кæй й’ астæуæй: йе ‘рмтты мидæг цæ  рзилы,
фæлæ быхсынц, уæдæ ндæр цы сæ бон у?
    Сатана   уæдмæ  Нарты  чыззыты  хуртæ  фестын  кодта  ‘мæ   цæ
‘рбакодта. Дзуры гумаг æлдармæ:
    - Адон Нарты чыззытæ æвдисæндар уыдысты, сæ чындзыты тыххæй?
    Гумаг  æлдар  чыззыты куы федта, уæд йæ зæрдæ арт  фестади  мæ
зæгъы:
    - Хорз чыззытæ стут, Нарты чыззытæ.
    Сатана дзуры:
    - Уыдон номæй, Нарты фæткмæ гæсгæ нуазæнтæ хъуамæ баназай.
    - Кæд фæйнæ ‘хсæвы радæй мемуат уыдзысты, уæд.
    -  Уыдзыстæм,  æртыгай æхсæвты дæр, - зæгъынц  Нарты  чыззытæ,
æрмæст нын нæ фæтк сыххæсткæн.
    Гумаг  æлдар дæр цæ алкæй номыл карз ронг банызта мæ  та  уыцы
боны  дæр  ныффынæй ис. Стæй Сатана Нарты чыззыты  бафтыдта  гумаг
æлдарыл æмæ йын йæ риутæ ‘хсынц.
    Батырадзмæ дон кæлы ‘мæ та дзуры:
    - Цы мыл дон калут?
    Сатана зæгъы:
    -  Бауыром ма чысыл йæ ныфс æмæ йын йæ тых зонæм, фæлæ ма  йын
йæ уд кæм и, уый дæр базонæм æххæст.
    Батырадз та ацы хатт дæр ныхъхъус и.
    Æхсæв  бонмæ  гумаг  æлдары  риутæ  фехсадтой  Нарты  чыззытæ.
Æртыггаг бон гумаг æлдар райхъал и ‘мæ цæ фæрсы:
    - Мæ риутæ та мын цы ‘хсут?
    Сатана зæгъы:
    - Дæ уд уым ис æмæ йæ Нарты фæткмæ гæсгæ хъуамæ ныхсæм.
    Гумаг æлдар фæхудти ‘мæ зæгъы:
    -  Мæ  уд  уым цы ми кæны, мæ уд мæ кæстæр чызгмæ ис,  дæлзæхх
дæлимонты  хъан у ‘мæ уыдонмæ вæййы, фæлæ ма зæгъут, мæ фарсмæ  уæ
иу æмуат цæуылнæ уыдис?
    Сатана зæгъы:
    -  Фæткхалæг не стæм мах. Раздæр дын куы зыдтаиккам, дæ уд кæм
ис,  уый,  уæд чыззытæ афтæ тухæн нæ кодтаиккой. Ахосджын  дæхæдæг
дæ.
    Гумаг  æлдар  зæгъы:  «Цæй, ам мын цынæ бантысти,  уый  нæхимæ
баххæсткæндзынæн.»
    Гумар  æлдары  ‘фсæдтæ Нарты фос хæрд фесты  ‘мæ  тынг  уынгæг
байдыдтой, се ‘ддæмæкæсæн хæрынмæ ‘рцыдысты. Дзурынц се ‘лдармæ:
    -  Дæ  фыдæхæй фесæфæм, не ‘лдар, сыдæй цагъды кæнæм æмæ кæдмæ
ам уыдзыстæм?
    Гумаг æлдар  зæгъы:
    -  Нарты адæмæй кæуыл хæст кæнут, уыдон зæвæтты туастæ тъыссут
æмæ  цын  сæ туг цъирут, цæмæй сæ бон ыстын мауал уа, сæ тых  саст
уа, сæ хъару – мæллæг.
    Æфсæдтæ Нарты адæмы тугæй цæрын байдыдтой.
    Сатана  зыдта,  Нартæн ма фæсфæд цы рæгъæуттæ  ис,  уыдон  куы
базоной  гумæгтæ,  уæд  сæ ныдздзæгъддзысты  ‘мæ  цæ  рæгъаугæстæн
Нартыхъæумæ скъæрын нæ уагъта.
    Сатана, Нарты чындзытæ мæ чыззытæ дзурынц гумаг æлдармæ:
    -  Махæн  абон  нæ фæстаг бон у, ахсæв радæй дæ  фарсмæ  æмуат
кæндзыстæм æмæ ма не ‘гасы къухтæй фæстаг нуæзт бакæн.
    Гумаг  æлдар  дæр  та  нуазын  байдыдта  ‘мæ  та  сау  расыгæй
хæдæвæрæгыл ныххаудта.
    Сатана зæгъы:
    Нарты чындзытæ ‘мæ чыззытæ! Иу дæр уæ гумаг æлдары ‘мгæрон  ма
‘рцæуæд.  Уый ысмæсты уыдзæни, йе ‘фсад сæрæн нал ысты ‘мæ  райсом
ыздæхдзысты.  Сымах  дæр  æмæ  мæн  дæр  кæндзæни  йæ  бæстæм.  Æз
Батырадзы сисдзынæн æмæ-иу ыстæй кæсут уымæн йæ митæм.
    Уыцы  æхсæв  дæр  та  гумаг æлдары ‘муат ничи  рцыди.  Райсомы
райхъал и æлдар æмæ фæрсы:
    - Ныр дæр та мæ фæсайдтат?
    Нартæй ничи ницы дзуры.
    Гумаг æлдар зæгъы йæ ‘фсадæн:
    -  Акæнут ацы йæфсыты, уæ къухты цы ‘фты, уый дæр ахæссут  æмæ
цæугæ!
    Гумаг  æлдары  бæх  ма  баззади,  йе  ‘фсад  Нарты  тугæй   не
‘фсæстысты  ‘мæ  сæ  бæхтæ  бахордтой,  ныр  фистæгæй  цас  хъуамæ
ахастаиккой!
    Сатана зæгъы гумаг æлдарæн:
    -  Де  ‘фсад чысыл исты ку’ аназиккой, уæд цæуынмæ ныфсджындæр
уаиккой  æмæ исты ахæссиккой. Нартæ иуыл цæнкуылтæ сты, уыдон  бон
ронг нуазын нал у ‘мæ фесæфдзæни.
    Гумаг  æлдар  Сатанайы дзырдтыл ысразы ис. Сатана карз  ронгыл
хиныхос  ныккодта мæ дзы афтæмæй фæлæвæрдта æфсадæн. Семæ  цыдæртæ
айстой  æмæ араст ысты. Фæкæнынц Нарты чыззыты ‘мæ Нарты  чындзыты
дæр.
    Сатана Батырадзмæ ныдздзырдта:
    -  Гумаг æлдар у Нарты фыдбылыз, ницыуал у Нарты бон уымæн æмæ
Нарты фесæфты фæстæ дæу цæй цард хъæуы. Кæд дæм тых ис, уæд-иу  нæ
агур.
    Дзуры Сатанамæ Батырадз:
    - Ардыгæй мæ сис.
    - Мæнæн дæумæ ‘вналæн нæй, фæлæ фæзындзынæн.
    Араст Сатана дæр. Нартæ донласты хуызæн фесты, бæстæ цыл бамыр
и.  Гумаг  æлдары  ‘фсадыл æртæфсти Сатанайы нуæзт  æмæ  фæндæгтыл
иугай хаудысты мæ задысты.
    Гумаг æлдары хъæу æрбазынди ‘мæ Сатана йæхи рувас фестынкодта.
Рувас  та ахæм уыди мæ й’ алы ‘рдуйæ дæр хъуытазтау цагъта.  Гумаг
æлдары хъæуыл балыгъди. Гумаг æлдар лæджы мыггаг нал ныууагъта  йæ
хъæуы,  рувасы фæдыл цæ бафтыдта. Рувас цæ дард йæ фæдыл  асайдта,
стæй   Нартыхъæуы  февзæрди.  Фæстæмæ  Сатана  фестади  ‘мæ  дзуры
Батырадзмæ:
    - Уым ма дæ?
    - Ам дæн.
    - Кæд уырдыгæй сыстын нæ фæразыс, уæд тыхгæнæг та куыд цæуыс?
    Батырадзмæ  хардзау  фæкасти  Сатанайы  ныхас.  Иу  æхст  йæхи
скодта, ныггæнды къæй йæ сæрыл ысрæмыгъта ‘мæ фæрсы Сатанайы:
    - Чердæм фæцæуынц?
    - Хъæугæронмæ ацу æмæ цын сæ фæд ыссардзынæ.
    Батырадз  хъæугæронмæ ауади. Гумаг æфсадæй  фæндæгтыл  чи  кæм
ахауди, уый уыдта ‘мæ цæ цæгъдгæ ацыди. Кæй зæрдыл фæлæууы,  уымæн
йæ сæры магъз фæйнæрдæм акæлы.
    Ныххæддзæ ис гумаг æлдары бæстæм.
    Иу хæдзармæ бафысымкодта ‘мæ дзы саударæг ус бады.
    Батырадз æй фæрсы:
    - Цæмæн саударыс?
    Саударæг ус зæгъы:
    - Мæ цæгатыл.
    - Ау æмæ дæ цæгат цы кодтой?
    - Бабын ысты.
    - Æмæ чи сты?
    - Нартæ.
    Батырадз фæджих ис æмæ фæрсы:
    - Нартæй кæй чызг дæ?
    - Борæты сыхæй дæн.
    - Уæдæ æз дæр Нартæй дæн, - зæгъы Батырадз.
    - Æмæ кæцытæй дæ?
    - Хæмыцы фырт Батырадз дæн.
    - Æмæ цæмæ ‘рхаудтæ?
    -  Нарты  чыззыты ‘мæ чындзыты гумаг æлдар æркодта  ‘мæ  уыдон
тыххæй.
    -  Æ,  кæд  ды уымæн ницы ракæнай, хотых дæм куынæ ис,  ды  та
‘хсæрлæдзæг дæ къухты рахастаис.
    - Уымæй мæ ма бафæрс.
    - Зоныс æй, куыд æй марын хъæуы, уый?
    - Зонын, - зæгъы Батырадз, - фæлæ Нартæм мæн аггаг бæх нæй.
    - Уæдæ сæ бæхтæ цы фесты?
    -  Кæмдæр  ыстæры  сты  ‘мæ уым. Иннæ бæхты  та  гумаг  æлдары
‘фсæдтæ бахордтой.
    -  Уæдæ  дæлæ мæнгагъуысты дæ сиахсы бæх, уый алас. Йæ  уындмæ
йын ма кæс, йæ тыхмæ йын бакæс.
    Батырадз мæнгагъуыстæй се сиахсы бæх раласта, æнæ саргъæй  йыл
абадти. Йæ хо йæм дзуры:
    -  Чыззы  марын,  дæ сæрмæ ма ‘рхæсс, йæ ныхыл  уыдзæни  чысыл
къобола мæ-иу ын æй фелхъив æмæ йын æй ратон, стæй раздæх фæстæмæ.
    Батырадз  арасти,  хæхтæ  кæрæдзимæ фырыты  хæст  кæм  кодтой,
уырдæм. Бæх æй фæрсы:
    - Кæдæм цæуæм?
    - Гумаг æлдары чызгмæ.
    - Ма кæн, æнæ саргъæй мыл бадыс æмæ дæ дымгæ фæхæсдзæн.
    - Уый мæт ма кæн, ды мæ тагъддæр хæсс.
    Бæх цалдæр уысммæ хæхты цур балæууыди, стæй зæгъы:
    - Фидар бад!
    Батырадз  йæ  зæнгтæй  бæхы  фæрстæ  ‘рбалхъывта.  Иу  сæррæтт
баласта мæ бæх иу мæсыджы бын балæууыди. Батырадз ысхъæр кодта:
    - Ам чи ис, æддæмæ ракæсæд!
    Хъæрмæ  гумаг  æлдары  хистæр чызг мæсыджы  рудзынгæй  йæ  сæр
радардта.  Батырадз æй йæ уачъийæ ацахста, йæ ныхы  чысыл  къобола
йын ыстыдта, стæй зæгъы:
    - Сылыстæг дæ, æндæра дын дæ уачъи арæдывтаин!
    Уырдыгæй фездæхти фæстæмæ, фæлæ йæ хæхтæ ‘рбаййæфтой. Батырадз
цыл  фæйнæрдæм йæ цæнгтæй ахæцыди ‘мæ сæхимидæг уырæй  æркалдысты.
Батырадз цæ ралгъыста:
    - Абонæй фæстæмæ хæхтæ уырæй згъæлæнт сæ фæстаджы бонтæм!
    Æрцыди се сиахсы хæдзармæ ‘мæ дзуры:
    - Мæнæ уыцы чысыл къобола.
    Борæты  чызг  фæцинкодта. Уæд райхъуыст гумаг  æлдар  рарынчын
зæгъгæ.
    Борæты  чызг зæгъы:
    - Æнцад бадгæйæ нæу, Батырадз, хъуыддаг æрдæгыл уадзгæ нæу.
    Батырадз зæгъы:
    - Уæларвмæ цы ‘гъдауæй фæцæуон?
    - Де ‘фсургъыл та сбад.
    Батырадз  та  ‘нæ  саргъæй абадти бæхыл æмæ  фæцæуы.  Чызг  æм
адзырдта:
    -  Уыцы  чызгæн та йæ фæсхъус ис чысыл къобола ‘мæ  йæ  ратон.
Йæхи йын ма амар, худинаг дын уыдзæн сылгоймаг амарын.
    Фæцæуы Батырадз.
    Бæх æй фæрсы:
    - Кæдæм цæуæм?
    - Уæларв авд зæд-æфсымæры цæры ‘мæ уыдонмæ.
    - Уæдæ фидар бад!
    Батырадз  бæхы  фæрстæ  йæ  къæхтæй ‘рбалвæста.  Бæх  дымгæйау
атахти ‘мæ балæууыди æфсымæрты кæрты.
    Бадзырдта цæм Батырадз:
    - Æддæмæ ракæсут, хæдзаронтæ!
    Æфсымæртæй  уым ничи уыди, фæлæ йæм гумаг æлдары  дыггаг  чызг
ракасти.  Батырадз æй рацахста, йæ фæсхъусæй йын стыдта  йæ  чысыл
къобола ‘мæ зæгъы:
    -  Хъыг дæ дардта ‘мæ тæригъæд уыдтæ. Сылыстæг куынæ уаис, уæд
дын дæ хъустæ дæр ыстыдтаин.
    Раздæхти  фæстæмæ,  дымгæ йæ систа ‘мæ йæ  размæ  нал  уагъта.
Батырадз зæгъы:
    - Афтæ цæрæнбонты дзæгъæл дымд фæкæн хурбон æмæ къæвдабон дæр!
    Уырдыгæй  та  се сиахсы хæдзармæ ‘рхæддзæ ис æмæ зæгъы  Борæты
чызгæн:
    - Мæнæ дын иннæ къобола дæр.
    - Æххæст ма æртыггаг чызгмæ дæр фæцу.
    - Куыд æм фæцæуон, дæлимонтæм цæры æмæ цæм фæндаг кæуылты у?
    -  Дæ  бæх зоны фæндæгтæ. Уымæн йæ чысыл къобола йæ фæскъæбуты
ис. Йæхи йын ма амар, худинаг у.
    Батырадз та ‘нæ саргъæй бæхыл абадти ‘мæ фæцæуы.
    Бæх æй фæрсы:
    - Кæдæм цæуæм?
    - Дæлимонтæм.
    - Уæдæ фидар бад!
    Батырадз  бæхы  фæрстæ къæхтæй æрбалхъывта, бæх алы  хуыггомы,
лæгæтты  зилгæ  тахти  ‘мæ  дæлимонты  дуармæ  балæууыд.  Батырадз
бахъæркодта:
    - Æддæмæ уæ исчи ракæсæд!
    Хæдзары  иунæгæй  уыд  æрмæст гумаг æлдары  кæстæр  чызг.  Уый
рауади  дуармæ, Батырадз ыл фæхæцыди, йæ фæскъæбутæй йын йæ  чысыл
къобола сыскъуыдта мæ зæгъы:
    -  Чызг уæвгæйæ дыл ахæм аипп нæ фидауы. Сылыстæг куынæ  уаис,
уæд дын дæ фæскъæбут  сыскъуыдтаин.
    Раздæхти  Батырадз  æмæ  иу фæзилæны йæхи  скъуырдта.  Фæзилæн
ныккалди мæ фурдмæ бахаудтой. Фурды уылæнтæ цæ систой.
    Батырадз зæгъы:
    - Æнустæм уайут афтæ кæрæдзийы фæстæ, æрынцой уын ма уæд.
    ‘Рхæддзæ  сты  Борæты  чызгмæ ‘мæ  та  йæм  Батырадз  æртыггаг
къобола дæр радта. Борæты чызг зæгъы:
    - Дæ фæстæ гумаг æлдар фæтынгдæр ис.
    Уалынмæ  райхъуысти: гумаг лæг йæ уд систа. Борæты  чызг  æртæ
чысыл къоболагонды цæхæры баппæрста ‘мæ цæ басыгъта.
    Уырдыгæй  Борæты  чызг  æмæ  Батырадз  гумаг  æлдары  хæдзармæ
ацыдысты.  Гумаг  æлдары  хæдзар æхгæд  уыди  авд  ивазны  быруйæ.
Батырадз  цыл уæхсгæй ысхæцыди ‘мæ цæ ныппырхкодта. Нарты чындзытæ
‘мæ  чыззыты  ракодта, стæй гумаг æлдары хъæуы  цы  чыззытæ  уыди,
уыдоны дæр ракодта мæ Нартæм æрцыди. Нартæ йыл фæцинкодтой. Сатана
зæгъы:
    -  Уый  æнхъæл  дын  нæ уыдтæн, Батырадз,  æндæра  ма  дæ  авд
ныггæнды бын цæмæн æмбæхстон!
    Фæцинкодтой Нартæ сæ чындзытæ ‘мæ чыззытыл.
    Байуæрста Батырадз Гумы бæстаг чыззыты Нарты цæнкуылтыл.
    
    ТЫХДЖЫН БОРÆТÆ 
    Иу  аз  Нарты  кæрдæг  не ‘рзади, æмæ сæ фос  сыдæй  мардысты.
Сырдон  цын  бацамыдта Мукарайы зæххыл хорз кæрдæг. Афтæмæй  Нарты
фæсивæд  хæлттæ  сæппæрстой, кæй хал ысхауа,  уый  цæ  куыд  атæра
хизынмæ Мукарайы зæхмæ, афтæ.
    Хæлттæ  ‘ппарыныл ысразы сты. Сырдон йæхи хæлттæппарæг фæкодта
‘мæ  барæй Уырызмæджы фырт Сосланы хал ысхауынкодта, Сослан ын  йæ
хинми базыдта ‘мæ йæм æхсаргард фелвæста.
    Сырдон  алыгъд,  мыст фестад æмæ сисы хуынчъы бабырыд.  Сослан
хуынчъы дуармæ слæууыд æмæ йæм дзуры:
    -  Додой  мын  кæны  дæ  сæр, æз ардыгæй нал  ацæудзынæн,  дæу
хъахъхъæндзынæн æмæ дæ ‘ххормагæй уæддæр ныммардзынæн гъеуым.
    Уæд  Сырдон Сосланæн лæгъстæкæнын байдыдта: «Ус уарзаг куы дæ,
ауадз  мæ  ‘мæ дын далæ дыууæ денджызы хуыдзыхы, Хъызмыдæ-рæсугъды
дæ къухы бафтынкæнон.
    Сослан ысразы ‘мæ йæ рауагъта. Сырдон Сосланæн бафæдзæхста, ды
уал,  зæгъы,  хъазт  сараз,  æз ацæудзынæн  æмæ  Хъызмыдæ-рæсугъды
хъазтмæ рхондзынæн æмæ хъуыддаг сараздзыстæм.
    Сослан  ысразы ис, Сырдон йæ хорз бæхыл абадт, ацыди,  чызгмæ.
Йе  ‘рцыдмæ  Сослан  хорз  хъазт куыд нæ сарæзтаид.  Сырдон  ацыд,
Хъызмыдæ-рæсугъд  галуаны хатæн, æрхуы мæсыджы  бады,  йæ  дондзау
чызг  та  донмæ  рацæйцыд. Чыззы куы федта  Сырдон,  уæд  йæ  бæхы
ныцъцъыччытæкодта.  Бæх  йæ мидбынаты чъыллиппытæкæны,  размæ  нал
цыдис. Сырдонæн йæ бæх дæр йæхи хуызæн хин уыдис.
    Чызг дон ысхаста ‘мæ Хъызмыдæ-рæсугъдæн радзырдта:
    - Диссаг, нæ дуармæ иу лæг йæ бæх нæмы, æмæ бæх не ‘нкъуысы.
    Уæд Хъызмыдæ-рæсугъд чыззы арвыста.
    - Бафæрс ма йæ, цы йæ хъæуы ‘мæ йæ бæхы цæмæн нæмы?
    Чызг ацыди, Сырдоны фæрсы ‘мæ йын Сырдон афтæ зæгъы:
    - Нартыхъæумæ цæуын, бæх нал цæуы ‘мæ йæ нæмын.
    Чызг та хабар ысхаста. Хъызмыдæ-рæсугъд та чыззы арвыста:
    -  Цу  ‘мæ  йын  зæгъ, бæхæй куыд æрхиза, афтæ,  æмæ  уæд  бæх
цæудзæн йæхæдæг.
    Чызг   та  Сырдонмæ  ацыд  æмæ  йын  Хъызмыдæ-рæсугъды   ныхас
радзырдта.  Хъызмыдæ-рæсугъд  Сырдонмæ  кæсы.  Уæд  Сырдон  чызгмæ
дзуры:
    - Нартыхъæуы стыр æмæ хорз хъазт ис æмæ уырдæм тагъдкæнын. Уый
куы нæ фенон, уæд æз мæ бæхæй цы кæнын?
    Чызг та ссыд æмæ Сырдоны ныхæстæ Хъызмыдæ-рæсугъдæн радзырдта.
Хъызмыдæ-рæсугъд та чыззы рарвыста:
    -  Ацу уæдæ, æмæ дзы кæд æцæг ахæм хъазт ис, уæд æз дæр цæуын,
дæ  бæх  уал, зæгъ, ысуадз, куы бафсæда уæд йæхæдæг цæудзæни.  Мах
дæр нæхи ацæттæкæнæм æмæ иумæ цом.
    Чызг та йын куы радзырдта, уæд Сырдон чызгæн загъта:
    - Уæдæ цом æмæ мæм Хъызмыдæ-рæсугъд йæхæдæг радзурæд.
    ‘Ссыдысты ‘мæ йын Хъызмыдæ-рæсугъд йæхæдæг афтæ радзырдта?
    Уæд  Сырдон  йæ  бæхыл сахсæн сæвæрдта,  хорз  æй  фæхызта  мæ
‘нхъæлмæ  каст.  Уалынмæ Хъызмыдæ-рæсугъд хæдтулгæ уæрдоны  абадт,
Сырдоны дæр йемæ акодта. Сырдон æй фарста:
    - Дæ чегъыре, чи уыдзæн?
    Хъызмыдæ-рæсугъд загъта:
    - Æз дзы никæй зонын æмæ ды фæу мæ чегъыре.
    Сырдон ысхæддзæ разæй, æмæ йæ Сослан афарста:
    - Дæ Хъызмыдæ-рæсугъд кæм ис?
    Сырдон ын загъта:
    - Æрбацæуы.
    Хъызмыдæ-рæсугъд  æрбахæддзæ. Сырдон  æм  ауад  æмæ  йæ  симды
ныххæцын-кодта ‘мæ симын байдыдтой.
    Саухохæй Сау уæйыг кæсы æмæ йæ мадæн загъта:
    -  Нартæм хъазт ис, Хъызмыдæ-рæсугъд уым ис. Хъавынц  æй  сæхи
бакæнынмæ,  æз  та  рагæй уымæ ‘нхъæлмæ кæсын æмæ  йæ  уыдонæн  н’
ауадздзынæн.
    Мад уæйыджы нæ уагъта:
    -  Уыдонæй  нырыуонг дæр фос ничи ма фæкодта,  фæлтау  дæхицæн
бад.
    Уæд уæйыг йæ мадмæ дзуры:
    - Ды цы зоныс, мæхи бар мæ уадз!
    Ацыд  хъазтмæ ‘мæ Сосланæй чыззы астæу æрхæцыд. Сосланы  зæрдæ
хорз  нал  уыдис, хæсдзæн мын æй Сау уæйыг зæгъгæ  ‘мæ  Батырадзмæ
дзуры:
    - Кæм дæ, мæнæ мын мæ цин Сау уæйыг куы халы!
    Батырадз æрбацыд, Сосланæй Сау уæйыджы ‘хсæн æрхæцыд,  симынц.
Батырадз Сау уæйыгæн йæ къахыл фæлæууыд, сриуыгъта йæ, уæйыгæн  йæ
син фелвæст æмæ схъæрзыдта, ауадзут мæ, нал, симын зæгъгæ, фæлæ ма
йæ кæм уагътой: «Асим уал, симын хорз куы у.»
    Æнæбары симд та кодта, стæй та йын Батырадз йæ мæкъуыстæг  дæр
ыстыдта.  Уæйыг  симд  ныууагъта ‘мæ йæ  цонг  йe  ‘ккой  ыскодта,
афтæмæй йæ мады размæ ссыди.
    Хъазт  фехæлд.  Сослан Хъызмыдæ-рæсугъдимæ  бафидыдта  ‘мæ  йæ
‘рхаста йæ хъуывгъандзау чызгимæ.
    
    ÆРТÆ УÆЙЫГ ÆФСЫМÆРЫ ‘МÆ НАРТЫ ЛÆППУТÆ
    Æртæ  уæйыг-æфсымæры уыд, тыхгæнæг æфсымæртæ. Ахæм зæхх,  ахæм
бæстæ нæ баззади, уыдон тых кæм нæ бакодтой. Уæд ысфæндкодтой æртæ
æфсымæры Нартыбæстæм æрцæуын. Сæ нæмттæ уыдысты: хистæрæн  Сæргой,
астæуыггагæн Сæргуыбыр, кæстæрæн Сæрсæфт.
    Иу  бон æртæ ‘фсымæры рацæуынц æмæ Нарты лæппуты быдыры хъулæй
хъазгæ ‘рбаййæфтой.
    Фæрсынц æфсымæртæ лæппуты:
    - Кæмæй ыстут?
    - Мах Нарты лæппутæ стæм!
    - Æмæ Нартæ ам æввахс цæрынц?
    - Æввахс! – дзурынц уыдон.
    - Бынаты  сты ныртæккæ?
    - Æмæ цæмæн лæууой бынаты, устытæ мыййаг куынæ сты!
    - Цынæ вæййы, цынæ ‘рцæуы фыдбылызæй!
    -  Ау,  Нартыл  фыдбылыз кæд æрцæуы, мыййаг исты кæрдæн  куынæ
хæссынц, æви нæртон адæмы ницæуыл нымайут сымах?
    - О, нымайæм цæ, фæлæ мах дæрддзаг ыстæм, - зæгъынц æртæ уæйыг-
æфсымæры. – Ацы бæстæм æнæнхъæлæджы ‘рхаудтам æмæ Нартæм  рæдаудæр
чи уыдзæн, уый базонын нæ фæнды.
    -   Нартæй  алчидæр  рæдау  у,  -  зæгъынц  Нарты  лæппутæ,  -
кæцыфæндымæ бацæут.
    Æртæ  ‘фсымæры  Нартæм  бацыдысты ‘мæ ныхасы  бадынц.  Æцæгдæр
Нартæй  бынаты  ничи  уыди,  иууылдæр  ыстæры  уыдысты.  Уæд  æртæ
‘фсымæры  ныхаскæнынц сæ кæрæдзийы мидæг æмæ  цæм  чысыл  Батырадз
хъусы.
    Сæргой цын зæгъы:
    -  О,  ме  ‘фсымæртæ, мæнмæ хъусут! Нартæм Сатанайæ кадджындæр
ничи ис æмæ йæ аскъæфæм.
    Сæргуыр зæгъы:
    - Уомæ усæй цы кæнæм, фæлтау цын сæ хæзнатæй исты фæхæссæм.
    Сæрсæфт зæгъы:
    -  О,  аскъуыйат, мæ хистæртæ. Мах фæллой фæкæнæм, уый хуыздæр
у.
    Нал  фидыдтой æртæ ‘фсымæры, стæй ныллæууыдысты ахæм фæндоныл:
Сæргой  акæнæд Сатанайы, Сæргуыр – цы фæразы, уымæй хæзна  ахæссæд
æмæ Сæрсæфт та фæллой атæрæд.
    Уæд Батырадз Сатанамæ бауади ‘мæ йын зæгъы:
    -  Дæлæ  нæ Ныхасы æртæ уæйыджы сæхимидæг ныхаскодтой. Уыдонæй
иу  дæу  ахæссынмæ  хъавы,  дыггаг – нæ хæзнатæ,  æртыггаг  та  нæ
фæллæйттæ. Æмæ мын радт хæцæнгæрзтæ, æз цæ ма ‘рбауадзон дæумæ.
    Сатана зæгъы:
    - Цавæр адæм ысты, йе цы хуызæн ысты?
    -  Стырсæрджынтæ, стыргуырджынтæ, сæ бакастæй дæр зæрдæ риссы,
а-бæстаг, мыййаг, не сты – æцæгæлон ысты.
    Сатана сæ бынæтдонмæ схызти ‘мæ зæгъы:
    - Æцæгдæр æцæгæлон ысты.
    - Уæдæ мын æри хæцæнгæрзтæ! – хъæркæны Батырадз.
    -  Ды  цын  ницы ракæндзынæ, фæлæ тагъд Сосланмæ  ‘мæ  иннæтæм
фæбæрæг хъæуы.
    -  Цалынмæ уыдонмæ бæрæг чындæуа, уæдмæ нал ды, нал хæзна, нал
фæллой аззайдзæни Нартæм, фæлæ хæцæнгæрзтæ!
    -  Уомæ  ды  нырма  чысыл  дæ, хæцæнгарз  ды  фæразгæ  дæр  не
‘скæндзынæ.
    - Уый дæумæ нæ хауы!
    Цалынмæ  уыдон ныхæстæкодтой, уæдмæ уæйгуыты хистæр Сæргой  сæ
уæлхъус æрбалæууыд æмæ ныхъхъæркодта:
    -  Æ,  Нарты разагъды Сатана! Æз дæумæ мæ цыбæлтæ тыдтон,  нал
фæцæудзынæ мæ цурæй.
    Йæхи  йыл  ныццавта ‘мæ йæ дæлармхастæй Нарты ныхасмæныддавта,
стæй дзуры йе ‘фсымæртæм:
    - Æз мæхион бакодтон, фæлæ сымах цæмæ кæсут? Æз уал цæуын æмæ-
иу мæ раййафут.
    Сатанайы ‘фтауцдоны дæгъæлтæ уым аззадысты Батырадзы раз.  Уый
цæ   фелвæста  ‘мæ  æфтауцдонмæ  басæррæткодта.  Нарты   фтауцдоны
чыргъæды уыдис авд æмхуызон карды. Сæ иумæ февнæлдта, фæлæ йæ иннæ
нæ  уагъта. Уымæ февнæлдта – æмæ йæ æртыггаг нæ бауагъта.  Афтæмæй
кæрдтæ кæрæдзийæн бар нæ лæвæрдтой. Уæд къуымы рæбынæй æндæр кард,
кæрддзæмæй йæхи сласы – ныхситласы, стæй та кæрддзæмы ныббыры  æмæ
та ‘рсабырвæййы. Уымæ фæкомкоммæ ис Батырадз. Бауадис æм, фелвæста
йæ.  Йæхиуыл  æй æрбаста. Сæрвæтмæ сызгъордта. Кæсы бæхты  рæгъауы
астæу урскъах, æнæрдыст бæх, зæхмæ фæлæбуры мæ къутуйы дзаг сыджыт
фелвасы, стæй йæ ныппырхкæны.
    Уымæ  дын  бауади Батырадз, басæррæтт æм кодта. Бæх йæ  раззаг
къæхтæ зæххы ‘мхуызон акодта. Батырадз бæхы фæстаг къæхтыл абадти,
уæд  Батырадз  бæхы  дæллаг хъуыры февзæрди: бæх  та  йæ  гуыбыныл
æрхуыссыд.  Батарыдз йæ рагъыл абадти. Уæд бæх йе  рагъыл  атылди.
Батырадз бæхы цыппæрты хсæн февзæрди ‘мæ йæм дзуры:
    -   Ныр  цы  ратулбатулкæныс,  исты  мын  фæдисоны  уад  куынæ
кæндзынæ?
    Бæх æм дзуры:
    - Æз барæгагур дæн! Ныр ма Нартæй мæныл бадын ничи бауæндыд.
    - Уæдæ æз та дæуагур дæн, - зæгъы Батырадз, - æмæ сыст уæлæмæ.
    Бæх  фестади. Батырадз ыл саргъ баппæрста ‘мæ асырдта Сæргойы.
Баййæфта йæ. Сатана дискæны: «А, бæх æмæ кард нартаг ысты, фæлæ йæ
барæг та чи у?»
    Æрбаввахс и Батырадз æмæ йæм Сатана дзуры:
    -  Фæстæмæ аздæх æмæ иннæ дыууæйыл Нарты лæппуты бафтау,  стæй
мæм зындзынæ.
    Батырадз  афтæ бакодта. Нарты лæппутæ Сæргуыбыр  æмæ  Сæрсæфты
систой   сæ   уæлныхты.   Батырадз  Сæргоимæ   хæцынтæ   байдыдта.
Нырриуыгъта йæ кардæй Батырадз æмæ Сæргойы сæр сурæй атахт.
    Нарты гуыппырсартæ Зидæн-æлдармæ куывды хуынд уыдысты ‘мæ  сæр
Сосланы хъæбысы абадти. Сослан дискæны ‘мæ дзуры йæ хистæртæм:
    -   Нарты  хъæуты,  цыма  хорз  митæ  нæ  цæуы.  Мæнæ  мæм  цы
сæрыкъуыдыр æрхауди!
    Зидæн-æлдар зæгъы:
    -  Гъе, кæйдæр къæбæда æвæдздзæгæн хæснагæн фехста сæрыкъуыдыр
æмæ цы диссаг у?
    Уæд  Батырадз  Сатанамæ  рарасти. Нарт  æм  кæсынц  æмæ  Нарты
хæзнатæ  Сæргуыр  рахæссы. Батырадз йæ  разы  февзæрди  ‘мæ  хæцын
райдыдтой. Батырадз та йæ кардæй Сæргуыры дæр нырриуыгъта ‘мæ  сæр
йæ  гуырæй фесхъиудта. Атахти Зидæн-æлдары хуынд адæммæ ‘мæ Хæмыцы
хъæбысы абадти.
    Хæмыц дзуры Уырызмæгмæ:
    -  Сосланы  ныхас  раст у, цыдæр фыдбылыз ис  нæ  фæстæ  Нарты
зæххыл – цæуын хъæуы.
    Зидæн-æлдар та зæгъы:
    -  Цæй  фыдбылыз  æмæ цæй цыдæр! Кæмдæр лæппутæ сæрыкъуыдыртæй
хъазынц æмæ цæм цы уæ хъус дарут?
    Басабыр ысты Зидæн-æлдары хуынд адæм.
    Сатана,  Батырадз  æмæ Нарты лæппутæ бафснайдтой,  Сæргуыр  цы
хæзнатæ  хаста,  уыдон, стæй кæсынц: сæ рæгъау цын  ратæры  кæстæр
уæйыг Сæрсæфт.
    Батырадз Нарты лæппутæм дзуры:
    - Гъеуыцы саухъусы ма мæм тагъддæр рарвитут.
    Нарты  лæппутæ  Сæрсæфты алырдыгæй ысрæуæгкодтой.  Сæрсæфт  цæ
фæйнæрдæм  тæры.  Уæд та уымæ дæр бацыди Батырадз  æмæ  кæрæдзиуыл
ысхæцыдысты.  Цасдæры  фæстæ  та Батырадз  фæцырд  ис.  Кардæй  йæ
нырриуыгъта  ‘мæ Сæрсæфты сæр фæтахти. Зидæн-æлдары  бадты  адæммæ
атахти  ‘мæ раст Уырызмæджы хъæбысы абадт. Уырызмæг сæрмæ  ‘ркасти
‘мæ зæгъы:
    -  Раст  зæгъут,  Хæмыц æмæ Сослан. Нæ фæстæ чидæр  нæ  бæстæм
ныббырста  ‘мæ нын худинаг у ам бадын. Нæ фыдгул ныл худдзæни  ‘мæ
зæгъдзæни, зæгъгæ Нартæ Зидæн-æлдармæ цæл-минаскæнынц, мах та  цын
сæ бæстæй хынджылæгкæнæм.
    Зидæн-æлдар зæгъы:
    - О, фæлæуут, мæ уазджытæ. Чидæр хæснагыл сæрыкъуыдыртæ ‘ппары
æмæ йæм цы уæ зæрдæ ‘хсайы?
    Уырызмæг зæгъы:
    -  Нæ, нæ хорз фысым Зидæн-æлдар! Ай хуымæтæджы сæрыкъуыдыр ма
‘нхъæл.  Æркæс  ма: нырма йæ тугтæ цæуынц. Уый  хъазæн  нæу,  фæлæ
цыдæр бæллæх æрцыди.
    Сыстадысты  Нартæ,  зæрдиаг арфæтæ ракодтой Зидæн-æлдарæн  æмæ
сæхимæ  балцыл  ныллæууыдысты. Цæуынц сæ бæстæм. Ссардтой  Сæргойы
мард  æнæ  сæрæй.  Сослан систа сæры ‘мæ  зæгъы,  гуыртыл  æй  ку’
абарста, уæд:
    -  Ацы   сæрыкъуыдыр ацы лæджы уыдзæн æнæмæнгæй,  фæлæ  йæ  чи
амардтаид?  Ахæм æрмдзæф у ‘мæ йын æмбал нæ разындзæни,  кæнæ  дзы
‘ндæр мард куыннæ зыны?
    Цæуынц та Нартæ. ‘Ссардтой Сæргуыры мард дæр. Хæмыц систа иннæ
сæрыкъуыдыр æмæ зæгъы:
    -  Ацы  сæры  къуыдыр  та, ацы лæджы уыдзæни  æнæмæнгæй,  фæлæ
диссаг у кæй æрмдзæф уыдзæни, уый цавæр адæймаг хъуамæ уыдаид?
    Цæуынц  та  Нартæ  сæ фæндагыл, ‘ссардтой Сæрсæфты  мард  дæр.
Нарты  хъæугæрон – хибарæй. Уырызмæг систа сæрыкъуыдыр,  æркæстытæ
йæм кодта, стæй зæгъы:
    -  Ацы сæрыкъуыдыр та ацы лæджы уыдзæни, фæлæ куыд иунæг у, йе
‘рттæ фæрнæй фæдарæд, фæлæ ‘мбал кæмæн нæй, ахæмы цæф у.
    Араст  ысты  ‘мæ  Батырадзы урс бæхыл бадгæ ауыдтой,  кард  йæ
фæрсты,  Нарты лæппутæ й’ алыфарс. Сатана ауыдта Нарты,  сæ  размæ
бацыд æмæ федта Нарты хистæртæм æртæ уæйыджы сæрыкъуыдыры.
    Фæрсынц Сатанайы:
    - Чи уыд нæ бæстæм тыхгæнæг?
    -  Уæ хъæбысты кæй сæрыкъуыдырты хæссут, уыдон Æртæ уæйыджы  –
æфсымæртæ.
    - Æмæ цæ цы хъуыди?
    -  Сæ  иу мын мæхи хаста, - зæгъы Сатана, - иннæ – нæ хæзнатæ,
æртыггаг та – нæ фæллæйттæ.
    - Уæд хæцгæ та чи скодта семæ, кæнæ цæ чи фæцагъта?
    Сатана зæгъы:
    - Мæнæ чысыл Батырадз.
    Нартæ нæ баууæндыдысты Сатанайы ныхасыл æмæ зæгъынц:
    -  Уый  мах нæ уырны, кæд ахæм гуырд у Батырадз махæн, уæд  цы
бæхыл бады, уый ма йæ сынæгæй фæфæстæкæнæд.
    Батырадз бæхы бын абырыди ‘мæ йæ йæхи ‘мбæрц йæ уæхскыл систа.
Нарты хистæртæ дисы бахаудтой.
    Уырызмæг зæгъы:
    -  Афтæ  кæм расгуыхтæ, уым дын кæнын лæвар мæ уарт, - æмæ  йæ
радта.
    Хæмыц зæгъы:
    -  Ахæм гуырд кæй дæ, уым дын æз та лæвар кæнын м’ арц, -  æмæ
йын æй радта.
    Сослан зæгъы:
    - Дæ уындæй мæ ныфс ис, нæ фегад кæндзынæ Нарты ном æмæ дын æз
та лæвар кæнын мæ кард. Æмæ йын йæ кард радта.
    Батырадзы ма цы хъуыди ‘мæ Нарты цæсты скадджын ис.
    
    НАРТЫ БАТЫРАДЗ ХÆМЫЦЫ ТУГ КУЫД РАЙСТА
    Æмбæхст уаты дардта зонынджын Сатана Хæмыцы фырт Батырадзы  йе
взонджы бонты. Фæлæ йын иуахæмы раирвæзт уынгмæ. Уынджы хъазыдысты
Нартыхъæуы  сывæллæттæ.  Батырадз с’  астæу  балæууыд  æмæ  хъазын
байдыдта семæ.
    Бирæ   нæ   рацыди,   афтæ  хъæр  æмæ  ахст  ысси   Нартыхъæу:
хъазгæхъазын  Батырадз кæмæ февнæлдта, уыцы сывæллæттæй  кæмæн  йæ
син фелвæст, кæмæн йæ уæраг фæмур, кæмæн та й’ арм фæзæбул.
    Нарты Сатана рафæдискодта ‘мæ тасаг уисæй сæ хæдзармæ баздæхта
‘нахъом Батырадзы.
    Бирæ рацыд, чысыл рацыди, - чи зоны, фæлæ та ноджыдæр раирвæзт
Батырадз сæ фæныкæй уынгмæ ‘мæ уайтагъд къулыбадæджы лæппуйы кæуын
ыссыди.
    Къулыбадæгус  разгъордта йæ хъæбулы кæуынмæ ‘мæ куы  бамбæрста
хъуыддаг, уæд дын афтæ:
    -  Дæ тых махыл ма ‘взар, - ницы дын кодтам, фæлæ кæд  уыйбæрц
тыхджын  дæ, стъæлды фæуай, уæд баздæх æмæ дын дæ фыды чи амардта,
уыдоныл  равдис дæ хъару, де ‘хсар: Хæмыцы сæр дын  нырма  дæр  ма
Борæты фæсдуар куы ‘мбийы ныгæдæй.
    Батырадз  æваст  сæ  хæдзары куыд фестад,  уымæн  дæр  ницыуал
бамбæрста.  Арт  бандзæрста къæйбын, æмæ къæй уайтагъд  сырхсырхид
адардта. Уæд Батырадз дзуры Нарты Сатанамæ:
    - Мæ фыд Хæмыцы мын чи амардта, уыдон чи сты, чи?
    -  Дæ  фыд йæхи низæй бацыди мæрдты бæстæм, - загъта зонынджын
Сатана.
    Уæд Батырадз рацахста Сатанайы ‘мæ йын къæйыл дары йæ дзидзи:
    - Нæ мын æй зæгъдзынæ ныр дæр? – загъта Батырадз.
    -  Дæ фыды тæригъæд дæр, дæхи тæригъæд дæр уæдæ дæу сардауæджы
хай фонт, мæ мæгуирад дæр ма семæ афтæмæй, гъеуый йын м’ арфæ!  Дæ
фыды дын амардта Борæты Бурæ-Фæрныг.
    Борæты Бурæ-Фæрныгæн уыди авд фырты, - амæй ай сагдæр, амæй ай
æхсарджындæр.  Æмæ  иуахæмы  Хæмыцы  фырт  Батырадз  дзуры  Борæты
кулдуарæй:
    -  Борæты разагъд фæсивæд, цомут ма æмæ иучысыл цуаны рахæтæм,
не уæнгтæ аивазæм.
    Худинаг уыди Нартыбæсты балцы н’ ацæуын искæй хуындæй. Æгъдауы
сæрты  н’  ахызтысты Бурæ-Фæрныджы авд фырты дæр:  уайтагъд   уыцы
ифтонгæй авд дæр арасткодтой Батырадзимæ.
    Хъæуæй иудзæвгар аиртæстысты, афтæ цæм Батырадз дзуры:
    -  Бурæ-Фæрныджы разагъд фырттæ, цæйут æмæ уал ацы ран авзарæм
нæ фæттæ!
    -  Чи ‘мбæлы уыцы хъуыддаг у, - дзуапп радта æфсымæрты хистæр,
- фæлæ уæд куыд бавзарæм нæ фæттæ?
    -   Ацы   ран  лæуут  авдæй  дæр,  æз  æхстбæрцмæ  рлæудзынæн,
байгомкæндзынæн   мæ   дзых  мысанæн  æмæ  сымах   радыгай-радыгай
фехсдзыстут уæ фæттæ мæ дзыхмæ.
    Æхстбæрцмæ  эрлæууыди  Хæмыцы фырт Батырадз.  Бахæлиукодта  йæ
дзых æмæ уыцы хуызæнæй кæсы ‘нхъæлмæ.
    Уæд  Борæты эфсымæрты хистæр фехста йæ фат: фат дзыхы  сæмбæлд
æмæ йæ Батырадз рацахста йæ дæндæгтæй.
    Уыцы  хуызæнæй авд æфсымæры фæттæ сеппæт дæр сæмбæлдысты Нарты
Батырадзы  дзыхы  мæ  сеппæт  дæр, куыд  цæ  фехстой,  афтæмæй  цæ
Батырадз æрцахста йæ дæндæгтæй.
    Байстой йæм сæхи Борæты авд æфсымæры ‘мæ цын Батырадз сæ фæттæ
рызгъæлдта йæ дзыхæй. Алчи систа йæ фат æмæ йæ бафснайдта фатдоны.
    Уæд æфсымæрты хистæр дзуры Батырадзмæ:
    - Хæмыцы фырт, дæ рад у ныр та. Куыд æвзарыс дæ фат?
    Æмæ загъта Хæмыцы фырт Батырадз:
    -  Æхстбæрцмæ ‘рлæууыт сымах дæр кæрæдзийы фæстæ, æмæ  æз  дæр
уæд базондзынæн мæ фаты ‘ууæлтæ.
    Бурæфæрныджы авд фырты кæрæдзийы фæстæ ‘рлæууыдысты,  уæдæ  цы
кодтаиккой.
    Нарты  Батырадз фехста йæ фат. Фат хистæры дзыхы сæмбæлди  ‘мæ
кæстæры къæбутæй алиуырдта.
    Борæты Бурæ-Фæрныджы авд фыртæн систа Батырадз сæ хотыхтæ,  сæ
мæрдты  цын  дыууæ  ‘ргъомы ‘рбабаста ‘мæ цæ  Борæты  къул  дуармæ
‘рывæрдта. Йæхæдæг цæм дзуры мидæмæ:
    -  Борæтæ, исчи уæ ракæсæд уæ цуанонтæм, - адон уал уын мæ фыд
Хæмыцы тугмæ.
    
    БУРÆФÆРНЫДЖЫ ДУГЪ
    Бурæфæрныг хæрнæг кодта. Иу дугъ Уастырджийæн радта, иннæ дугъ
Батырадзæн. Уастырджийы бæхимæ чи схæцыдаид!
    Сатана загъта Батырадзæн:
    -  Дæ  мадырвадæлтæм, Донбеттыртæм, ис æртæ бæхы. Сæ  къаддæры
ракур, иннæтæй макæй баком.
    Батырадз араст Донбеттыртæм. Æхсæвæр ын ыскодтой. Батырадз  нæ
хордта:
    -  Дугъ мын ис Уастырджиимæ, æмæ мын кæд бæх дæдтут, уæд хæргæ
дæр кæндзынæн æмæ нуазгæ дæр.
    Хистæр æфсымæр ын загъта:
    -Фыдæбон  уæд,  чи дын æй бацамыдта, уымæн.  Кæцы  курыс,  уый
раддзыстæм.
    Батырадз къаддæры ракуырдта. Райсом ын æй сифтыгътой  æмæ  йын
загътой:
    -  Дугъы  ку’ ацæуай, уæд дын дæ разы бирæгъ фестын кæндзысты.
Ды  иу  бирæгъы далымыстыгъд акæ ‘мæ йæ ныддым, стæй йæ  фехс  æмæ
барæгыл куы сæмбæла, уæд рахаудзæн, æмæ ды баразæй уыдзынæ. Ды  нæ
нæ  уындзынæ, фæлæ мах дæ уæлхъус лæудзыстæм! Кæд дын  уымæй  ницы
рауайа,  уæд дæ бæхæн йæ рахиз фарсæй цæфхад ыстон æмæ йæ  барæгыл
цæв.
    Батырадз  бацыдис  дугъмæ. Аскъæрдтой, Уастырджийы  бæх  разæй
цæуы.  Уалынмæ  бирæгъ сæ разы фестади. Батырадз  æй  лалымыстыгъд
акодта. Афтæмæй Уастырджийы фехста, фæлæ йыл нæ аныдзæвд.
    Уæд  йæ  бæхæн  рахиз  фарсæй  цæфхад  сыскъуыдта,  фехста  йæ
Уастырджийыл, фæлæ йыл уый дæр нæ аныдзæвд. Уастырджи баразæй.
    Батырадз хылкодта Уастырджимæ:
    - Дæ къубал дын акъуырдзынæн.
    Уастырджи  фæтарсти  ‘мæ алыгъди. Ку’ алыгъди,  уæд  йæ  фæстæ
ацыди  Батырадз æмæ йæ сурын байдыдта. Хуыцауы размæ куы  бахæддзæ
Уастырджи, уæд куыннæ ‘рлæууыдаид! Куы ‘рлæууыди, уæд æм  Батырадз
баввахс и:
    - Ныр мын нал фервæздзынæ, дæ къубал дын аскъуындзынæн.
    Уастырджи балæхстæкодта Хуыцауæн:
    - Мæнæ мæм æрбацæуы ‘мæ мæ мардзæн.
    Хуыцау загъта:
    - Дæ зонд æмæ дæ де эвзаджы сæр бахъуыди, æндæр мæнæн дæр ницы
мæ бон бауыдзæн.
    Уæд йæ размæ ‘рбалæууыд Уастырджи Батырадзæн æмæ йын загъта:
    -  Цы  дын ракодтон?! Иу фæрныг хæрнæг кодта, мах та кæрæдзийы
цæуыл цæгъдæм?
    Стæй цын Хуыцау загъта:
    - Ацæут æмæ йын дыггаг хæрнæг ыскæнынкæнут. Чи зоны, Батырадз,
ныр дæ бæх фæразæй уа.
    Бурæфæрныг  бæгæны ноджы иу ахæм бахсыста ‘мæ хæрнæг  ыскодта.
Батырадз разæй бацыди.
    
    КЪУЫППЫЛЦÆРÆГ ÆЛДАРЫ ФЫРТ ÆМÆ БАТЫРАДЗ
    Гаппæг-æлдар  къуыппыл  царди.  Нарты  ныхасмæ   цæуын   никуы
рауæндыд.  Стæй  йын иу лæппу райгуырди мæ куы  бахъомыл,  уæд  йæ
фыдæн загъта:
    - Мæ фыд, æз Нартæм цæудзынæн, цы тых цын ис, уый базонынмæ.
    Йæ фыд Гаппæг-æлдар ын дзуры:
    - Макæ, мæ фырт, уыдон тых ды нæ равзардзынæ.
    Уый загъта:
    - Нæ, мæ фыд, нæ уыдзæн, уыдон фæсивæды куы нæ фенон.
    Йæ фыд æм æппындæр ницыуал ысдзырдта.
    Лæппу  ранцад  æхсæнæй,  Нарты  хъазæндонмæ  ‘рцыди.  Уым  дын
зæгъынтæ  райдыдта,  се  ‘гасыл фæтых и. Изæры  худгæйæ  ссыди  йæ
хæдзармæ, йæ фыдмæ бадзуры:
    -  Мæ фыд, уыдон хуыдтай тыхджын?! Иудæр цæ мæ тыхæн нæй. Иуыл
дæр цыл фæтых дæн, симынæй дæр, кафынæй дæр æмæ дзурынæй дæр.
    Гаппæг-æлдар радзуры:
    -  Къуыппныхтæ дæр дзы бирæ уыд, дзагъырцæстытæ уымæй  фылдæр,
фæлæ дзы ме ‘мдых иудæр нæ разынди. Райсом раджы цæм цæудзынæн.
    - Гъе, мæ лæппу, куы лæууис!
    Æппын нæ байхъуыста, райсом раджы фæлиуырдта, Нарты хъазæндоны
скуыси, ноджы хъазынтæ байдыдта, тыхджын дæр цыл фæтых ис. Дыггаг
цыд дын ыскодта, йæ фыдæн куы зæгъы:
    -  Гъе,  мæ фыд, тæсзæрдæ уыдтæ! Райсом дын Нартæн сæ  хъиамæт
иууылдæр ысхæсдзынæн!
    Сатанайæн дын йæ фæсивæды ’фхæрд хъыг куыннæ уыдаид. Хатийагау
афыссы,   хъæртцыгъайы  ‘фцæджы  йæ  афтауы.  Батырадзмæ  сырвиты:
«Худинаг   дын  нæу,  къуыппылцæрæг  Гаппæджы  фырт  дæ  фæсивæдæй
джизæгкæна.»
    Хъæртцыгъа  Батырадзмæ гæххæтт куы авæрдта,  уæд  Батырадз  йæ
хъæлæсы дзаг цæхæр ыскалдта. Уæларвæй йæхи раппæрста, Нарты уынгыл
сæмбæлди. Йæ фæсивæдыл ныхъхъæркæны:
    -  Цагъды  фæуат,  нæ  фæсивæд, Гаппæджы  фырт  джидзæг  кæмæй
фæкодта! Æрцæуинаг ма уæм у, æви нæ?»
    - Ацы цæсты ныкъуылдæн æй ардæм хъæуы.
    Уалынмæ, æцæг, уым сæмбæлди. Батырадз цæм дзуры:
    - Марадзут, лæппутæ, расимут!
    Гаппæджы фырт æрбадзуры:
    - Кæд симыс дæхæдæг, кæннод фæсивæд ысты мæнæн мæ фæлтæрд.
    Иудæр цæ нæ хъазы мæ хуызæн.
    Батырадз дын фæлиуыры:
    - Гъе, уæдæ лæппу, нæ дыууæ!
    Йæ  къабазмæ  йын  февналы ‘мæ йын йæ  мæкъуыстæг  хæрз  бырон
ныккæны.  Гаппæджы  фырт  йæхи  аивæзта.  Батырадз  ын  йæ  къахыл
фæлæууы,  хæрз  лауыз  ын æй ныккæны. Ноджы йæхи  аивазы  Гаппæджы
фырт. Батырадз ын фæхæцы йæ къабазыл æмæ йын æй бындзарыл ыстоны.
    Гаппæджы фырт куы аирвæзт, уæд фæлидзы. Батырадз æм дзуры:
    -  Гъе, лæппу, афтæ ма зæгъ, æмæ мæ къæхты фæрцы ирвæзын, фæлæ
дæ  фыд Гаппæджы тыххæй ацу, цæрæнбонты нæ ‘фсæрмы кодта, æмæ  уый
тыххæй.
    Алыгъди Гаппæджы фырт. Цалынмæ тарсти, уалынмæ фæлыгъди,  стæй
йæ  бон  нал  уыд  æмæ ныффæлдæхт. Йæ фыдмæ сырвыста:  «Галтæ  мæм
рарвит.»
    Йæ фыд ахъæркодта йæ искæйуæттыл:
    -  Галтæ  ‘мæ къамбецтæ аскъæрут мæ фыртмæ, кæд ма йын  баззад
Нарты хъиамæтæй, уæд ноджы мæ хъæуæй арвитон ласынмæ.
    Галтæ ныскъæрдтой æмæ йæ сластой сæ хæдзармæ.
    Куы йæ сластой хæдзармæ, уæд Гаппæг-æлдар ыскуыдта:
    - Гъе, иунæг лæппуйы мард зын уыромæн у, фæлæ цы лæппу йæ фыды
коммæ  нæ  кæса,  уымæн  йæ  мард дæр кæуинаг  нæ  кæны!  Куы  дын
дзырдтон,  мæ лæппу, къуыппных æмæ дзагъырцæстæй дæхи хиз!  Рухсаг
у, дæ туг исын мæ бон нæу!
    
    НАРТЫ БАТЫРАДЗ ÆМÆ САЙНÆГ-ÆЛДАРЫ ЧЫЗГ
    Нарты  Батырадз  ацыди  Сайнæг-æлдары чызгмæ  курæг.  ‘Сфардæг
Сайнæджы тигъыл, Сайнæджы хæдзармæ бахъæркодта:
    - Сайнæг-æлдар, æддæмæ мæм ракæс!
    Йæ хъæрæй нызгъæлдысты цары сæгтæ. Рахызти йæм Сайнæг-æлдар:
    - Æгас нæм фæцу, Нарты ‘лдар Батырадз!
    Уæд æм Батырадз дзуры:
    - Хъуамæ мын дæ чыззы усæн радтай.
    -  Гъе,  дæ бон ныккалай, Батырадз, мæ чыззы дæуæн кæй  дæдтын
хъæуы? Æгайтма мыл æрвæссыс!
    Йæ  дзыпмæ  нывнæлдта Батырадз, систа сызгъæрин пурти  ‘мæ  йæ
баппæрста нысанæн:
    - Гъеуый дын дæ чыззы тыххæй нысанæн. Æз цæуын хæтæны.
    Раздæхт уырдыгæй æмæ йæм дзуры Сайнæг-æлдар фæстейы:
    -  Фысым нæм бакæн, Батырадз, кæд нæм дæ сæр каисмæ бадардтай,
уæд.
    Уæд æм Батырадз дзуры:
    - Гъе, Сайнæг-æлдар, æмæ дæм цæй номыл æрхизон.
    Йæхæдæг афардæг уырдыгæй хæтæны.
    
    Уæд æрцыди Сайнæгмæ Хуызы фидар Челæхсæртæн æмæ бадзырдта:
    - Сайнæг-æлдар, æддæмæ мæм ракæс!
    Рауади йæм Сайнæг-æлдар, æмæ йæм Челæхсæртæн дзуры:
    - Сайнæг-æлдар, радт мын усæн дæ чыззы.
    -  О, йæ бон ныккала, мæнæн мæ чызг Нарты Батырадзæн куырд куы
у.
    -  Гъе, уæдæ ма кæд фехъуыстай, Челæхсæртæн Батырадзæй æдыхдæр
у?
    - Не ‘суыдзæн мæнæн мæ бон Нарты усы байсын.
    - Макæ, радт æй бархийæ, кæннод æй тыхæй фæхæсдзынæн.
    -  Тыхæй  дæ  цы  фæнды, уый бакæ, бархийæ  мæнæн  мæ  бон  не
‘суыдзæн Нарты чындзы байсын.
    Уæд  дынджыр сираджы ныкъкъæртцласта ‘мæ тымбылцъæгæй сæмбæлди
хæдзары.  Февнæлдта  чызгмæ,  йæ  фæсарц  æй  баппæрста   ‘мæ   йæ
афардæгкодта йæ фидæрттæм.
    Куы  фехъуысти  Нартæ ‘мæ Чынтмæ, нæ чындзаджы  нын  фескъæфта
Хуызы  фидар  Челæхсæртан  зæгъгæ, уæд  æм  ыснысанкодтой  тыхджын
æфсæдтæ.  Байдыдтой  йын  йæ фидæрттыл хæцын  æмæ  дзы  ницы  хауы
къæрттæй-цулайæ.  Ныууагътой йæ. Уый  йæ  фидæртты  дуæрттæ  æнгом
æхгæд ныккодта ‘мæ цæры.
    Сослан  йæ  цирыхъхъ фæрсыссад ыскодта ‘мæ  йæ  кæрцæй  хæдоны
‘хсæн  нытътъыста. Ссыди ‘мæ Челæхсæртаны суадоны цур  йæхи  марды
‘фсон  ыскодта. Рацыдысты Челæхсæртаны дондзаутæ донмæ,  æмæ  мæнæ
Сослан   мæст-мард  ныккодта.  Уæд  æм  фезгъордтой  Челæхсæртанмæ
хæрзæггурæггаг:
    -  Челæхсæртан, дæ хæрзæггурæггаг мах: Сослан дæ  суадоны  цур
амарди.
    -  Гъе, мæ куыдз цыл баууæнда Нарты мыггагыл. Бакæс ма, гæдыйы
хъыбыл мæ марынмæ куыд сайы!
    - Нæ хуыцау не ‘вдисæн, амарди, Челæхсæртан!
    -  Уæдæ ма мæнæ ‘фсæн мæцъис ыссырхзынгкæн, афтæмæй йын æй  йæ
зæвæты  стъыссут. Кæд зæнджы магъзы цъысцъысгæнгæ  ссæуа,  кæд  йæ
бырынкъ уæраджы чъирийæ стона ‘мæ нæ сызмæла, уæд бæлвырд мæстмард
ныккодта.
    Нæ сызмæлыди Сослан. Сыздæхтысты фæстæмæ ‘мæ йæм дзурынц:
    - Амарди бынтон, лæг куыд амæлы, афтæ.
    -  Нæ  йыл æууæндын уæддæр. Ахæссут та мæнæ ‘фсæн дзæггор  æмæ
йын  дзы йæ фындзы ‘ргъиутæ, йæ цæсты уæлтъыфæлттæ цæвут.  Кæд  не
‘рныкъула, уæд, æцæг, мæст-мард ныккодта.
    Бакодтой та афтæ, фæлæ не ‘рныкъуылдта Сослан уæддæр.
    ‘Ссыдысты ‘мæ дзурынц:
    -  Уæу, бын бауай, Челæхсæртæн! Нарты мыггагæн йæ мардмæ чи нæ
уæнды,  уый  ма  йын йæ удыгасмæ куыд бауæнддзæн?  Уæдæ  цын  уыцы
зæрдæйæ скъæфтай сæ чындзы?
    Фестади Челæхсæртан, сызгъæрин лулæ йæ дзыхы бакодта, йæ Тинты
кæрц  йæ уæхсчытыл æрбаппæрста. Фæцæуы йæм хъуызгæ-хъуызгæ,  халæй
халмæ.  Созырыхъо дæр æм йæ иу цæстæй кæрцы бынæй кæсы ‘мæ  мæстæй
мæлы. Нал æй ныууагъта æххæст йæхимæ цæуын фырмæстæй.
    Фæсæррæтласта,  кæрцы бынæй цирыхъхъ фелвæста ‘мæ  йæ  ‘нтæрын
байдыдта.  Челæхсæртан йæ сызгъæрин лулæ ‘мæ Тинты  кæрц  феппары,
афтæмæй йæ разæй лидзы. Байдыдта йæ Сослан  фæстейы сурын. Схæддзæ
ис.   Йæ   фидары  дуарыл  куыд  фæгуыбыркодта,  афтæ   йæ  Сослан
ныцъцъыкласта йæ цирыхъхъæй. Уæлкъæсæр æрыстыгъта ‘мæ йæ  иу  сæры
фахс æддейы аззади Челæхсæртанæн.
    Фидары дуæрттæ ныггуыпласта йæхиуыл. Сослан æм дзуры æддейæ:
    - Д’ амонд басудзæд, гæдыйы хъыбыл! Ноджы та мын аирвæзтæ.
    - Уæ, Сослан, мæ удæй мын кæй атыдтай, уый дын хуыцау сисæд дæ
удæй!
    Сослан  раздæхти фæстæмæ ‘мæ ‘рфардæг Нартæ ‘мæ Чынтмæ.  Нартæ
‘мæ Чынтыл цыма фæтагъд æмæ фæуарыди, уый хуызæн ныййысты. Нал дæр
хъазынц, нал дæр кафынц æмæ нæ симынц.
    Уæд,  йæ  бон  ныккалæд, тыхджын Батырадз рарасти арвыкæронæй.
Æрыввахс  и  йæ  бæстæм æмæ Нартæ мæ Чынтмæ  хъусы.  Нал  цæ  цæуы
фæндыры цагъд, нал цæ цæуы топпы хъæр. Йæхинымæр дзуры: «Охай,  ме
‘рвадæлтыл цыдæр тых æрцыди.»
    Уалынмæ ‘рхæддзæ ис Нартæ мæ Чынтмæ мæ цæм дзуры:
    - Ме рвадæлтæ, цæуылнæ уал хъазут-симут? Цы уыл æрцыд?
    -  Цыма дын æй æмбæхсæм, Батырадз, Хуызы фидар Челæхсæртан дын
фескъæфта дæ усаджы.
    -  Уæ,  куыдзы  бæлæгъы дон бастæрат, ме  ‘рвадæлтæ,  æмæ  уый
тыххæй  ныккастыстут  зæхмæ? Батырадзæн иу  усаг  ыссарынхъом  куы
никуы уал ыстут сымах?
    Сифтыгъта  сæ хъазын æмæ кафыныл. Йæхæдæг бацыди Сатанамæ  ‘мæ
йын дзуры:
    - Стонджы мын у, фæлæ мын тагъд кæрдзын æрдав.
    Авд  путы  дзул,  цыппар гал марды ‘мæ авд донхæссæны  бæгæны,
уыдон  ын æрдавта хæрынæн. Ахордта цæ, анызта, йæхæдæг дуармæ,  йæ
йæхсы хъæдæй йæ дæндæгтæ схъаугæ, рацыди. Дзуры Сырдонмæ:
    -  Гъе, Сырдон, нæ гуырæн бон иу уыди, нæ мæлæт дæр иумæ. Цом-
ма мемæ.
    Йе  стыр  сармадзан йæ урс бæхы дымæгыл бабаста ‘мæ йæ ласынтæ
байдыдта.  Хуызы фидар – Челæхсæртаны фидæрттæ куы сзындысты,  уæд
дзы ауагъта авд путы топпыхос.
    Йæхæдæг Сырдонмæ дзуры:
    - Гъеныр сармадзаны хуылфы бырын æз, æмæ мын уæлейæ мæ сæр цæв
æфсæн дзæггорæй. Топпыхосы астæуæй дæлæмæ куы нынтъæрон мæхи,  уæд
иу сармадзаныл зынг бафтау æмæ иу дæ сæр æфснай.
    Астæуæй дæлæмæ топпыхосы куы нынныхсти, уæд æм хъæркæны:
    - Зынг бафтау æмæ дæхæдæг лидз!
    Зынг  бафтыдта  сармадзаныл Сырдон, йæхæдæг  лидзын  байдыдта.
Сармадзан  æрвнæрæгау  ныккодта  ‘мæ  зæхх  нынкъуыст.  Сармадзаны
хуылфæй  сырх зынгæй агæпласта Батырадз, къæхтæ ‘мæ къухтæ хæлиуæй
ахаста фидары къулмæ. Фидары къулыл йæ фæртт фæцыди ‘мæ иннæрдыгæй
дæр фæлтæртæ адавта йемæ.
    Уæд Хызы фидар Челæхсæртанмæ дзуры:
    - Куыдз кæй ныййардта, чи дæ скодта мæ усы скъæфæг дæу?
    Фæхæцыдысты æртæ боны. Афсæрста йæ Батырадз æмæ йын йæ  къубал
сыскъуыдта.
    Чызгмæ бацыд æмæ йæм дзуры:
    - Налатæй гуырд, Батырадз дын нæ бæззыд мойæн дæуæн, æви цы?!
    Йæ  къубал ын дзыбары бырынкъæй сфæртласта ‘мæ йæ сæры къуыдыр
арвæй зæххы ‘хсæнмæ фæхауди.
    Æрфардæг уырдыгæй Батырадз Нарт æмæ Чынтмæ.
    
    НАРТЫ ХÆМЫЦЫ ДИССÆГТÆ
    Уыди Хæмыц усуарзаг. Радта йын йæ хо фыдбылызы дæндаг:
    -  Ацу, ме ‘фсымæр, æмæ дын ацы дæндаг лæваркæнын. Цы усмæ  йæ
фæзыхъхъыркæнай, æмæ дæ коммæ чи нæ бакæса, уый фæсæйæд æртæ  азы,
æмæ стæй йæ мæлæт æрцæуæд уымæй.
    Хæмыцы ма уымæй хуыздæр лæвар цы хъуыди!
    Рацыд  дын  Хæмыц  æмæ  ‘ндæр йæ хъуыдыйы  ницы  уыд,  рæсугъд
чындзытæ ‘мæ чыззытæй хъазыны йæддæмæ. Сфæлмæцыдысты дзы адæм.
    Чынтæ  уыдысты гытцыл мыггаг. Чынтæй иу Бекъо хуынд,  æмæ  йын
райгуырд  гытцылæй рæсугъд чызг. Куы йæ федта Бекъо йæ чыззы,  уæд
загъта:  «Ай  Хæмыц куы фена, уæд мæ нæ ныууадздзæн æнæ  худинаг.»
Сарæзта  йын гытцыл уат, уым æй бакодта чыззы ‘мæ йæ схъомылкодта.
Иннæ  адæм  æй  уыдтой Хæмыцы йæддæмæ ‘мæ цæм хъыг æрзынд:  «Чынты
Бекъойæн  ацы  чызг  неннæты  хъауджыдæр  куыд  зайы  Хæмыцæн  æнæ
фæхудинаг.»  Хæмыцмæ ссæуынц: «Кæд ды лæг дæ,  уæд  Чынты  Бекъойы
чызг  усæн  ракурдзынæ.» Хæмыц йæ зæрдæйы загъта:  «Æвæццæгæн,  мæ
бирæ  хæрзтæ дæр иуыл уæгъды сæфдзысты. Чынты Бекъойы  чыззы  усæн
куы нæ ссарон, уæд мæ кады сæр цъыфмæ хаудзæни.»
    Ацыд  æмæ  дын  фæцыди Нарты Хæмыц Уастырджимæ. Уастырджи  йæм
радзырдта:
    - Цы кæныс, ме ‘фсымæр Хæмыц!
    Хæмыц ын загъта:
    -  Тыхджын  хъуыддагæй дæ не стыхсынкæндзынæн, фæлæ мын  Чынты
Бекъомæ  минæвар  ныццу  ‘мæ йын зæгъ: Хæмыц  дын  дæ  чыззы  куры
бинонтæн  æмæ  мын  «нæгъа»  ма зæгъ, кæннæуæд  дыл  мæ  лæджыхъæд
æвзардзынæн.
    Уастырджи рарасти æмæ ‘рцыд Чынты Бекъомæ æмæ йын зæгъы:
    -  Бекъо, радт дæ чыззы Хæмыцæн, хъыг дын нæ уыдзæн, фæдардзæн
дын æй тыхджын.
    Бекъо радзырдта Уастырджийæн:
    -  Ды  дæр  уый хуызæн хæтаг лæг дæ. Æнæуый дæр мын хъыг  уыди
Хæмыцы  кой,  стæй мæм йе ‘мхуызон лæг минæвар кæй  æрцыд,  дыггаг
хъыг мын уый уыд. Æз дын уымæй уæлдай ницы дзурын.
    Уастырджийæн хъыг куыннæ уыди ‘мæ йын загъта:
    -  Бекъо,  æппын нæ нæ базондзынæ, афтæмæй дын  æз  æмæ  Хæмыц
фæкæндзыстæм дæ чыззы.
    Чынты Бекъо радзырдта:
    -  Уæ тыхджынтæ – мæ разæй, уæ ныхджынтæ – мæ фæстæ, уæддæр уæ
нæ тæрсын æз, Чынты Бекъо.
    Уастырджи  дын  мæстæй арасти, Нарты дуæрттыл бацыди  ‘мæ  цын
радзырдта:
    -  Нартæ,  уæ  цагъд хуыздæр нæу? Чынты Бекъо уæ хуыздæрæн  йæ
чыззы  нæ дæдты. Уæлейæ хæцæг уын – мæхæдæг, разæрлæууæг – уæхæдæг
нæ  хæцгæ  хос  нал  ис. Æз цæуын Уацилламæ ‘мæ уæлейæ  хæцын  мæн
бауадзут.
    Ацыди  дын  Уастырджи,  Уацилламæ  ссыди,  Уациллайæн  радзуры
Уастырджи:
    -  Ме  ‘фсымæргонд, сæр мæ бахъуыд, де ‘рттивæгтæ æмæ  мæм  дæ
хъæргæнæгтæй куыд фæкæсай æртæ боны.
    Чынтæм  фидар  уыд. Ай æппæт архайды куыннæ бамбæрстой!  Уыдон
уыдысты  цъус  мыггаг æмæ кæрæдзийæн загътой: «Мах  уыдонимæ  ницы
скæндзыстæм, фæлæ бацæуæм æмбырдæй нæ фидарæн йæ хуылфмæ.»
    Уыдон дын уыцы фидармæ бацыдысты.
    Уастырджи  йæ  базыдта:  «Æмбырдæй мын  уым  ысты.»  Уацилламæ
рацыди:
    -  Уацилла,  дæ  сæр  мæ бахъуыди, гъеныр  рацу  абухгæйæ  ‘мæ
рттивгæйæ Чынты фидары сæрмæ.
    Уацилла дын рарасти Уастырджийы фæдыл: афтæ нырттивы ‘мæ  æртæ
афоны  лæг  йæ цæстæй нал фены. Йæ хъæргæнаг афтæ фехсы  ‘мæ  зæхх
æнæнкъуыст  ыскæны, Чынтæ йæ хъуыдыдæр нæ кæнынц. Уый  хъæр  Нартæ
куы фехъуыстой гытцылæй, ыстырæй, æмхуызонæй рацæуынц. Хъæргæнæгтæ
ахæм  æхстæй æхсынц, æмæ хъæд сыггай ызгъæлы, къæдзæхтæ  къæлуайау
ызгъæлынц. Чынтæ цæ хъуыды дæр нæ кæнынц.
    Дыууæ боны фæхæцыдысты, æппын Чынтæй топпы хъæр дæр нæ фæцыди.
    Уастырджи Нартæм дзуры:
    -  Кæд  нын  Батырадз  истæмæн ысбæзза,  кæннæуæд  мах  уæгъды
хъуырдухæн куы кæнæм.
    Уырызмæг хатийагау ыскувы:
    - Нæ фæдисон хуыцау, кæд нын нæ лæппу æххуысæн сывзæрынкодтай,
уæд нын æй нæ цуры февзæрынкæн.
    Уыцы цæстыныкъуылдмæ фестад сæ цуры.
    Батырадз цæм бадзуры:
    - Уациллайы хъæргæнагмæ хизын, æмæ æз ысхæцдзынæн уырдыгæй.
    Схызт дын Батырадз, хъæргæнагæхсæгмæ бацыди ‘мæ йын зæгъы:
    - Тагъд мæ сифтындз æмæ мæ къæдзæхæн йæ бæстастæумæ цæв.
    Æхсæг  æм  не ‘суæндыд дзурын, фæлæ йæ мид-зæрды загъта:  «Ацы
дзæбæх лæппу мæлæтæн æвгъау у.»
    Сивтыгъта  йæ,  нæмыджы бæсты йæ ауагъта  хъæргæнæджы  хуылфы.
Дзæгъæл  быдырмæ йæ сарæзта ‘мæ йæ фехста. Батырадз  дын  фæмæсты,
цæстыныкъуылдмæ йæм ысхæддзæ. Хъæргæнагæхсæгæн дзуры:
    -  Цы  кæнон, дæ хуызæтты къубал сыскъуынын м’ аггаг нæу, фæлæ
мæ  ныр комкоммæ Чынты фидарыл куы нæ цæвай, уæд мæ худинагыл  дæр
нал æрмæткæндзынæн æмæ дын дæ къубал аскъуындзынæн.
    Хъæргæнаджы ‘хсæг фæтарсти, сифтыгъта йæ ахъаззаг,  фехста  йæ
комкоммæ  Чынты  фидарыл. Батырадз йæ къæхтæ мæ йæ цæнгтæ  хæлиуæй
ахаста.  Чынты фидарыл сæмбæлди, иу къæртт йемæ ахаста, уæддæр  æй
Чынтæ хъуыды дæр не ‘ркодтой.
    Авд  ифтыгъды скæнынкодта йæхи Батырадз, авд цæфы йæ ныккодтой
Чынты фидарыл, нос иу æй бакодта, æндæр ын йæ бон æппын ницы баци.
    Батырадз æфсæдтæн загъта:
    -  Мах нæ хæстæй адонæн ницы ракæндзыстæм, фæлæ цы скæнæм, уый
нæ зондæй, æмæ алчи фæцæуæд йæ хæдзармæ.
    Æфсæдтæ фæцыдысты.
    Батырадз  хъуыды  байдыдта. Иу æртæ боны фæхъуыдыкодта.  Чынтæ
дæр æрцыдысты сæ хæдзæрттæм.
    Бекъо   ‘мæ  йæ  чызг  фидарæй  нал  цæуынц.  Батырадз  загъта
йæхинымæр:  «Цæй  æмæ мардæфсон ыскæнон мæхи  сæ  дондарæны  цур.»
Батырадз балы цъæрттæ растыгъта æмæ цæ йæ зæнгтыл ыстыхта, йæхæдæг
бацыди ‘мæ Чынты дондарæны фæстæ ныффæлдæхт.
    Райсом  дондзаутæ бацæуынц, æркастысты ‘мæ – Батырадз  амарди.
Бекъомæ  хæрзæггурæггæгтæ  цæуынц: «Табу  хуыцауæн:  Батырадз  нын
амард, Бекъо!»
    Бекъо йæм дзуры:
    -  Батырадз  хинæйдзаг лæг у, уый мæлæт мæн  нæ  уырны.  Æфсæн
уæхстытæ  ма  стæвд  кæнут, йæ дыууæ зæвæты  цæ  стъыссут  æмæ  йæ
уæраджы  сæртæй сæ фæздæг куы ссæуа мæ кæд нæ фезмæла,  уæд,  æцæг
амарди.
    Рацыдысты  уыцы  лæгтæ, ахъаззаг ыставд уæхстытæ  стæвдкодтой.
Бахастой  цæ  Батырадзмæ,  йæ зæвæты йын  цæ  стъыстой.  Батырадзы
зæвæты  цы  схъызтаид: йæхæдæг æндон уыд, уæхст  йæ  зæвæты  кæцæй
бацыдаид! Фæлæ балы цъæрттæй йæ буары хсæн уæхстытæ стъыстой,  æмæ
балы  цъæртты  фæздæг ыскалди йæ уæрджыты сæртæй.  Æмæ  не  змæлы,
хуыссы.
    Дыггаг хæрзæггурæггаг  фæцыдысты:
    -  Бекъо, бауырнæд дæ, куыд нын загътай, афтæ бакодтам æмæ  цæ
‘ппын зонгæ дæр нал бакодта. Рацу дæ бынатмæ.
    Бекъойы  дын  бауырныдтой уыцы дзырдтæ. Бекъо рацæуы,  æлгъиты
Батырадзы:
    - Æнæнцойаг уыдтæ ‘мæ ‘нæнцойаг фæу!
    Батырадз  цæм хъусы мæ йæ мæстæй нал фæлæууыд, фæлиуырдта  ‘мæ
йæ басырдта. Бекъо дæр фæтарст æмæ фæлидзы. Хæдзары куы фæкуыси и,
уæд  æй  Батырадз  цилхъæй  нырриуыгъта,  æртæ  хъæды  уæлкъæсæрæй
ахауынкодта ‘мæ йын бынæй йæ бинаг хъæдтæ ракъуырдта.
    Бекъо  фæмæсты  ‘мæ загъта: «Адон мæ уæддæр нæ ныууадздзысты.»
Йæ чыззы къабазыл фæхæцыди ‘мæ йæ дуармæ радавта.
    Батырадзмæ бадзуры:
    - Удæгасæй уын æй уæддæр нæ раддзынæн.
    Йæ  цилхъ фелвасы Бекъо, йæ чыззы астæу ракъуыры мæ йæ астæуыл
ахауынкæны.  Батырадз ныццинкодта, йæхи йыл  ныццавта  чызгыл,  йæ
дæларм  æй  акодта, мардæгасгæнæг суадон зыдта, уырдæм æй  ахаста,
уым  æй  ныхсадта:  цы  уыди чызг, уый фестади.  Йе  ‘мбихъары  йæ
сывæрдта.
    Хæмыц  йæ  уатæй нал цыди, уый дуармæ йæ ‘рхаста. Батырадз  æм
бадзуры:
    - Мæ фыд Хæмыц, мæхицæн æрхастон мад, дæуæн бинонтæ!
    Хæмыц  дын фырцинæй фæлиуырдта, Батырадзы уæхскмæ чызгыл  йæхи
ныццавта.  Уатмæ  ма йæ бæргæ бахаста, фæлæ уым фырцинæй  фæуадзыг
ис.
    
    НАРТЫ БАТЫРАДЗЫ ЛÆГДЗИНÆДТÆ
    Нарты   Батырадзмæ   уыд   æртæ   миниуæджы:   хъæбатырдзинад,
сылгоймаджырдæм уыд хиуылхæцгæ ‘мæ гуыбыныл та – уæздан.
    Нартæн  уыдис Цыты куывд, афæдзы ‘мбырд. Уым бадти  хистæртимæ
Нарты  Хæмыц. Цыты куывды Нарт бадтысты иу абонæй иннабонмæ.  Нарт
фæстагмæ  рахастой æртæ цыты нуазæны. Æртæ нуазæны  куы  рахастой,
уæд загътой:
    -  Ацы ‘ртæ нуазæнæй иу у, Нарты адæмæй хъæбатырдæр чи разына,
уый номыл.
    Уæд Нарты Хæмыц сыстад æмæ загъта:
    -  Ацы нуазæн æз исын мæхимæ мæ фырты тыххæй æмæ зæгъын, уымæй
хъæбатырдæр кæй ничи разындзæн Нартмæ.
    Дыггаг  нуазæн та уыдис уæздандзинады тыххæй сылгоймагмæ,  æмæ
та уыцы нуазæн дæр Хæмыц йæхимæ райста, зæгъгæ, мæ фырт Батырадзæй
уæздандæр ничи разындзæн.
    Æртыггаг нуазæн дæр та райста Хæмыц æмæ загъта:
    -  Ацы  нуазæн та исын, мæ фырт Батырадзæй уæздандæр кæй  ничи
разындзæн гуыбыныл, уый тыххæй.
    Уæд Нарт ысфæндкодтой Батырадзы хъару бавзарын.
    Иу хатт куы уыд, уæд Батырадз уыди балцы. Нарт сæдæ барæгæй йæ
размæ  бабадтысты ‘мæ йæ иу ран фæуырæдтой. Уæд  Батырадз  йæ  бæх
фезмæлынкодта  ‘мæ лидзынмæ фæци. Уæд Нарты фæсивæд  сæдæ  барæгæй
Батырадзы сурын байдыдтой, нæ хъæбатыр фæлидзы зæгъгæ. Нарты  сæдæ
барæгæй  фæхæлиу  ысты,  уæд Батырадз йæ бæх  фездæхта  ‘мæ  Нарты
цæгъдын байдыдта ‘мæ ма сæдæ барæгæй цалдæр аирвæзт, иннæтæ цагъды
фесты. Уæд Нарт ныффæндкодтой æмæ бафарстой Батырадзы:
    - Дæ хорзæхæй, Батырадз, уыцы хъæбатырдзинад дæм кæцæй æрцыд?
    Батырадз загъта:
    -  Цуаны  уыдтæн  æмæ  хъæумæ  куы  ‘рбахæддзæ  дæн,  уæд  мын
хъæугæрон  мæ  куыдзыл куитæ ‘рымбырд ысты ‘мæ мæ  куыдз  лидзынмæ
фæци.  Стæй хъæуы куитæ ку’ ахæлиу ысты, уæд цæм мæ куыдз  фæстæмæ
фездæхт,  хъæуы  куитæ  фæхæлиу ысты, уæд,  афтæмæй  цæ  мæ  куыдз
ныййиугæйттæкодта.
    Уыцы  хъæбатырдзинад  мæнæн  ист  у,  куыд  уын  зæгъын,  афтæ
уырдыгæй, уома цуанæй.
    Уæд  Нарт  ысфæндкодтой,  бафæлварæм  ма  зæгъгæ  Хæмыцы  фырт
Батырадзæн  йæ уæздандзинад дæр сылгоймагмæ. Иухатт куы  уыд,  уæд
Батырадз  уыди  балцы  ‘мæ  йын  йе ‘рцыдмæ  Нарт  йæ  бинойнагимæ
баныхаскодтой,  ард ын бахордтой, зæгъгæ уазæг дæм  æрбакæндзыстæм
æмæ  йæ  бауазæг  кæн. Уат ын бакæн æмæ хъуамæ  дыууæйæ  дæр  куыд
ысхуыссой уыцы иу уаты, афтæ. Мах æрмæст базонын фæнды Хæмыцы фырт
Батырадзы йæ фыд куыд уæздан хоны, афтæ у, æви нæ.
    Батырадзы ус Нарты фæндон баххæсткодта.
    Уыцы заман Батырадз балцæй æрбаздæхт. Бацыд хæдзармæ, кæсы  мæ
иу лæг йæ уарзон сылгоймагимæ хъæбыс-хъæбыс хуыссынц.
    Уæд Батырадз хъама сласта мæ йæ йæ ус æмæ æнæзонгæ лæджы астæу
ныссагъта,  йæхæдæг кæрты астæу йæ бæхы саргъ йæ нывæрзæн  бакодта
‘мæ уым бафынæй.
    Райсомæй ус рауад æмæ Батырадзмæ дзуры:
    - Лæгай, кæд ам уыдтæ, уæд цæуылнæ цыдтæ мидæмæ?
    -  Мидæгæй  бæргæ  уыдтæн, усай, фæлæ уазæджы  бахъыгдарын  мæ
сæрмæ нæ бахастон.
    Уæд Нарт загътой:
    - Уæдæ ма йын бафæлварæм йæ уæздандзинад гуыбынæй.
    Бафарстой Батырадзы:
    - Зæгъ ма нын Батырадз гуыбынæй уæздан та кæцæй райстай?
    Батырадз загъта:
    -  Цуаны  уыдтæн,  цуаны, мæ хуртæ,  æмæ  дон  нæ  ардтам.  Æз
фæцæйцыдтæн  донагур  æмæ мæ къахы бын иу къус  фæци.  Систон  æй,
бахастон æй иу ранмæ, дон æртахгай кæцæй калд, уырдæм æмæ нæ  дзаг
кодта.  Фæстæмæ рацыдтæн. Зæронд адæм бирæ фæтæрхон кодтой, зæгъгæ
цавæр  дзаума ‘мæ цæмæй конд хъуамæ уа къус. Уæд загътой –  уый  у
адæймаджы ахсæн. Уæдæй фæстæмæ æз загътон, кæрдзын фæнды ‘нæхъæнæй
бахæр, фæнды йын йе ‘рдæг бахæр – уæлдай нæу.
    Уæдæй фæстæмæ райдыдтон кæрдзынæн хæрын йæ цыппæрæм хай æмæ иу
мын ахадыдта цыма ‘нæхъæн кæрдзын уыд, афтæ.
    Гуыбынæй уæздан та райстон уырдыгæй, - загъта Батырадз.
    
    НАРТ УÆЙЫГЫЛ КУЫД ФÆТЫХ ЫСТЫ 
    Хохы,  бæрзонд айнæджы сæрыл цардис иу уæйыг. Иу бон куы  уыд,
уæд  уæйыг Нарты хъæумæ ‘рцыди ‘мæ цæ симгæ баййæфта. Симды  бацыд
æмæ   фæхынджылæгкодта  Нарты  фæсивæдæй,  портийæ   хъазæгау   цæ
фæхъазыд, фæраппарбаппар цæ кодта.
    Афтæмæй  фæстæмæ  йæ  хæдзармæ ‘ссыд æмæ йæ  фыдæн  раппæлыди,
зæгъгæ Нарты фæсивæдæй фæхъазыдтæн.
    Уыцы заманы Батырадз æмæ Уырызмæг та уыдысты хæтæны.
    Иу хатт куы уыд, уæд уæйыгæн йæ фыд афтæ зæгъы:
    -   Мæ  фырт,  Нартæн  сæ  хуыздæрты  ‘вæдздзæгæн  сæхимæ   нæ
феййæфтай.  Уыдон  дæ фæйнæрдæм атындтытæкодтаиккой.  Ма  кæн,  мæ
фырт, ма кæн, сайд дыл æрцæудзæн.
    Уыцы  ныхæстæ уæйыгмæ тынг хъыг фæкастысты ‘мæ йæ  фыды  уадул
ныддаудта мæ йын афтæ зæгъы:
    -  Гъæ, тъырддæг хæрæг, Нарт æвæдздзæгæн дæуæй хынджылæгкодтой
æмæ мæнæн дæр афтæ ‘нхъæл дæ?
    Дыггаг  бон  та  айнæджы сæрæй уæйыг йæхи рауагъта  ‘мæ  Нарты
хъæумæ  ‘рцыд. Баййæфта Нарты кафгæ, симгæ ‘мæ та уæйыг  дæр  семæ
симды  бацыд.  Афтæмæй  та Нарты фæсивæдæй  хынджылæгкæнын  систа.
Батырадз æмæ Уырызмæг дæр кæцæйдæр æрцыдысты æмæ хъазты кæрон дард
æрбадтысты, афтæмæй уæйыгмæ кæсынц.
    Уæйыг  куы  иумæ февналы Нарты фæсивæдæй, куы  иннæмæ  ‘мæ  цæ
раппарбаппар кæны, акафæм зæгъгæ. Æрæджиау Батырадз æмæ Уырызмæгмæ
дæр фæкомкоммæ и ‘мæ цæм дзуры, асимæм зæгъгæ.
    Цæмæй æмбæрста уыдонæй æнæфыдбылызæй кæй нал аирвæздзæн,  уый?
Бавнæлдтой  Батырадз  æмæ Уырызмæг уæйыгмæ.  Батырадз  уæйыгæн  йæ
къахыл  æрлæууыд, йæ рахиз къабазыл ын ысхæцыд æмæ йын æй ыстыдта,
Уырызмæг  та  йын йеннæ цонг атыдта йæ рæбынæй. Уæйыг нырдиагкодта
‘мæ сæхимæ лидзыныл фæци.
    Схæддзæ ис сæхимæ, уæдæ цы уыдаид. Йæ фыд æй куы федта, уæд ын
афтæ зæгъы:
    - Нæ дын загътон, мæ фырт, Нартæм æвзæртæ цас ис хæрзтæ та цæм
дыууæ ахæмы ис зæгъгæ.
    
    НАРТЫ ÆРТÆ ТЫНЫ ТАУРÆГЪ
    Нæртон адæм ныхасы дзæбæх сабырæй бадтысты. Сæ сылгоймæгтæ уæд
бабæллыдысты се ‘нцад бадтмæ ‘мæ цæм ныхасмæ æртæ тыны бахастой:
    -  Бузныг  уæ  стæм  уе  ‘нцад æмæ уæ  сабыр  бадтæй  æмæ  уын
лæваркæнæм мæнæ ацы ‘ртæ тыны, - дзурынц сылгоймæгтæ.
    Уырызмæг райста тынтæй иу æмæ загъта:
    - Ацы тын лæвар кæнæм æхсарджынæн, нæ фæсивæдæй ногæй-зæрондæй
æхсарджындæр чи разына, уымæн.
    Иууылдæр ныкъкъуылымпы сты, фæлæ йæ Хæмыц райста, ацы тын  мæн
у зæгъгæ.
    -  Цас  æхсарджын фæкастæ дæхимæ, дæхицæн дын Чеджемæджы  фырт
Албег дæ дæндаг кардæй куы ныццавта ‘мæ йæм иу зулдзыхы ныхас  куы
не скодтай, - дзурынц æм Нарты адæм.
    -  Уæ,  нæртон  адæм, æз мæхæдæг афтæ дæн,  фæлæ  йæ  мæ  фырт
Батырадзы номыл исын.
    Уырызмæг та дыггаг тын систа ‘мæ рхъуыдыкодта:
    -   Ацы  тын  радтут,  не  ‘хсæн  ногæй-зæрондæй  йæ  гуыбыныл
уæздандæр чи у, уымæн.
    Хæмыц  та фæцарæхсти æмæ дыггаг тын дæр райста. Уæд ын  нæртон
адæм бафидискодтой:
    -  Ды  хисты  дæр  æмæ  куывды  дæр  бæркад  куы  нæ  ‘фтауыс,
сагойыхсæвæр дæр афтæ.
    Хæмыц та цын загъта:
    - Æз мæхæдæг афтæ дæн, фæлæ йæ мæ фырт Батырадзы номыл исын.
    Уырызмæг  систа  æртыггаг тын æмæ хиуыл фæхæцын  æмæ  ныббарын
лæджыхъæд  кæй  у,  уыууыл дзуры. Ныхъхъус  ысты  иууылдæр.  Хæмыц
райста æртыггаг тын дæр. Нæртон адæм ын бауайдзæфкодтой, зæгъгæ ды
адæмы устытæм кауы хуынчъытæй куы фæкæсыс.
    Уæд та цын загъта:
    - Æз мæхæдæг афтæ дæн, фæлæ йæ мæ фырт Батырадзы номыл исын.
    Батырадзы ‘взарын байдыдтой. Батырадз уыдис балцы ‘мæ  йын  йæ
размæ  сæдæ  барæджы  арвыстой фæсивæдæй,  цас  æхсарджын  у,  уый
равзарæм зæгъгæ. Барджытæ йæм сæхи не вдыстой. Уæд цæ Батырадз  йæ
размæ   кæй   бабадтысты,  уый  базыдта.  Йæ   бынаты   фæлæууыди,
ахъуыдыкодта,  стæй  уыцы  иу тъæбæртт  фæласта  с’  астæуты.  Ку’
аразæй,  уæд фæлæууыд æмæ йæм иугай ызгъорын байдыдтой.  Бафхæрдта
сæдæйы дæр æмæ цæ уым ныууагъта. Йæхæдæг йæ цæуыны хъуыддаг кодта.
    Нæртон адæммæ рбахæддзæ ис. Сæ минасгæнгæйæ куыд уыдысты, афтæ
цæ рбаййæфта. Сæ уæлхъус уырдыгыстæгæй æрлæууыди. Хæйттæ, нуазæнтæ
йæм  дæтгæ – никæмæй цæ сахуыста, афтæмæй  иннабонæй иннабонмæ  сæ
уæлхъус фæлæууыди.
    Батырадз  ацыди  балцы. Нæртон адæм ын йæ  усмæ  барвыстой  сæ
хъомгæсы. Уыцы рæстæджы фæстæмæ ‘рбахæддзæ ис.
    Куы  бамбæрста й’ агъуысты лæг ис уый, уæд рацыд кæртмæ мæ уым
йæ нымæтыл æрхуыссыд. Нæртон адæм æй фæрсын байдыдтой:
    - Уыцы фæразондзинæдтæ дæхи зондæй систай, æви цæ искæй зондæй
сахуыркодтай.
    - Кæнгæ цæ бакодтон мæхæдæг æмæ цæ кæндзынæн кæддæриддæр, фæлæ
зонд  та райстон искæмæй. Удгоймагæй алкæмæ дæр зонд ис йæхи  фаг.
Æз  уыдтæн цуаны мæ къуыдыр куыдзимæ, æрбацыдтæн иу хъæуы  уынгты.
Уыцы  хъæуы куыдзы мыггаг цыдæриддæр уыди, уыдон иууылдæр æрæмбырд
ысты  мæ куыдзы фæдыл, цæмæй йæ бафхæрдтаиккой, уый тыххæй. Æз  мæ
цыды  кой  кодтон,  куыдзæн та мемæ нæцæугæ нæ  уыди.  Куыдз  афтæ
эрхъуыдыкодта  мæ  с’ астæуты фæтъæбæртласта куыйтæн.  Иуфарс  куы
фæци  куыдз, уæд цын сæ зонд фæдзæгъæлкодта. Уыдон æнхъæл  уыдысты
‘нцад  нæм æрбацæудзæн зæгъгæ, æмæ йыл фæтыхуыдзыстæм, фæлæ цæ  йæ
зонд  кæмæн  йæхимæ  уыди, кæмæн та – нал. Сæ  кæрæдзийы  уæлæ  цæ
самадта. Гъеуыцы зонд, cæдæ барæджы бафхæрын, мæ куыдзæй райстон.
    Уыдыстæм  нæртон адæмы хистæртæ мæ кæстæртимæ цуаны.  Амардтам
иу  сырд.  Физонджытæ дзы скодтам. Нæ хистæртæ  сдойны  сты.  Доны
мигæнæн  нæм нæ уыд. Бауайдзæф нын кодтой нæ хистæртæ, кæстæр  дам
æнæдон ранæй дон куы схъарын кæны, зæгъгæ, уæд кæм ыстут?
    Иу  æртæйæ  ‘згъорынмæ  фестæм сау  хъæды  талынджы.  Йæ  къах
ыскъуырдта  не ‘мбæлттæй иу. Æмхуызонæй йæм февнæлдтам æнафоны  мæ
нæм  фæзынди хызыны хуызæн. Иу ран къæдзæхæй хауди дон, уырдæм  æй
ахастам.  Æвзарæм  æй, цæхсадтам æй æмæ дзы  дон  ничердæм  хъары.
Æртæйæ йыл хæцæм, дарæм æй донмæ, фæлæ нæ дзагкæны.
    Нæ нын байдзаг, афтæмæй йæ рахастам. Нæртон адæмы хистæртæ дзы
сæхи  бафсæстой,  райсомæй  та дзы тынг  бирæ  акалдтам.  Хистæртæ
хъуыдыкæнынц,  уæдæ  ай цы уыдзæн зæгъгæ. Фæстагмæ  йæ  равзæрстой
æмæ, ай фыдгуыбын лæджы уæцъæф у зæгъгæ, загътой.
    Нудæс  æмæ  ссæдз  адæймагæй уыдыстæм балцы. Иу  хъæуы  уынджы
нафоны   ‘рбацæйцыдыстæм.  Æнафон  уыд,  афтæмæй  ма  иу   хæдзары
рудзынгæй  рухс  калди. Æрхъуыдыкодтам: æнафоны ма кæдæм  фæхæддзæ
уыдзыстæм. Рухс кæцæй калди, уырдæм бадзырдтам. Ус æмæ нæм иу чызг
рауадысты. Рахабар цын кодтам фысымы тыххæй.
    Лæг  нæм нæй зæгъгæ нын бамбарын кодтой. – Фæлæ уын æнæ  фысым
бакæнгæ нæй.
    Зивæгкодтам, лæг цæм кæй нæ уыд, уый тыххæй. Нал нæ  рауагътой
æмæ  нын  уат  бакодтой дыууæ раны. Нудæс æмæ ссæдз  уыдыстæм  æмæ
ссæдзæн  иу  ран,  нудæсæн  –  иннæ уаты.  Æз  мæхæдæг  хуыссыдтæн
ыссæдзæй  кæм уыдысты, уым, - дзуры Батырадз. – Мад  æмæ  чызг  нæ
уæлхъусмæ  ‘рбацыдысты. Чи нæ бафынæй, чи  та  –  нæ,  æз  мæхæдæг
уыдтæн хъал. Дуаргæрон нæ уæлхъус æрлæууыдысты.
    Уæд  мад  хатиагау  дзуры чызгмæ. Хатиагау ме  ‘мбæлттæй  ничи
зыдта мæны йæддæмæ. Мад дзуры чызгмæ:
    -  Чызг,  æз мæ цард фæдæн, цардмæ дарддæр æнхъæлмæ нал  кæсын
æмæ дæ кæд фæнды, уæд ацы ссæдзæн æгас цуай зæгъон.
    Чызг загъта:
    -  Нана, ды бирæ федтай, бирæ бон федтай, фæлæ æз нырма цардæй
ницыма федтон. Адзал хистæрæй кæстæры сæрыл нæу.
    Уыцы зонд та райстон уыцы мад æмæ чызгæй, зæгъгæ адон иу лæгыл
куы нæ фидауынц.
    
    НАРТЫ ÆРТÆ ТÆРХОНЫЛÆДЖЫ
    Нартмæ  уыд  æртæ  тæрхонылæджы. Æртæ лæвары  цæм  уыд.  Уыдон
уыдысты тынæй цухъатæ. Æмæ фыддзаг загъта:
    - Æз ацы лæвар дæдтын, хъæбатырдæр чи у, уымæн.
    Хæмыц лæвар исгæйæ загъта:
    - Æз æй исын мæ фырт Батырадзæн.
    Уæд дыггаг тæрхонылæг загъта:
    - Æз та йæ уымæн дæдтын, æмæ гуыбынæй уæздан чи у.
    Уæд та Хæмыц загъта:
    -  Уый  дæр исын мæ фыртæн. Зонын мæ фырт Батырадз уыцы лæвары
аггаг кæй у.
    Æртыггаг тæрхонылæг загъта:
    - Æз та йæ уымæн дæдтын, йæ сылгоймагмæ тыхмæсты чи нæ кæны.
    Уæд та Хæмыц загъта:
    - Уый дæр та нал ауадздзынæн, уый дæр исын мæ фырт Батырадзæн.
    -  Бирæ  афонтæ рацыди мæ нæ лæвæрттæ бавзарæм, зæгъгæ загътой
Нарты тæрхонылæгтæ.
    Уæд  Батырадз  уыд  дард балцы ‘мæ хъæуы фæсивæдмæ  бадзырдтой
æртæ лæджы æмæ уым загътой:
    -  Батырадз куы ‘рбацæйцæуа, уæд йæ размæ ацæут. Маргæ  йæ  ма
акæнут, фæлæ йæ хорз фæнæмут.
    Хъæуы  фæсивæд æрæмбырд ысты мæ йæ размæ ацыдысты,  бауырæдтой
йæ  фæндагыл,  йæ алыфарс æрæмбырд ысты мæ дзы загъд къахынц.  Уый
Батырадз  куы бамбæрста, нæмынвæнд æй кæнынц зæгъгæ,  уæд  фæстæмæ
алыгъди  мæ  ку’ апырх ысты, иугæйттæ куы фесты, уæд фæстæмæ  йæхи
фæзылдта,  иугай  цыл ралæууыд æмæ кæмæн йæ сæр асаста,  кæмæн  йæ
мæкъуыстæг, афтæмæй цæ иугай ныддæрæнкодта.
    Æртæ лæджы загътой: «Ныр æй гуыбыныл дæр бавзарæм».
    Чындзхæссæг æй ахуыдтой, къуыри фæбадтысты нæ сыстгæйæ,  бадын
та  йæ  ахæм  бандоныл ыскодтой æмæ фынгмæ куыннæ ‘ххæссыдаид.  Йæ
кафт  дæр,  йæ  дзуапп  дæр иннæтæй хуыздæр.  Ацы  хъуыддагæй  дæр
фæрæстмæ.
    Иу  бон  та  Батырадз  уыд балцы мæ куы ‘рталынг,  уæд  ын  йæ
хæдзары дуармæ сæвæрдтой нымæт, хызын, лæдзæг æмæ худ. Сæхæдæг  ын
йæ  усы  фарсмæ  йе  ‘фсымæры схуыссынкодтой. Æмбисæхсæв  Батырадз
æрцыд йæ хæдзармæ. Кæсы, æмæ йæ уаты дуармæ хъомгæсы нымæт, хызын,
лæдзæг  æмæ  худ.  Йæ усы фарсмæ та хуыссы лæг.  Уæд  уый  фæстæмæ
раздæхти мæ кæрты йæ саргъ йæ нывæрзæн, афтæмæй бахуыссыд.
    Ацы хъуыддагæй дæр та фæрæстмæ.
    Уæд  æртæ лæджы загътой: «Æртæ хъуыддагæй дæр тынг раст у»,  -
æмæ бадзырдтой Батырадзмæ.
    - Ацы хъарутæ дæм кæцæй æрцыд?
    Батырадз цын дзуапп радта:
    -  Хъæбатырдзинад райстон мæ куыдзæй. Цуаны уыдтæн  æмæ  куыдз
дæр  мемæ  уыди.  Хъæугæронмæ куы ‘рбахæддзæ дæн, уæд  сыхы  куитæ
‘рбалæбурдтой æмæ куыдзы алыфарс æрбамбырд ысты. Уæд куыдз  чи  у,
уый фæстæмæ рацыд, æмæ ку’ апырх ысты, уæд цæм фæстæмæ фæзылд. Æмæ
цæ  ныппырхкодта. Кæй маргæ, кæй мæлæтдзаг фæкодта. Мæнæн  дæр  мæ
сæры уæд фæзынд ахæм хъуыды: æцæгдæр, знаг иугай æнцондæр басæттæн
у.
    Иу  хатт та уыдыстæм цуаны, æз кæстæрæн уыдтæн. Сырд амардтам,
физонджытæ дзы скодтам, афтæмæй нæ дыууæ кæстæрæй донмæ  арвыстой.
Фæндагыл иу уæцъæф ыссардтам. Ныххастам æй донмæ, æхсгæ йæ  уæддæр
ныккæнæм  зæгъгæ.  Дон  дзы кæнæм æмæ уæцъæф  ивæзыд  æмæ  ивæзыд.
Диссагæн  æй  дыууæйæ  тыххæй ысхастам. Нæ  хистæрты  цур  æй  куы
‘рывæрдтам,  уæд  ыл  бирæ  рахъуыдыбахъуыды  фæкодтой  ыстæй   йæ
равзæрстой,  лæджы уæцъæф кæй у, уый. Æцæгдзинадæй  уæд  базыдтон,
лæджы  уæцъæф  цас  дзагкæнай, уыйас  ивæзгæ  кæй  кæны.  Æмæ  кæд
фыдздзаг  фондз кæрдзыны хордтон, уæд хæрын райдыдтой иу  кæрдзын.
Уый уын дыггаг хъуыддаг.
    Сылгоймаджы хъуыддаг та афтæ. Ссæдзæй уыдыстæм дард балцы  ‘мæ
иу  æнахуыр  бæстыл  цæуæм, баталынг ныл,  иу  хъæумæ  бафтыдыстæм
æмбисæхсæв.  Хъæугæрон иу хæдзарæй рухс цæуы.  Æддæмæ  нæ  дзырдмæ
рауадысты  чындз  æмæ  чызг. Фæрсæм цæ – уæ лæгтæ  кæм  ысты?  Æмæ
загътой,  лæгтæ  ам не сты, фæлæ лæгты хæдзар ам  ис.  Æрфысым  нæ
кæнынкодтой.  Уæд  ме ‘мбæлттæй хатиагау мæн йæддæмæ  ничи  зыдта.
Хъусын  æмæ  чындз æмæ чызг быцæукæнынц. Уыдон сæ кæрæдзийы  ‘хсæн
уæрстой  мах. Уый тыххæй мæ усмæ не смæсты дæн. Æмæ  абон  дæр  ма
дзæбæх дæн мæ усимæ.
    Уыууыл  Нарты  тæрхоны лæгтæ лæвæрттæ банымадтой  Хæмыцы  фырт
Батырадзæн.
    
    НАРТЫ БАТЫРАДЗЫ КАДÆГ
    Нарты  хъал  фæсивæд  суынаффæкодтой: цом фæцæуæм  фоскæнынмæ,
тыхкæнынмæ. Хъæугæрон уынаффæкодтой. Нарты Батырадз цæм æрбафтыди:
    -  Ц’  архайут,  цы кæнут, кæдæм цæут, цы уынаффæкæнут?  Куиты
Нарт,  афтæмæй цæуæн нæй, дæлæ къулыбадæгус хъæугæрон цæры мæ  нын
æнæ уый бафæрсгæ цæуæн нæй.
    Райсомæй йæм раджыгомау æрцыдысты, Нарты фæсивæд, й’ алы  фарс
æрбабадтысты мæ йæ фæрсынц:
    -   Ненæныййаргæ   мад,  фæрсæм  дæ  хуыцауы  хатырæй,   цæуæм
фоскæнынмæ, тыхкæнынмæ.
    Къулыбадæгус цын загъта:
    -  Хуыцауæй  уын  йæхи номæй сомыкæнын, сау  ногъайы  рæгъаумæ
цæут. Дарддæр уын фæндаг ничердæм ис. Уырдæм дæр тынг хорз нæу  уæ
фæндаг, уды монц уæм уыдзæнис.
    Ныццыдысты. Сау ногъайы рæгъау ратардтой. Рæгъаугæсæн загътой:
«Ацу æмæ хъæувæдис фæкæ».
    Хъæувæдис   рацыдысты.  Уыцы  рæгъауы  хицæуттæ  уыдысты   авд
æфсымæры  ‘мæ  цыдысты хъæубæсты разæй. Рæгъаутæрджытæм  æрбаввахс
ысты.  Нæмгуытæ  цæм хауын байдыдтой. Нарты хъал фæсивæд  лидзынмæ
фесты.  Батырадз  цæм  дзуры, кæдæм лидзут фосау  зæгъгæ.  Иунæгæй
баззад   Батырадз  рæгъауимæ.  Æхсынтæ  йæ  райдыдтой   Батырадзы,
дзауматæ  лыстæг ныппырх ысты, буармæ  дзы ницы цæуы.  Цалынмæ  йæ
удæн бæлвырд ыстарсти, уалынмæ иу æхст дæр нæ фæкодта, уæддæр  цæм
йе  ргом  нæ  радта  уæхсчы сæрты фæстæмæ их ‘хсын  райдыдта.  Авд
æфсымæрæй æхсæзы амардта, сеппæты кæстæр ма баззад æмæ йæм  дзуры,
хуыцау  уын  æй ма ‘схатыркæнæд ме ‘фсымæрты мард, мæ  рæгъау  мын
фæтæры.  Фехста  йæ  саби-лæппу  мæ  фæцæф  Батырадз.  Йæ  саргъыл
уæлгоммæ ‘рхуыссыд æмæ йæ бæхмæ дзуры:
    -  Саулохты гæбæрдæр фæу, ацы рæгъау æнæхъæнæй нæ кæртмæ куынæ
схæддзæкæнай, уæд.
    Схæддзæкодта  рæгъау. Йæ бæхæй рахызт, йæ  хуыссæны  ‘рхуыссыд
æмæ  ахицæн  йæ цардæй. Уый Нарт куы базыдтой, уæд фос  се   ‘хсæн
адихкодтой. Уыууыл у Батырадзы кадæг.
    
    БАТЫРАДЗ ÆМÆ ХУЫЦАУЫСКОНД ЧЫЗГ
    Нарты  Стыр  ныхасы дзырд уыди, нæртон адæмæй  чи  хуыздæр  у,
уыууыл.  Бирæ  ныхас дзы рцыди, фæлæ ницæуыл ахицæн. Нарты  Сырдон
уым нæ уыди уыцы сахат. «Сырдоны бафæрсæм, - загътой сеппæт дæр, -
уый нын зæгъдзæн, чи хуыздæр уыдзæн нæртон адæмæй, уый».
    Сырдоны бафарстой æмæ цын загъта:
    -  Хуыздæр уый уыдзæн, æмæ  йæ бæх хæстæлвæст чи ныккæнид  æмæ
йыл  Нарты  стыр  хæдзары  чи ныхъхъазид æмæ  сæйрагыл  зæрватыччы
сыффытт  чи  акæнид, Нарты Стыр хъугомы йæ бæхы фæд  гутоны  фæдау
кæмæн  уаид,  Хуыцауы быдырмæ чи ацæуид æмæ уырдыгæй  Хуыцауысконд
чыззы чи ‘рхæссид.
    Нарты зæронд Хæмыцы фырт цæгæрсæр Батырадз ныфсæй домбай  уыди
‘мæ бафæлварын ысфæндкодта, йæ нæртон бæх хъæстæлвæст ныккодта  мæ
йыл   рæвдзæй   Нарты   Стыр  хæдзары  ‘схъазыд,   стæй   йæ   бæх
ныццæлхъытæласта мæ сæйрагыл зæрватыччы сыффытт  акодта  мæ  араст
Нарты  Стыр  хъугомы,  йæ  бæхы фæд гутоны  фæдау,  Хуыцауы  быдыр
агурæг.  Цас  фæцыд,  хуыцау зоны, æмæ  бахæддзæ  ис  иу  лæгæтмæ.
Лæгæты бадти иу сохъхъыр уæйыг.
    -  Æгас  цу,  нæртон гуырд – дзуры йæм уæйыг. – Цы  хуыцау  дæ
‘рхаста ардæм?
    Хæмыцы фырт Батырадз ын йæ хабæрттæ ракодта.
    -  Тæригъæд  дын  кæнын, - загъта уæйыг, - цæмæн  æрлæууыд  дæ
зæрдыл  ахæм  хъуыддаг.  Мах уыдыстæм  фараст  æфсымæры  ‘мæ  уыцы
хъуыддаджы фæдыл фесæфтыстæм. Æз ма баззадтæн, æмæ мæнæн дæр мæ иу
цæст нал ис.
    
    БАТЫРАДЗ УÆЙЫДЖЫ ЦОНГ КУЫД РАТЫДТА
    Йæ  фыды  туг куы райста Батырадз, уæд ацыди йæ фыды ‘рдхордмæ
арвы кæронмæ. Уæд уыцы афон иу уæйыг йæ мады нал уадзы:
    - Тыхагур ацæуын мæ фæнды Нарты адæммæ, цы бакæнон?
    - Ма кæн, мæ лæппу, исты фыдбылызы бахаудзынæ, - зæгъы мад.
    Нæ  бакоммæкасти уæйыг. Уыцы афон Нарты Стыр фæзы  цыди  симд.
Уæйыг  дæр симды бацыди. Симы ‘мæ куы иуы цонг ратоны, куы иннæйы.
Ныссæстытæкодта  Нарты  фæсивæды. Цы ма бакодтаиккой  Нарты  адæм,
уымæн  ницыуал хъуыдыкодтой. Уæд иу зæрватыкк, зæгъы,  атахти  ‘мæ
Батырадз цы хæдзары уыд, уый къæразгæй бадзырдта:
    - Цы ми кæныс, Батырадз, уæ фæсивæды уын уæйыг уæнгсæстытæ куы
ныккодта!
    Батырадз  бабадти  й’  аласайыл æмæ Нарты хъазæнфæзмæ  ‘ссыди.
Уæйыг се ‘ппæты уæнгтæ дæр куы ныссаста, уæд дзуры:
    - Чи ма асимдзæн, рацæуæд?
    Æз  асимдзынæн зæгъгæ загъта Батырадз. Уæйыджы цонгыл æрхæцыд.
Чысыл,  зæгъы, ку’ асимдтой, уæд уæйыг ысхæцыди Батырадзы  цонгыл,
фæлæ йæ ‘змæлын дæр нæ фæкодта.
    Батырадз  рамæсты, ратыдта уæйыджы цонг æмæ  йын  æй  йе  ‘ннæ
къухмæ  радта.  Уæйыг цонг йеккой ыскодта мæ рацыд.  Дæлиаумæ  йæ,
зæгъы, йæ чызг ку’ ауыдта, уæд афтæ зæгъы:
    - Баба нын цыдæртæ схæссы!
    Мад æй бамбæрста мæ тынг фæхъыгкодтой уæйыджы фыдбылызыл.
    -  Нæй,  -  загъта Батырадз, - æнæбавзаргæ, фæлæ дæ курын,  мæ
фæндаг куыд уыдзæн, уый тыххæй мын исты зæгъ.
    -  Бирæ  фæцæудзынæ,  - загъта уæйыг, - æмæ  бахæддзæ  уыдзынæ
нæдон быдырмæ. Дойныйæ мæлынмæ ‘рцæудзынæ дæхæдæг дæр, дæ бæх дæр.
Бирæ   фыдæбон   фæкæндзынæ,  æмæ  ку’  аирвæзай   уырдыгæй,   уæд
бахæддзæуыдзынæ иу бæстæм. Уым хур зæххыл цалхау тулы, бæстæ судзы
мæ  зæхх  ыскъуыдты  сæфдзынæ.  Уырдыгæй  дæр  ку’  аирвæзай,  уæд
бахæддзæуыдзынæ  ‘нæкæрон  денджызмæ.  Уыцы  денджызы  дæр  бирæтæ
фесæфт.  Уырдыгæй дæр аирвæзтæ зæгъгæ, уæд бахæддзæ  уыдзынæ  ахæм
ыстыр цæргæсмæ, мæ дæм йæ базырты аууонæй арвæй ницы зындзæн.  Уый
дæ  гасæй  нæ  ныууадздзæн.  Фæлæ  ку’  аирвæзай  уымæй  дæр,  уæд
бахæддзæуыдзынæ  иу ранмæ. Уым дыууæ хохы фырыты хæст  кæнынц,  се
‘хсæнты  йæддæмæ  та ацæуæн никæуылты ис. Уыдон æхсæн  дæр  бирæтæ
ныцъист ис. Фæлæ уырдыгæй дæр аирвæзтæ зæгъгæ, уæд бахæддзæуыдзынæ
Хуыцауы быдырмæ.
    Араст  и  Батырадз, бахæддзæ нæдон бæстæм æмæ дойныйæ  мæлынмæ
‘рцыдысты  йæ  бæхимæ. Уыйфæстæ, уæйыг куыд загъта, афтæ  бахæддзæ
Батырадз,  хур зæххыл цалхау кæм тулы, ахæм зæхмæ. Фыртæвдæй  зæхх
ыскъуыдтæкодта,  æмæ  афтæ тæвд уыди, æмæ Батырадз  æмæ  йæ  бæхæн
улæфæн  нал  уыди. Æгæр-æгæр куы ‘стыхсти Батырадз, уæд  дзуры  йæ
бæхмæ:
    - Цы уыдзыстæм, куыд кæнæм?
    -  Мæн мæт ма кæ, фæлæ фидар лæу, - загъта Батырадзæн йæ  бæх.
Кæд Хуыцауы фæнда, уæд фервæздзыстæм.
    Уыцы   бæстæй  ку’  аирвæзтысты,  уæд  бахæддзæ  сты   нæкæрон
денджызмæ.  Денджыз куы федта, уæд ысхъæлдзæг  ис  Батырадзы  бæх.
Денджызы фæмидæг æмæ дзы фарсыл кæфы бырд кодта.
    Денджызæй  ахызтысты, æмæ дискæны Батырадз: бæстæ нытталынг  и
мæ  арвы  цъæхæй  иу  гæбаз дæр нал зыны. Бæстæ  гуыргуыркæны  сау
цæргæсы базырты ‘змæлынæй. Сласта Батырадз йæ болат фæттæй иу  æмæ
скуывта Хуыцаумæ:
    - Хуыцауты хуыцау, мæ хуыцау. Кæд мæ истæмæн ыскодтай, уæд ацы
фат уæлæмæ иуæй фæцæуæд, фæстæмæ та сæдæйæ раздæхæд.
    Нæртон  адæммæ хуыцау хъусаг уыди, æмæ Батырадз болат фат  куы
фехста,  уæд  уæлæмæ  иуæй  фæцыд,  фæстæмæ  сæдæйæ  раздæхт   æмæ
ныххуынчъытæкодта цæргæсы, æмæ ныххæррæгъ и цæргæс.
    Уырдыгæй  ацыд Батырадз æмæ бахæддзæ дыууæ хохмæ.  Дыууæ  хохы
фæйнæрдæм фæцæуынц æмæ кæрæдзийы фырытау ныццæвынц.
    -  Гъеныр  мæ,  -  дзуры Батырадзмæ йæ бæх,  -  ахæм  цæлхъытæ
ныллас,  æмæ  д’  армы  тъæпæнæй чъепс куыд фæхауа,  мæ  фарсæй  –
уафсхор.
    Батырадз  йæ  бæхы  ныццæлхъытæкодта ‘мæ  дыууæ  хохы  ‘хсæнты
атахтысты.
    Æмæ бахæддзæ Батырадз Хуыцауы быдырмæ.
    Быдыры  астæу  федта  Батырадз  æнæдуар  мæсыг.  Мæсыджы   бын
Батырадз æхсæвиуат бакодта, йæ бæх  дæр уым ысуагъта.
    «Ай  мæсыгмæ  дуар куы нæ и, - загъта Батырадз, - уæд  уæйыджы
куыд нæ бафарстон?»
    Райсомæй Хуыцауысконд чызг айдæн райста мæ касти алы бæстæтæм.
Нартыбæстæм акаст æмæ Нарты Стыр хъугомы ауыдта Батырадзы бæхы фæд
–  гутоны фæдау. Уыцы фæдыл дарддæр кæсын байдыдта ‘мæ фæд мæсыджы
бынмæ  ‘рцыди. Хуыцауысконд чызг мæсыджы бынмæ кæсæнцæстæй  æркаст
æмæ  федта Батырадзы. Радта мæсыгмæ  дуар, æмæ йæм Батырадз бацыд.
Цас  фæцардаид уым, хуыцау йæхæдæг зоны, æмæ рахаста  Хуыцауысконд
чыззы мæ рацыдысты Нартыбæстæм Батырадзы бæхыл.
    Дыууæ  хохы  фырыты хæст кæм кодтой, уым цæ фæцæйцавтой,  фæлæ
цæм Батырадз йæ рæмбыныкъæдзтæ фæдардта мæ фæйнæрдæм ахаудысты.
    Уырдыгæй рацыдысты мæ цыл саухъæды бахсæв.
    -  Хъæды  цæмæн  лæууæм, - загъта Хуыцауысконд чызг,  -  лæгъз
быдырмæ цæуæм.
    Фæлæ Батырадзæн, æхсæв æй кæм æрæййæфтаид, уырдыгæй ацæуæн  нæ
уыд.  Æхсæв  цæм  æрбалæст залиаг калм æмæ с’ алы фарс  æрбатыхст.
Чызг   фæтарст  æмæ  хъалкодта  Батырадзы,  фæлæ  йын  не  сыхъал,
зынхъалгæнæн уыди Батырадз.
    Райсомæй куы райхъал æмæ калмы куы федта, уæд ысхъæркодта:
    - Чи куыдз, чи хæрæг, мæн хъыг чи дары мæ мæ йæ тæфæй чи мары?
    Залиаг калм дзуры Батырадзмæ:
    - Лæппу, чыззы ам уадз, дæхæдæг дæ сæр бафснай.
    Батырадз  фæмæсты  ис,  фелвæста йæ болат  кард  æмæ  ныццавта
калмы: цæф йæ дзыхыл сæмбæлд, æмæ йе ‘фсæртæ ‘рхаудысты.
    Уырдыгæй рацыдысты дарддæр æмæ нæкæрон денджызы ку’ ахызтысты,
уæд  æрталынг и.  Батырадз Хуыцауы сконд чызгмæ нæ байхъуыста, æмæ
нал  ацыди  дарддæр,  фæлæ бахсæвиуаткодта  денджызы  был.  Æхсæвы
денджызæй   хæйрæг  рахызти  мæ  Хуыцауы  уарзон  чыззы   денджызы
баппæрста,  йæхæдæг та Батырадзы цур баззад, Хуыцауы уарзон  чыззы
хуыз райста, афтæмæй. Хуыцауы уарзон чызг денджызы сызгъæрин кæсаг
фестади мæ дон-дон ацыди Нартыбæстæм.
    Батырадз дæр ацыди хæйрæджимæ Нарты ‘хсæнмæ. Сызгъæрин кæсаджы
дондзаутæ уыдтой Нарты суадоны хъазгæ ‘мæ йæ диссагæн дзырдтой.
    Хæйрæг  уыцы  хабар  куы  фехъуыста,  уæд  æй  базыдта,   йæхи
срынчынкодта ‘мæ загъта:
    - Уыцы кæсаджы фыд куы нæ бахæрон, уæд мын фервæзæн нал ис.
    Батырадз  амардта  кæсаджы мæ йæ ‘рхаста. Хæйрæг  кæсаджы  куы
хордта,  уæд  дзы  иу ыстæджы мур æрхауди зæхмæ æмæ  йæ  аппæрстой
бырæттæм.
    Уыцы  стæджы  мур бырæтты уидаг ауагъта мæ дзы  ‘ззади  бæлас.
Хæйрæг  та  йын  йæ  уидæгтæ  дæр  ыскъахынкодта  бæласæн  æмæ  йæ
басудзынкодта артыл. Артæй иу æхсныф фесхъиудта дардмæ  мæ  баззад
уынджы.  Къулыбадæгус уыцы ‘хсныф лыстытимæ систа, æрхаста  йæ  йæ
хæдзармæ мæ ‘й артыл сæвæрдта.
    Æхсныф   чызг  фестад  æмæ  къулыбадæгусы  хæдзар  бафснайдта.
Къулыбадæгус дискодта, мæ хæдзар мын чи бафснайдта зæгъгæ, æмæ йæм
чызг йæхи раргомкодта ‘мæ йын йæ хабæрттæ фæдзырдта.
    -  Нарты  Батырадзы  кæд зоныс, уæд æй цæмæй  фенон,  уый  мын
бакæн, - загъта Хуыцауысконд чызг.
    Къулыбадæгус  сæрвыста Батырадзмæ йæхи чыззы, фæлæ  Батырадзмæ
хъыг фæкаст, къулбадæгус æм кæй сæрвыста, уый, æмæ чыззы асырдта.
    Уæд Хуыцауысконд чызг загъта:
    -  Мæ  къухдарæн ахæсс æмæ йæ хъуывгъаны ныппар, æмæ Батырадзы
къухтыл дон куы кæнай, уæд цæмæй къухдарæн йæ къухтæм æрхауа,  уый
йын бакæн.
    Къухдарæн  Батырадзы къухтæм куы ‘рхауди, уæд æй базыдта,  æмæ
йын къулыбадæгусы чызг загъта:
    - Уыцы къухдарæн кæй у, уый махмæ ис æмæ йæ дæ фенын фæнды.
    Батырадз   ныццыди   мæ  Хуыцауы  сконд  чызгимæ   уайтагъддæр
кæрæдзийы  базыдтой,  фæцинкодтой,  сæ  кæрæдзийæн  сæ  хъаст-маст
фæдзырдтой. Батырадз Хуыцауы сконд чыззы йæ хæдзармæ скодта.
    Хъыримаг   дыууæ  нæмыгæй  сивтыгъта  мæ  йæ  хæйрæджы   риуыл
ныццавта. Йæхæдæг Хуыцауысконд чызгимæ цæрын байдыдта.
    Уыдон æрцыдмæ хорзæй цæрут.
    
    БАТЫРАДЗ УС КУЫД РАКУЫРДТА
    Иу рæстæджы Нарты райдыдтой быцæукæнын, æз хуыздæр дæн зæгъгæ,
æмæ  дзы  иу иннæмæ нал хъуыста, хуыздæр дзы кæцы уыди,  æвзæрдæр,
уый   бæрæг   нал  уыди.  Стæй  иу  бон  загътой:   «Мах   афтæмæй
фесæфдзыстæм,  нæ хуыздæры мæ не эвзæрдæры куы нæ  базонæм,  уæд».
Æмæ стæрхонкодтой Сырдоны бафæрсын:
    - Сырдон, ды хъуамæ зæгъай, хуыздæр нæ чи у эмæ æвзæрдæр, уый.
    Сырдон цын афтæ:
    - Сымах уеппæт дæр хорз.
    Тарсти æргом зæгъынæй. Куы нæ уал æй уагътой, уæд цын загъта:
    -  Уæ  хуыздæр  уый  уыдзæн, æмæ йæ хаст бæхы,  йæ  зылд  бæхы
хæстæлвæст  чи  скæна,  æмæ  йыл  Нарты  ныхасы  уæрыччы  кафт  чи
скæнынкæна, чи араст уа Нарты хъугомы йæ бæх йæ сгуытæм  лæгæрдгæ,
æмæ уыцы фæндагыл Хуыцауысконд быдырæй  Хуыцауысконд чыззы йæхицæн
чи ‘рхæсса.
    Ныхъхъус ысты, ничиуал ницы сдзырдта ныхасы.
    Уæд æрæджиау Хæмыцы фырт Батырадз сыстади мæ арасти сæхимæ. Йæ
бæхы  хъæстæлвæст  ыскодта мæ йын уæрыччы кафт æркæнынкодта  Нарты
ныхасы. Араст уырдыгæй. Нарты хъугомы фæцæуы,  йæ бæх йе эсгуыхтæм
лæгæрды, афтæмæй.
    Сырдон загъта:
    -  Хуыздæр  быцæуæй  нæу, фæлæ хуыздæр  хъуыддаг  æмæ  хуыздæр
диссаг чи равдиса адæмы ‘хсæн, хуыздæр уый у.
    Æмæ сыстад æмæ ацыд уый дæр сæхимæ.
    Батырадз фæцæуы уыцы фæндагыл æмæ бафтыд иу фосгæстæм æмæ  цын
зæгъы:
    - Уæ бон хорз уæд.
    -  Хуыцауы  хорзæх дæ уæд, - загътой уыдон дæр. Чердæм  цæуыс,
зæгъгæ йæ фæрсынц.
    Уый цын загъта:
    -  Мæхæдæг  дæр  ын  ницы  зонын, кæд  ын  сымах  исты  зонут,
Хуыцауысконд быдыр кæм ис, уырдæм цæуын æнæзонгæйæ.
    -  Мах  дæр  ын ницы зонæм, фæлæ энафоны бахæддзæ  уыдзынæ  иу
арыхъмæ мæ дæм ыззындзæн иу ранæй рухс. Бацу уыцы рухсмæ. Уым цæры
иу зæронд уæйыг, сохъыр, йæ иу цæст къахт. Уый йæ хъуамæ зондзæн.
    Уæдæ хæрзбон зæгъгæ загъта ‘мæ арасти дарддæр Батырадз.
    Чысыл  æрталынг, афтæ бахæддзæ ис уыцы арыхъмæ. Кæсы цæг,  æмæ
иу  ранæй рухс цæуы, куыд ын бацамыдтой, афтæ. Пыхсмæ сарæзта йæхи
мæ  ныххæддзæ  ис.  Бакасти,  бады зæронд  уæйыг,  æмæ  йæм  дзуры
Батырадз, де хсæв хорз зæгъгæ.
    Хуыцауы  хорзæх  дæ уæд æмæ æгас цу, уазæг зæгъгæ  йын  загъта
уæйыг  æмæ йæ æхсæвы хорз федта мæ схуыссыдысты. Райсомы йæ  уæйыг
фæрсы:
    - Ды æнæхабар нæ уыдзынæ, лæппу.
    Уый йын загъта:
    -  Æз  Хуыцауысконд  быдыр агурæг цæуын  æмæ  дæ  йæ  фæндаджы
хабартæй фæрсын.
    Зæронд лæг ын загъта:
    -  Уæф-уæф-уæй, лæппу, уый ма кой кæн, уыцы фæндагыл цæуын  ма
фæнд кæн, фесæфдзынæ мæ ‘вгъау дæ.
    -  Нæй,  нæй  мын æнæ цæугæ, æз ысфæндкодтон æмæ мын  зæгъ  йæ
фæндаджы хабæрттæй цы зоныс, уый.
    -  Макæ,  мæ  хур:  мах уыдыстæм ыссæдз æфсымæры,  æмæ  уырдæм
цæугæйæ  фесæфтыстæм. Ссæдзæй ма æз – сæ кæстæр –  баззадтæн,  æмæ
мæм  мæнæ  ‘рбакæс,  цы  хуызæн дæн, мæ иу  цæстимæ.  Ныууадз,  ма
фæндкæн, аздæх, æвгъау дæ сæфынæн.
    -  Нæй æнæцæугæ, хъуамæ кæнæ фæхæддзæ уон, кæнæ фесæфон, æндæр
гæнæн нæй.
    - Уæдæ хъус, æз дын йæ фæндаджы хабæрттæ зæгъдзынæн. Дæу цæуын
хъæудзæни ‘нæдон  быдыры, æмæ уым амæлдзынæ дæхæдæг дæр æмæ дæ бæх
дæр  дойныйæ.  Уырдыгæй  ку’ аирвæзай,  уæд  бахæддзæуыдзынæ  ахæм
ранмæ, æмæ хур зæххыл тулы, зæхх ыскъуыдтæкæны, цæлхытæй хауы. Уым
фесæфдзынæ,  кæнæ дæ хур басудздзæни. Уырдыгæй ку’  аирвæзай,  уæд
бафтдзынæ  иу денджызмæ, æмæ уым фесæфдзынæ. Уым куы  нæ  фесæфай,
уæддæр   уæлæйæ  уæ  сæрмæ,  арв  уæм  нал  зындзæн,  ахæм  цæргæс
фæзындзæн,  денджызæй  ыстырдæр чи у, æмæ дæ  уый  фесафдзæн.  Кæд
уырдыгæй  дæр  аирвæзай,  уæд уый æддейæ дыууæ  хохы  фырыты  хæст
кæнынц, æмæ дæ уыдон ныцъæлкæндзысты. Уырдыгæй ку’ ахизай, уæд дын
уый  Хуыцауысконд чызг, мæсыджы цур та – бæхбæттæн. Аздæх, мæ хур,
ныр дæ хæдзармæ, нæртон гуырд дæ, мæ ‘вгъау дæ фесафынæн.
    Батырадз  хæрзбон  загъта  зæронд лæгæн,  уый  дæр  ын  загъта
фæндараст, æмæ арасти Батырадз уырдыгæй.
    Ахæддзæ и ‘нæдон быдырмæ Батырадз. Цæуынц, цæуынц æмæ Батырадз
йæ бæхмæ дзуры:
    - Куыд дæ, мæ бæх, фæлмæцыс, æви цы?
    Бæх ын зæгъы:
    - Мæнæн ницы у, фæлæ дæхæдæг куыд дæ?
    -  Уæдæ  кæд дæуæн ницы у, уæд мæнæн ма тæрс, исты дын мæ  урс
болат цъæх ызгæ куынæ кæндзæн!
    Фæныфсджындæр  ысты мæ та бахæддзæ сты хур зæххыл  цалхау  кæм
тулы,  уырдæм.  Уым  цæуын байдыдтой, æмæ цын  зын  куыд  нæ  уыди
зæххыскъуыдты сæрты хизын.
    Хурæй  сæхи  хъахъхъæдтой, ц’ амал  цын  уыди  уымæй,  æмæ  та
уырдыгæй  дæр  рахызтысты. Денджызмæ бафтыдысты. Бæх йæхи  ауагъта
‘мæ зæрватыккау тæхы. Уым цын фенцондæр. Иу дзæвгар куы фæцыдысты,
уæд  уæлæмæ кæсынц, æмæ сæ сæрмæ сау байдыдта, арв нал  зынди  ‘мæ
цыл æрталынг. Уæд фæтар ысты ‘мæ бамбæрстой, уый цæргæс кæй у.
    Стæй Батырадз йæ фатдонæй фат ысласта ‘мæ загъта:
    - Хуыцауты Хуыцау, ме ‘сфæлдисæг Хуыцау, кæд дæуæй мæнмæ амонд
лæвæрд ис, æмæ мæ ды скодтай, уæд ам куыннæ фесæфон, афтæ. Ацы фат
æхсын,  æмæ  уæлæмæ иуæй куыд фæцæуа, фæлæ фæстæмæ  зæгъы  къæвда,
тæгъдысыджыт хуызæнæй æмхуызонæй куыд æрцæуой фæттæ уыцы цæргæсыл.
    Фехста  фат æмæ цæргæс мардæй æрхаудта. Йæ цирыхъхъæй  цæргæсы
схуынкъ  кодта мæ схызти йæхæдæг. Сласта йæ бæхы дæр  æмæ  афардæг
ысты  уæлæты.  Ныххæддзæ ис, дыууæ хохы фырыты  хæст  кæм  кодтой,
уырдæм æмæ фæрсы йæ бæхы:
    - Куыд бакæнæм ныр?
    Бæх ын загъта:
    -  Ахæм  гæрæхтæ мын ныллас, æмæ м’ агъды фарсæй уафсхор  куыд
фæхауа, д’ армы тъæпæнæй – чъылбыс.
    Афтæ  йæ ныггæрæхтæкодта мæ аирвæзтысты уырдыгæй дæр. Кæсы  мæ
мæнæ мæсыг. Бæх бæхбæттæныл æрбаста, йæхæдæг мæсыгрæбын бацыд  æмæ
кæсы,  æмæ  дзы дуар нæй. Фæстæмæ раздæхти, йæ бæхы  саргъ  систа,
ауагъта  бæхы  хизынмæ. Йæхæдæг йæ саргъ йæ  нывæрзæн  æркодта  мæ
мæсыгрæбын æрхуыссыд.
    Æхсæвы  фæхуыссыд, райсомæй Хуыцауысконд чызг  мæсыджы  хуылфы
рабадти,  йæхи ныхсадта ‘мæ йæ хуыцаумæ бакуывта. Райста  арвайдæн
æмæ  кæсы  бæстæтæм,  дунемæ. Иу хатт фæкомкоммæ  ис  Нартыхъæумæ.
Нарты хъугомы гутоны хаххы хуызæн ыстыр фæд ауыдта. Ай та цы хабар
уа зæгъгæ, фæдфæд рацарæзта й’ айдæн æмæ ‘рбахæддзæ ‘нæдон бæстæм.
Уырдыгæй дæр рахызти, æрбахæддзæ, хур зæххыл цалхау кæм тулы, уыцы
бæстæм  æмæ  денджызмæ  дæр. Кæсы йæм, кæсы мæ  денджызыл  цæргæсы
мард. Фæд уырдыгæй дæр рахызти, рахицæн и, дыууæ хохы фырыты  хæст
кæм  кæнынц, уырдыгæй дæр. Мæсыгрæбынмæ фæцарæзта айдæн, ‘мæ  дæлæ
Батырадз хуыссы.
    Мæсыджы дуар фегом æмæ дзуры Хуыцауысконд чызг:
    - Лæппу кæд дæ, уæд фысым бакæн.
    Сыстад   уый  дæр  æмæ  ‘рфысымкодта.  Баиу  ысты   уыцы   ран
Хуыцауысконд чызг æмæ Батырадз.
    Иу къорд бонты фæстæ чызг загъта лæппуйæн:
    -  Махæн  афтæ  цæрын раст нæу. Дæуæн ис мад-фыд,  æмæ  уырдæм
фæцæуæм æмæ уым цæрдзыстæм.
    Рараст  ысты  уырдыгæй, фæцæуынц. Дыууæ хохы фырыты  хæст  кæм
кодтой,  уырдыгæй дæр рацыдысты, денджызы уæлæты, цæргæсы  сæртыл,
хур  зæххыл цалхау кæм тылди уырдыгæй дæр æмæ æнæдон быдырæй  дæр,
æмæ  уæйыгмæ ‘рбахæддзæ сты. Уæйыгæн рахабаркодтой, æмæ  цыл  тынг
фæцинтæкодта, хорз цæ суазæгкодта.
    Уырдыгæй рацыдысты мæ цыл хъæды баталынг, æмæ Батырадз æрхызти
мæ хъæды астæу ныххуыссыд.
    Хуыцауысконд чызг æм дзуры:
    - Ам цæмæн хуыссыс, мæнæ быдыр нæ разы мæ уым ысхуысс.
    Фæлæ  йæм  лæг нæ байхъуыста. Схуыссыд чызг дæр  йæ  цуры,  цы
бонæй  уыд. Батырадз бафынæй æхсæвы мæ залиаг калм  æрбалæсыд  æмæ
с’  алы  фарс  æртыхсти.  Чызг тæссæй  нæ бафынæй,  Батырадзæн  та
сыхъалгæнæн нæ уыди, йæхи гъдауæй куынæ райхъал уыдаид,  уæд.  Куы
сбон, уæд райхъал Батырадз, йæхи аивæзта ‘мæ дзуры:
    - Цы дæ ай, уæдæ?
    -  Æз  цы  дæн уый дын зæгъдзынæн. Чыззы афтæ уадз  æмæ  цæугæ
дæхæдæг, кæннод дæ бахæрдзынæн.
    Батырадз  цирыхъ фелвæста, æмæ калм йæ дзых куыд фæхæлиукодта,
афтæ  йæ  ныцъцъыкласта мæ калмæн йæ бинаг æфсæр  æрхаудта  зæхмæ.
Амардта калмы, иу тæгæл дзы ралыгкодта, æмæ уыууылты рацыд йæхæдæг
дæр, чызг дæр æмæ бæх дæр.
    Цæуынтæ байдыдтой уырдыгæй дæр. Иу донмæ ‘рбахæддзæ сты мæ дзы
ауадысты  иннæрдæм. Доны был та цыл баталынг, æмæ та Батырадз  уым
æрхызти.
    Хуыцауысконд чызг æм дзуры:
    -  Рацу  мæнæ  быдыры  сыгъдæгмæ мæ уым ысхуысс,  цы  фыдбылыз
агурыс?
    Батырадзмæ  та ахæм æгъдау уыди, æмæ йыл кæм баталынг  уыдаид,
уырдыгæй йын-иу къахдзæф ацæуæн дæр нал уыди.
    Схуыссыдысты  та  доныбыл,  чызг дæр  та  йæ  цуры  схуыссыди.
Батырадз куы бафынæй и, уæд донæй хæйрæг рацыди чыззы хуызæнæй æмæ
чыззы доны баппæрста, йæхæдæг Батырадзы фарсмæ ‘рхуыссыди. Чызг та
доны сызгъæрин кæсаг фестади.
    Араст  ысты  уырдыгæй æмæ Нартыхъæумæ ‘рхæддзæ сты.  Айхъуысти
Нартыл  Батырадз йæхицæн Хуыцауысконд быдырæй Хуыцауы сконд  чыззы
‘рхаста  зæгъгæ  мæ  йемæ царди уым. Хуыцауысконд  чызг  дæр  доны
кæсагæй  дон-дон цыди мæ ‘рцыди, Нарты дзыхдон кæм  уыди,  уырдæм.
Кæд уым Нартыхъæуы уыди къулыбадæгус – хæйрæгæй хæйрæгдæр. Уый дæр
фехъуыста,  Батырадз  ус кæй æрхаста, уый æмæ  йæ  хъуыды  дардта.
Батырадзæн,  хæйрæгимæ цæргæйæ йæ урс болат  цъæх  ызгæ  кодта  мæ
чысылгай  ызгъæлд æмæ бонæй-бон нарæгдæр кодта,  йæ  зонд  дæр  йæ
бынаты нал уыди.
    Уæд  къулыбадæгус  базыдта, Батырадзæн йæ  къухы  Хуыцауысконд
чызг  кæй  нæй, фæлæ хæйрæгимæ кæй цæры. Къулыбадæгусы  чыззытæ-иу
дон  хæссынæй  куы  ‘рбацыдысты, уæд-иу дзырдтой,  Нарты  дзæхдоны
сызгъæрин кæсаг хъазы зæгъгæ. Уый цын загъта:
    -   Уый  сызгъæрин  кæсаг  нæу,  фæлæ  у  Хуыцауысконд  быдыры
Хуыцауысконд чызг, Батырадз кæй æрхаста.
    Уæд  æй  базыдта  Батырадз кæимæ царди уыцы  хæйрæг  æмæ  йæхи
рынчын ыскодта мæ загъта:
    -  Куыддæр мын уыцы сызгъæрин кæсаг удæгасæй не ‘рбахæссат, йæ
тугæй æртах дæр куыд н’ акæла, афтæ мын æнæмæлгæ нæй.
    Ацыдысты,   афтæмæй  уыцы  кæсаг  æрбахастой  æмæ  йæ   хæйрæг
бахордта.  Хæргæ-хæрын  дзы иу гытцыл  мур  фесхъиудта  мæ  дуармæ
ахаудта. Æхсæвæй бонмæ уыцы стæджы мурæй бæлас æрзади. Райсомæй та
йæ  хæйрæг куы федта, уæд загъта Батырадзæн, уыцы бæласæй  уидаджы
мур дæр зæххы куыд нæ баззайа, афтæ йæ æд сыджыт куыд басудза. Куы
йæ  сыгътой, уæд та дзы иу къæцæл куыддæр æгъдауæй уынгмæ ахаудта.
Къулыбадæгус  уынджы лыстытæ уыгъта мæ уыцы къæцæл уыдонимæ  фæци.
Ахаста  йæ  сæ  хæдзармæ  мæ  лыстытæ фæныкыл  бакалдта  –  изæрмæ
артагæн. Йæхæдæг йæ дуар ахгæдта мæ та афардæг.
    Къæцæл  та  уым  фæстæмæ чызг фестад, æмæ фæсдуар  уисой,  æмæ
уымæй  хæдзар  ныссыгъдæгкодта, йæхæдæг йæхи бааууонкодта.  Изæрæй
къулыбадæгус  дискодта, мæ хæдзар быронæй йе ‘дзаг куы  уыди,  уæд
мын  æй  чи ныссыгъдæгкодта зæгъгæ. Чызг йæхи нæ равдыста.  Дыггаг
бон  дæр  та  чызг  æ хæдзар ноджыдæр хуыздæр бафснайдта,  ус  ку’
ацыди,  уæд.  Æртыггаг бон къулыбадæгус чыззы ‘рцахста.  Чызг  дæр
загъта,  мæхи  нал  бамбæхсдзынæн зæгъгæ мæ йæ хабæрттæ  фæдзырдта
къулыбадæгусæн.
    Къулыбадæгус йæ чыззы арвыста Батырадзмæ, æрцу ма мæм  зæгъгæ.
Батырадз  чызгæн йæ къубал ысрæмыгъта, къулыбадæгусы  хæдзармæ  мæ
куыд  кæныс  зæгъгæ.  Уæд, уæдæ куыд бакæнæм зæгъгæ,  Хуыцауысконд
чызг  йæ  къухдарæн рафтыдта мæ йæ радтой къулыбадæгусæн  йе  ‘ннæ
чызгмæ   мæ   йын   загътой,  Батырадзæн  йæ  къухтыл   донкæнынмæ
баирвæзынæн исты амал куыд ыскодтаид. Бафæдзæхста йын: «Фыддзаг ын-
иу  йæ  къухтыл  гытцыл æртах æркæн, стæй дыл  уый  фæхъæркæндзæн,
æркæн  зæгъгæ,  æмæ-иу ды хъуывгъан уыцы иукъул  фæкæн,  къухдарæн
æвиппайды йæ къухмæ куыд æрхауа.
    Чызг  афтæ  бакодта.  Къухдарæн  къухтæм  куы  ‘рхаудта,   уæд
Батырадз фæджих и мæ бафарста, кæм уыди ай зæгъгæ. Чызг ын загъта:
    - Уый мæм чи радта, уый мах хæдзары ис.
    Уæд  Батырадз фæрасти чызгимæ. Ныццыди къулыбадæгусы хæдзармæ,
æмæ  Хуыцауысконд чызг йе ‘фцæджы ныттыхсти. Батырадзæн дæр йæ урс
болаты цъæх ызгæ азгъæлди мæ Хуыцауысконд чыззы комытæфæй йæ  зонд
дæр  уыцы  сахат йæхимæ ‘рцыди. Хуыцауысконд чызг ын йæ  фыдæбæттæ
фæдзырдта  Батырадзæн.  Батырадз ыссыди йæ  хæдзармæ  мæ  хæйрæджы
рацахста,  йæ  бæхы къæдзилыл æй ныббаста, мæ йæ уый ныппырхкодта.
Чи  ма дзы баззади йе стджытæй, уыдон  та йын судзгæ бакодта мæ цæ
дымгæмæ ‘сдардта.
    Хуыцауы сконд чызгимæ цæргæйæ баззади Батырадз.
    
    НАРТЫ БАТЫРАДЗ ÆМÆ СОХЪЫР ГАЙДАР
    Нарт     лæгæвзæрстæй,    лæгхуыздæр    æмæ    лæгтыхджындæрæй
афæдзæмгъуыдмæ стæры фæцыдысты. Нартыхъæуы сабитæ мæ сылты йæдтæмæ
ничиуал баззад.
    Сауфурды  был  Сохъыр  сау Гайдар уыди.  Нартимæ  рагæй  хæрам
хаста.  Иу  бон æд æфсæдтæ ‘рбабырста Нартыхъæумæ мæ цæм барвыста:
«Кæд мын хъалон фидут, кæннод уæ бæхы лæхы бын фæкæндзынæн.»
    Нартæ  тынг  суынгæг ысты мæ ницы амал ардтой  сæ  фервæзынæн.
Дзуапп  ын куынæ уыди, уæд хъæумæ бацыд æд æфсад æмæ хъæу бæхылæхы
бын  фæци. Алы хæрдæн дæр авд гал хордта, авд донхæссæны  та  карз
ронг нызта.
    Иубон  сау Гайдар Нарты чыззыты мæ чындзыты рæмбырдкæнынкодта.
Батырадзы ус тыхæнхъæлцау уыди ‘мæ уый дæр æрбацыди. Сау Гайдар æм
бакæстытæкодта мæ йæ фæрсы:
    - Кæй чызг дæ ды?
    - Æз чызг нæ дæн, фæлæ Батырадзы ус дæн.
    - Уæдæ дæу йæддæмæ мемæ никæй кæнын.
    Иннæты ауагъта.
    Сау Гайдар та йæ фæрсы:
    - Дæ ном та цы хуыйны?
    - Ахъуллæ, - зæгъы ус.
    Сау  Гайдар Ахъуллæйæн хицæн хæдзар ыскæнынкодта мæ йæм уырдæм
йе ‘фсæдтæ зылдысты. Мæймæ Нарты фос цагъды фесты, сæ хойраг та  –
хæрд.
    Сау  Гайдар афæдз Нарты фæллой фæхордта ‘ввонгæй, стæй цын  сæ
зынаргъ  дзаумæттæ амбырд кодта мæ афардæг и йæ бæстæм.  Ахъуллæйы
дæр  йемæ  акодта. Нартæ сауæндæргæй кастысты зæхмæ.  Катайкодтой,
ныр нæ гуыппыртæ куы ‘рцæуой, уæд цæм цы цæсгом равдисдзыстæм.
    Уалынмæ ‘рхæддзæ сты бирæ фос æмæ фæллæйттимæ Нартæ, фæлæ  цыл
хъæуæй худгæ куы ничи фембæлд, уæд фæкатайы сты:  «Цы хабар  у  нæ
хъæу  сауæндæргæй  куы  бады, уæд? Куынæ цæ фæндыры  хъæр  хъуысы,
куынæ зарды хъæр.»
    Нарты зынгæдæртæ Сатанамæ фесты фæрсыныл. Сатана цын загъта:
    -  У’  ацыды  фæстæ Сауфурды Сохъыр сау Гайдар æд  æфсæдтæ  нæ
хъæуы  сæ  бæхы лæхы бын фæкодтой. Афæдз ам фесты мæ  нын  нæ  фос
хæрдæй  фесты, нæ хойраг та – нозтæй. Ахъуллæйы нын тырæнхъæлцауæй
акодта.
    Нартæ æгуыппæгæй аззадысты. Уæд Батырадз фæрсы Сатанайы:
    -  Æппын  мæ  фарсыл кæй абæттон, ахæм ызгæхæрд  кард  дæм  нæ
уыдзæн,  æз æм фæцæуон. Æрмæст ма мын иу гæлхæрд цыппаркъахыг  дæр
авæр тагъддæр-ахæдзæйы тыххæй.
    -  Нæ лæджы уаты æргъæу чырын, уырдыгæй сис хæдласгæ кард,  д’
аггаг у. Авд ныггæнды бын та æмбæхст йæ Дзындзаласа, зæгæлтæ  хоры
хæрд  кæны мæ йæ ралас. Куырдалæгонмæ йæ ‘сдав æмæ дын ын цæфхæдтæ
ныссадздзæн болатæй, стæй уæд ысрæвдз уыдзынæ.
    Батырадз æргъæу чырынæй систа зæххыл дисæн дзуринаг фæринк,  й
астæуыл   æй   абаста.  Авд  ныггæнды  дуар  къахæй   басаста   мæ
Дзындзаласайы  раласта  йæ  дыууæ  хъусæй.  Донмæ   йæ   ныккодта,
рынгæхсад   æй  ныккодта,  Куырдалæгонмæ  йæ  амидæгкодта,   болат
зæгæлтæй  йын  болат цæфхæдтæ ныссагъта, стæй  йыл  абадти  мæ  иу
уысммæ арвы къуымтыл æртæ зылды ‘ркодта.
    Стæй  Нарты уынгтыл уадау ыстахти. Сатана йын æртæ галы  фыхæй
йæ  разы  авæрдта  мæ  ‘ртæ донхæссæны та  ронг.  Батырадз  цæ  æд
ыстджытæ амыртмырткодта, æртæ донхæссæны дæр иу нызт акодта,  стæй
ацыди Сауфурдыбылцæрæг Сохъыр сау Гайдармæ.
    Сау  Гайдар  Ахъуллæйы йæ фидары дуары цур  йæ  къухтæ  мæ  йæ
къæхтæй  фæйнæрдæм бабаста. Æддæмæ кæнæ мидæмæ чи цыди  уый-иу  ыл
ныттукодта, афтæмæй хъизæмарæй æрвыста йæ бонтæ Ахъуллæ.
    Иуахæмы   фелхæци  мæ  ног  гуырды  сау  Гайдар   йæ   куыдзæн
бахæрынкодта, уый дзидзитыл та йегары лæппынты хаста. Йæ кæрты  цы
адæм  куыста, уыдон сеппæт дæр уацайрæгтæ уыдысты, тухийæ мардысты
сау тыхкуыстæй.
    Сау  Гайдар  дуармæ бадти ‘мæ федта дардмæ:  мигътæй  æврæгъты
‘хсæн   цыдæр  ратæхы.  Йæ  фидæрттæ  рыхгæнынкодта,  йе   ‘фсæдты
хæстифтонг ыскодта, йæхæдæг мæсыгмæ бацыди.
    Батырадз  æрхæддзæ ис. Галуан алырдыгæй дæр æхгæд, мидæмæ  дзы
бахизæн нæй.
    Батырадз  ысфæндкодта, мæлæты ‘фсон йæхи скодта мæ сæ  дондары
ныффæлдæхти.  Сау  Гайдары  бæхгæстæ  дондарынмæ  аластой   бæхты.
Батырадзыл цæ ахизынкодтой, фæлæ уый читт дæр нæ фæкодта.
    Батырадзы  бæх цæ ауыдта мæ цæ арматдзагæй  цæвгæйæ  фæсырдта,
никæйы   уагъта   Батырадзмæ  ‘ввахс.  Батырадз  барæй   йæ   буар
сысмагкæнынкодта.
    Уæд бæхгæстæ зæгъынц сау Гайдарæн:
    -  Дондарæны  иу  лæг амарди, йе ‘смаг кæлы, фæлæ  йæ  йæ  бæх
хъахъхъæны, æввахс æм никæй уадзы.
    Сау  Гайдар Батырадзы нæ зыдта, хъуыста ‘рмæст Нарты  Сосланы,
кæддæр йемæ ныхмæ лæуд дæр фæци мæ йын Сослан йæ тенкайæн йæ рахиз
фарс фæлыгкодта, йæ иу цæст дæр ын ыскъахта.
    Сау  Гайдар  та  йын  йæ ных фæноскодта Сосланæн  æмæ  йæ  уый
æнхъæлдта. Арвыста бæхгæсты фæстæмæ ахæм дзырдимæ:
    -  Ацæут,  фенут  æй,  кæд йæ ныхыл  нос  уа,  кæннод  мæм  æй
хæддзæкæнут.
    Уыдон æй федтой æмæ зæгъынц:
    - Нос ыл нæй, нырма æвзонг у.
    Сау  Гайдар  йæ тинтыкæрц йе ‘уæхсчытыл æрбаппæрста,  йæ  лулæ
дзыхы атъыста æмæ зæгъы бæхгæстæн:
    - Ацæут, æрбаласут мæм æй.
    Бæхгæстæ  йыл  рахæцыдысты  мæ йæ  нæ  рафæрæзтой,  бæхтæ  йыл
сивтыгътой æмæ йæ ‘змæлын дæр нæ фæкодтой.
    Батырадз  уыцы  иу  сæррæтт  фæкодта,  бæхæй-лæгæй   цæ   йемæ
аскъæфта,  сау  Гайдары басырдта. Сау Гайдар фæмидæгдуар  и.  Дуар
ратъæпкодта,  фæлæ йæм Батырадз йæ къах фæдардта мæ нал  сæхгæдта.
Басырдта  та  йæ  кæрты.  Сау  Гайдар мæсыджы  дуарæй  багæпкодта,
Батырадз  дæр  йæ  фæдыл  дуар  рагуыпкодта  мæ  йын  йæ  бæттæнтæ
алыгкодта Батырадзæн. Лæгтæ мæ бæхтæ ‘ддейы аззадысты.
    Мæсыджы  хуылфы  кæрæдзийы  ‘рцытæй  рæхойын  райдыдтой.   Сау
Гайдары  арц дыууæ фæхаудта. Кæрдтæм февнæлдтой. Æмæ авд  боны  мæ
авд  æхсæвы  фæхæцыдысты бынтон æнæрынцойæ. Фæстагмæ йыл  Батырадз
тых байдыдта, рариуыгъта йæ йæ фæринкæй æмæ Сохъыр сау Гайдарæн йæ
сæр зæхмæ сурæй фæхаудта. Йæ фидæрттæ йын ныппырхкодта. Цыдæриддæр
дзы  уацайрæгтæ  уыди,  уыдон  ыссæрибаркодта.  Йæ  усы  рынгæхсад
ныккодта.  Нарты фæллæйттæ дывæрæй ратæлæткодта мæ  Дзындзаласайыл
бадгæйæ дыууæйæ ‘рцыдысты сæхимæ.
    
    НАРТЫ БАТЫРАДЗ БУРÆДЗÆДЖЫ КУЫД ÆРКОДТА
    Нартæн  се  ‘знаг Сау Доллау уыди, бирæ йæ фæцагуырдтой,  фæлæ
кæм царди, уый не ‘ссардтой æмæ рацыди къорд бонтæ.
    Борæты  сыхы иу лæппу райгуырди – Бурæдзæг. Йæ мад  æй  дуармæ
‘рывæрдта, йæхæдæг хæдзармæ куыд фæци, афтæ йæ Сау Доллау аскъæфта
йæхицæн. Мад ныцъцъæхахстласта. Нарт æм æрбамбырдысты, фæлæ йæ нал
ыссардтой.  Бурæдзæджы мад æмæ фыдыл маст  ыстынг  и  ‘мæ  иу  бон
амардысты.
    Бурæдзæг  Сау  Доллаумæ  хъомылкодта,  мæй  афæдздзыд   рæзти,
афтæмæй ыслæг и мæ цуаны цæуынхъом фæци. Сау Доллау æнæзæнæг  уыди
мæ  Бурæдзæгæй йæхицæн хъæбул загъта. Йæ ис, йæ бонæн бацæуæн  дæр
нæ уыди.
    Иу бон Бурæдзæг цуаны уыди мæ йын Сау Доллау бафæдзæхста:
    - Сырд алыран дæр арæх у, ссардзынæ, фæлæ-иу Уæрыппыкъуылдыммæ
ма ацу.
    Бурæдзæг  ацы  хатт нал байхъуыста йæ фыды  коммæ  мæ  сусæгæй
Уæрыппыкъуылдыммæ  ацыди  цуаны.  Уыцы  афон  Батырадз   дæр   уым
цуанкодта.   Батырадз  къуылдымæн  иу  суангыл  ыссыди,   Бурæдзæг
иннæйыл.  Куы цæ иу фехсы фат, куы се ‘ннæ. Батырадз дискæны:  «Ай
цы  диссаг  у? Нартæ сеппæт дæр бынаты куы сты, уæд ма ацы  нæртон
фаты хъæр кæцæй цæуы?»
    Бурæдзæг дæр хъуыдыкодта афтæ.
    Уалынмæ  къуылдымы  цъуппыл фæзынди урс саг.  Дыууæйæ  дæр  æй
æмæхст  фæкодтой  æмæ  коммæ рахаудта саг. Саджы  фæдыл  æрцыдысты
æмхуызон  æмæ  кæрæдзийы  ку’ ауыдтой, уæд  исдуг  фæгæмсты,  стæй
æнæдзургæйæ сагмæ бацыдысты мæ уынынц: саг дæлгоммæ хуыссы мардæй,
йæ  иу  фарсыл Батырадзы фат сагъд, иннæ фарсыл та Бурæдзæджы  фат
сагъд.
    Батырадз зæгъы:
    -  Цæй,  æнæзонгæ  æмбал дæ ‘мæ дæу уæд саг, æрмæст  мын  дæхи
бацамон.
    - Нæ, дæу фæуæд, ды нæртон лæджы хуызæн дæ ‘мæ æз нæртон лæджы
ahp8 уарзын. Æз дæн Сау Доллауы фырт Бурæдзæг.
    - Æз та Нарты Хæмыцы фырт Батырадз дæн.
    Кæрæдзийы зæрдæмæ ныккастысты мæ кæрæдзийы бауарзтой.
    Бурæдзæг зæгъы:
    - Уæдæ абон мæ хуынды фæ=у.
    Батырадз ын сразы ис.
    Ацыди  йемæ мæ Сау Доллаумæ бацыдысты. Сау Доллау ыстыр лæгæты
царди.  Лæгæты  къултæ  кæфы  ‘стæгæй  арæзт  уыдысты.  Йæхæдæг  –
алыхуызон хъæздыгдзинадæй дзаг.
    Сау Доллау фæрсы Батырадзы:
    - Кæцæй цæуыс, кæнæ кæдæм?
    -  Цуаны  цыдтæн æмæ базонгæ дæн дæ фыртимæ. Тынг  мæ  зæрдæмæ
фæцыди мæ дзы æфсымæр загътон мæхицæн. Рахуыдта мæ йæ хæдзармæ ‘мæ
ам дæн. Æнæуый Нарты Хæмыцы фырт Батырадз дæн.
    Сау Доллауæн йæ цæстытæ цæхæртæ акалдтой æмæ фæтарсти: «Мыййаг
куы  базона Бурæдзæг, ай Нартæй у, уый æмæ йе ‘знагимæ  цæры,  уæд
мын хорз нæ рауайдзæни.» Сау Доллау йæ маст нæ равдыста, фæлæ йæхи
уызæлæг ыскодта Батырадзыл.
    Райсом куы сбони, уæд Батырадз цæуыны къахыл ныллæууыд æмæ йын
Сау Доллау зæгъы:
    -  Иугæр  мæ  фыртимæ ‘фсымæр загътай, уæд уый номыл  лæвæрттæ
айс.  Дæдтын  дын  арсы дзугтæ æд фыййæуттæ, зынаргъ  дзаумайæ  дæ
зæрдыл  цы ‘рбалæудзæни, уый æмæ мын цæ райс. Нартæн-иу  мæ  номæй
арфæтæ ракæн.
    -   Æз  дæ  лæвæрттæ  бæргæ  айсин,  фæлæ  ма  дæ  курын,   ме
‘фсымæргонды мын мемæ рауадз, æз дæр ын исты лæвæрттæ бакæнон.
    Сау Доллау зæгъы:
    - Фæстæдæр æй ауадздзынæн.
    - Уæдæ æз лæвæрттæ афтæ нæ райсдзынæн.
    Рацыди иунæгæй Батырадз æмæ Нартæм æрцыди. Фæрсы Сатанайы:
    -  Уæрыппыкъуылдымыл фембæлдтæн иу æвзонг лæппуйыл,  йе  ‘нгæс
мах хуызæн у, Бурæдзæг йæ ном.
    -  Ныммæлæн  дын  ма уа, Батырадз, уый Борæты  сæфт  лæппу  у.
Сырдоны  акæн демæ, æмæ йæ уый ракæндзæн. Сау Доллау  Нарты  рагон
ызнаг  у. Нартæ йæ бирæ фæцагуырдтой, кæм цæры, уый, фæлæ йæ никуы
‘ссардтой.
    Батырадз Сырдонмæ бацыди мæ йын зæгъы:
    - Сырдон, дæ сæр мæ бахъуыди мæ цом немæ.
    Сырдон  ысразы ис. Ацыдысты иумæ Сау Доллаумæ. Сау  Доллау  цæ
мидæмæ бахуыдта, фыр аргæвста мæ йын Батырадз зæгъы:
    - Уый йер кæй фаг у, мæ дæлæвзаджы фаг дæр куынæ у!
    -  Мæсты  ма  кæн,  уазæг. Кæд дæ фæнды,  æнæхъæн  рæгъау  дæр
аргæвд.
    - Æз ардæм кусæртытæ кæнынмæ не ‘рцыдтæн, уазæг кусартгæнæг нæ
вæййы.
    Хъыг уыдысты уыцы ныхæстæ Сау Доллауæн æмæ йын зæгъы:
    -  Æгæр  хъуымыздæй  дæ, æндæра дын де ‘фсæр  йæ  дзоныгъуагыл
ыслыгкæнин.
    Батырадз Сырдонмæ дзуры:
    - Сырдон, Бурæдзæгæн зæгъ хæрзбон æмæ цæуæм.
    Сырдон Бурæдзæгæн зæгъы:
    -  Хорзæй баззай, Нарты лæппу. Ды нæртон лæджы фырт дæ  мæ  де
знаджы къæбæртыл хъомылкæныны бæсты дæ фыды хæдзар æрцагур.
    Бурæдзæг  дын  уый куы базыдта, уæд Батырадзы къухыл  ныххæцыд
æмæ йын зæгъы:
    - Уæдæ ды ме ‘фсымæр куы дæ мæ мын æй цæуылнæ дзырдтай?
    Дыууæйæ  фæхæцыдысты Сау Доллауы цæнгтыл æмæ йын  цæ  стыдтой,
стæй  йæ  айнæджы  сæрæй Сауфурдмæ фехстой.  Сæхæдæг  Сау  Доллауы
фæллой  æд  рæгъæуттæ  сæ  разæй ыскодтой  æмæ  Нартæм  æрцыдысты.
Куывдтæ фæкодтой, Бурæдзæг та Нартимæ цæргæйæ баззад.
    
    БАТЫРАДЗ УЫРЫЗМÆДЖЫ КУЫД ФЕРВÆЗЫНКОДТА
    Нарты тыхджындæртæ дард балцы фæцыдысты. Уырызмæг, зæронд  лæг
–  æмæ  йæ семæ нал ауагътой. Бирæ рæстæг рацыди, фæлæ цæ  ницыуал
хъуысти.  Уæд  Чынты сыхы цæрæг Дурæгонтæ уыдысты мæ  ‘сфæндкодтой
Нарты  фæллой  рахæссын. Иубон ныхасы бадынц æмæ сæ  хистæртæй  иу
зæгъы:
    -  Нартæн сæ тыхджынтæ мæ сæ хæрзæджытæ нал зынынц. Кæмдæр цыл
сæхицæй тыхджындæртæ фембæлди мæ цæ фæцагътой. Цæмæй ма цæ тæрсæм,
иу  зæронд  ма  цæ  ис æмæ йæ хинæй æрсайæм, стæй  цын  сæ  фæллой
рахæссæм.
    Дурæгонтæ куывд сарæзтой æмæ Сырдонæн зæгъынц:
    - Нæ хæссинæгтæй хайджын уыдзынæ мæ нын Уырызмæджы скæн.
    Сырдон зæгъы Уырызмæгæн:
    - Чынты Дурæгонтæ куывд кæнынц æмæ дæ хонынц.
    - Æмæ мæ цы хонынц, исты цæм кæф куынæ уыдзæн.
    - Кæф дæр дзы ис æмæ цæф дæр.
    - Уый та цавæр ныхас у, Сырдон?
    - Сатанайы бафæрс æмæ дын æй зæгъдзæн.
    -  Уырызмæг, зæгъ, уын арфæ кæны, фæлæ цæуын йæ бон нæу.  Афтæ
цын зæгъ, Сырдон.
    Сырдон загъта Дурæгонтæн:
    - Уырызмæг æнæфæразгæ у мæ не ‘ссæудзæн.
    Уæд æм Дурæгонтæ усхонæг æрæрвыстой Бæты чындзы.
    Бæты чындз Сатанамæ бацыд æмæ йын зæгъы:
    - Нæхионтæ йæ хонынц æмæ дам рацæуæд.
    Сатана Уырызмæгæн загъта:
    - Чындзхонæг дæм æрæрвыстой æмæ дын æдзæугæ нæй.
    - Арвит æй, ацæудзынæн.
    Сатана йын загъта Бæты чындзæн:
    - Ацу, фæцæуы уый дæр.
    Чындз раздæхт. Сатанайы Уырызмæг фæрсы:
    -  Æрдæбон  мын  Сырдон  иу ныхас загъта  мæ  мын  цæмæн  афтæ
дзырдта, уый нæ зонын.
    - Цавæр ныхас у? – афарста йæ Сатана.
    -  Куы  мæ хуыдта уæд æй афарстон: «Кæф дзы уыдзæн?»  Уый  мын
афтæ, кæф дæр дам дзы уыдзæн æмæ цæф дæр.
    -  Йе,  мæ зæронд сæры хицау. Дурæгонтæ дæ марынвæнд ыскодтой,
фæлæ  ма тæрс. Мæнæ бæлон ахæс дæ дзыппы мæ куы тыхсай, уæд-иу  æй
рауадз, стæй дæм æххуыс зындзæни.
    Уырызмæг Дурæгонтæм ыссыди. Рæбынæй йæ бадынкодтой,  фæлæ   нæ
бакуымдта, æнæфæразгæ дæн æмæ мæ рудзынггæрон уадзут зæгъгæ. Сразы
сты Дурæгонтæ. Рæгъытæ байдыдтой æмæ Сырдон фæрсы Уырызмæджы:
    - Æмбисонд дын æрхæсдзынæн, Уырызмæг, æмæ мæм байхъус.
    Сразы Уырызмæг æмæ йын Сырдон зæгъы:
    -  Ахæм  фын  федтон дысон, цыма фæткъуыбæласы алы фарс  хуыты
рæгъау   æрымбырд  и  мæ  йын  йæ  уидæгтæ  къахынц,   хъуамæ   йæ
бахордтаиккой.
    -  Йе,  Сырдон, уый дæр диссаг уыди, фæлæ иуыл диссаг та  уыцы
хуытæм  æфсæндзых бирæгъ куы фæлæбурдта, кæрæдзийыл цæ  къуыдыртæй
куы ‘сцагъдкодта, гъеуый уыди.
    Сырдон  æм  ницы  уал ысдзырдта, фæлæ йæхи аивтæй  хъахъхъæнын
байдыдта.
    Иу дзæвгар рæстæджы фæстæ хистæртæй иу зæгъы:
    - Уыцы галы сæр ахицæн хъæуы.
    Уырызмæг   фембæрста  хъуыддаг  æмæ  бæлоны  рауагъта.   Бæлон
Сатанамæ ртахти.
    Сатана зæрватыччы рацахста мæ йын зæгъы:
    - Тæхгæ, ацы зæрватыкк, Батырадзмæ мæ йын зæгъ:
    «Уырызмæг уæззау уавæры и ‘мæ йын æххуыс хъæуы». Стæй  дын  мæ
хæдзары ахстонкæныны бар раддзынæн.
    Зæрватыкк  фæцъыгъгъуыткодта  мæ  Батырадзмæ  ахæддзæ  мæ  йын
зæгъы:
    - Уырызмæг фæтыхсти мæ йæм хæддзæкæн. Сатана мæ рарвыста.
    Батырадз иу æхст ракодта йæхи мæ Сатанайы раз балæууыд.
    - Цы кодтам, уæдæ?
    -  Цыфыддæр Дурæгонты сæр. Уырызмæджы куывдмæ асайдтой æмæ  йæ
марынмæ хъавынц, фæлæ йыл тагъддæр æмбæл.
    Дурæгонтæ   Уырызмæджы   фынгыл  радаргъкодтой,   кæрдтæ   йæм
ныддардтой, раст афтæ бахæддзæ Батырадз. Дуарæй ныхъхъæркодта:
    - Зæронд, æгас ма дæ?
    - Удмидæг ма дæн бæргæ.
    Хъæрмæ Сырдон фæрасти, йæхи зæрватыкк фестынкодта мæ рудзынгæй
апæррæстласта.   Батырадз  иу  цæджындз  ратыдта   ‘мæ   балæууыди
Дурæгонтыл  æмæ  цæ  иудæр  нал  ауагъта,  быныскъуыд  цæ  акодта.
Уырызмæгæн йæ дæларм бацыди ‘мæ сæхимæ ‘рфардæг ысты.
    
    НАРТ ФÆСХОХМÆ КУЫД АЦЫДЫСТЫ 
    Нартæ  ‘ртæйæ  –  Уырызмæг, Уырæдз æмæ  Батырадз  ысфæндкодтой
фæсхохмæ  стæры  фæцæуын æмæ загътой: «Иуыл бадгæ куы  кæнæм,  уæд
хорз  нæу.  Æрмæст  ацæуæм  афтæ, æмæ нæ  Сырдон  куыннæ  базона.»
Ацыдысты  ‘хсæвы  мæйдары  мæ  цыл уæддæр  Сырдон  амбæлди.  Уыдон
Сырдоны  ‘лгъыстæй  тарстысты  мæ  фæстæмæ  раздæхтысты.  Уыйфæстæ
Уырæдз афтæ зæгъы:
    - Мах Сырдоны тыххæй нæ хъуыддаг куы ныууадзæм, уæд уый диссаг
нæу, фæлæ нæ исты ‘рымысын хъæуы.
    Дыггаг  бон  дæр  та  араст ысты ‘мæ та  цыл  Сырдон  амбæлди.
Уыдонæн гæнæн нал уыди ‘мæ йын ныллæгъстæкодтой:
    - Сырдон, ма нæ ралгъит æмæ, цы пайда ‘рхæссæм, уымæй дын æртæ
хайы дæдтæм.
    Сырдон  Уырызмæгмæ  мæсты уыдис æмæ  цын  ницы  загъта.  Нартæ
ацыдысты фæсхохмæ. Фæстейæ цæ Сырдон фыдæлгъыст ракодта:
    -  Залты  мит, æнусты цъити уыл ныууарæд, цæрæн æмæ уын  хæрæн
куыннæ  уал  уа,  уе  ‘рчъиты хъустæ куыд ныллыгкæнат  æмæ  цæ  уæ
фадхосфæсæлттæй куыд ысфыцат!
    Уырызмæгитæ ацыдысты фæсхохмæ ‘мæ цыл Сырдоны ‘лгъыст  æрцыди.
Бирæ  мит  цыл  ныууарыди, хæринаг цын нал уыди, нал цын  искуыдæм
ызмæлæн  уыди.  Сфæлмæцыдысты, гæнæн цын нал уыди ‘мæ  се  ‘рчъиты
хъустæ ныллыгкодтой, сæ фадхосты фæсæлттæй арт ыскодтой, уыууыл цæ
сфыхтой  æмæ цæ бахордтой. Уалынмæ ‘ризæр и. Сæ фарсмæ лæгæт  уыди
‘мæ  дзы бацыдысты. Уым сæлын байдыдтой, сæ цæсгæмттыл их сывæрдта
уазал.  Кæсынц  æмæ  иу  рувас  æрцæуы.  Уыдон  бацинкодтой,  афтæ
‘нхъæлдтой рувас лæгæты цæуы, фæлæ уый бæласы мæрамæ бацыди. Уыдон
æм  кастысты  ‘мæ  йæ фæдыл ацыдысты. Батырадз  йемæ  Уырæдзы  худ
ахаста. Бæласы мæрайы бацæуæнты худыл арт бафтыдта. Рувас фæздæгæй
суынгæг  и мæ бынмæ ‘рхаудта. Батырадз ыл йæхи ныццавта,  æрцахста
йæ,  бахаста йæ лæгæтмæ. Уым æй бастыгътой æмæ йæ бахордтой.  Фæлæ
цæм  стæй  æгад æркасти мæ загътой: «Ай махæн худинаг  уыди  рувас
бахæрын æмæ худинаг дæр фестæм, фæлæ хуыцауæй ард бахæрæм,  зæххæй
сомы  бакæнæм,  нæхицæй  дарддæр мах  ацы  хъуыддаг  куыд  никæмæн
ысхъæркæндзыстæм.»
    Уыдон  æртæ дæр ард бахордтой, сомы ракодтой æмæ ма  се  ‘хсæн
баззади  рувасы  царм. Алчи дæр æй йæхирдæм  хъавыди  ‘мæ  йыл  нæ
фидыдтой.
    Батырадз цын зæгъы:
    -  Рувасы царм мæнæн радтут, æз уæ кæстæр дæн æмæ дзы  мæхицæн
кæрцы ‘фцæггот ыскæнон.
    Уырæдз зæгъы:
    -  Æз  уæ дыууæйæ дæр курын, æз уе ‘хсæн лæууæг дæн, мæнæн  æй
радтут.  Хæдзары  нæм нæуæг гуырд ис æмæ дзы  уый  къæхтæ  атухин,
цæмæй йын хъармдæр уа.
    Уырызмæг дæр загъта:
    -  Мæнæн  æй  радтут, æз уæ хистæр дæн, цæмæй-иу Нарты  ныхасы
бадгæйæ  мæ  къухтæ  йæ  мидæг акæнон  æмæ-иу  уе  ‘хсæн  уæзданæй
бадон,сымахæн дæр кад уаид.
    Бирæ йыл фæрадзурбадзуркодтой, фæлæ йыл нæ бафидыдтой.
    Стæй Уырæдз загъта:
    -  Уæдæ афтæ ма бакæнæм. Нарты тæрхоны лæгтæм æй æрхæссæм  æмæ
йæ уыдон кæмæн ыстæрхонкæной, уый йæ ахæссæд!
    Уыууыл   ысразы   сты  иннæтæ  дæр  æмæ  раздæхтысты   фæстæмæ
рувасдзармы  тыххæй. Сæ фæндаг уыди Нарты зæппадзы  цурты.  Хъæумæ
‘рбацæйхæддзæкодтой афтæ цыл зæппæдзтæй мæрдтæ худæгæй мардысты мæ
цæм дзырдтой:
    - Æгас цæут, рувасхортæ!
    Уыдон загътой:
    -  Гъе,  хуыцау нæ куыд ралгъыста, ай нæ мæрдтæ куы  базыдтой,
уæд нæ удыгæстæ нæ базондзысты?
    Рацыдысты  сæргуыбыр  æмæ уæнтæ хаудæй  Нартыхъæумæ.  Уым  цын
банымæхсæн нал уыди сæ хъуыддагæн. Райсомы сæ рувасдзарм  рахастой
Ныхасмæ, Нарты тæрхоны лæгты размæ ‘мæ загътой:
    -  Ацы  рувасдзарм  ыссардтам æмæ йыл нæ бафидыдтам.  Ныр  нын
сымах ыстæрхонкæнут æмæ кæмæн æмбæлы уымæн æй радтут.
    Сырдон уым фæци мæ цæм дзуры:
    -  Рувасæн йæ фыд æнæ Нарты тæрхонылæгтæ бахордтат, йæ царм та
йын аргæ кæм ыскодтат?
    Нарты адæм цыл ныххудтысты. Стæй тæрхонылæгтæ загътой:
    -   Ницы   бирæ   тæрхон   ыл   хъæуы.   Фæлæ   ихджын   донæй
Цыппархъусджынæджы байдзагкæнут æмæ уый дзыхы ныхасæй  чи  рафыцын
кæна, уый йæ ахæссæд.
    Раздæр   ныхасы   бар   радтой   Уырызмæгæн,   хистæрæн.   Уый
Хъусджынæджы уæлхъус æрлæууыд æмæ загъта:
    -  Мæнæ  Хъусджынæг, æз дæ разы мæнг ныхæстæ  нæ  фæкæндзынæн,
фæлæ мæ дæхæдæг дæр ма фæсай.
    Нарты  тæрхонылæгтæ  кæрæдзимæ бакастысты  мæ  загътой:  «Нæй,
Уырызмæг æй н’ амбулдзæн.»
    Стæй райдыдта Уырызмæг дзурын:
    - Иу рæстæджы æз ардыгæй ацыдтæн зыбыты иунæгæй Аскъуыпмæ исты
сырд  амарон зæгъгæ. Амардтон дзы иу сырд. Сырд мæ размæ  ‘ртылди.
Стæй  кæсын  æмæ  йæ  никуыуал ауыдтон,  кæмдæр  фæтар  и.  Катайы
бацыдтæн,  уæдæ  мæ  сырд  цы  фæуыдаид  зæгъгæ.  Аскъуыппы  рæзты
бацыдтæн  æмæ  уым  иу  хохрæбын иу  ус  æмæ  лæг  мæ  сырды  мард
ыстигъынц.  Мæн  куы  федтой,  уæд лæгæты  фæмидæг  ысты.  Æз  цæм
бацыдтæн æмæ цæм дзурын: «Уазæг нæ уадзут, хæдзаронтæ?» Уыдон  мын
дуар  бакодтой, хæдзармæ мæ бахуыдтой. Мæ сырдымардæй мын  æхсæвæр
сарæзтой.  Æхсæвæр ысцæттæ, бахордтам иумæ, стæй мын уат  бакодтой
æмæ  ‘рхуыссыдтæн. Гытцыл ку’ афынæй дæн, уæд ус йæ цонг  радардта
мæ, бæстæ ныррухс-ныссыгъди. Æз усыл фæхъæркодтон: «Басыгъдыстут»!
Ус  мæм  дзуры: «Æнцад хуысс, Уырызмæг, ницы дæ дзырддаг  ис.»  Æз
банцадтæн.  Чысыл  фæстæдæр  та усæн йæ  фарс  фæзынди,  бæстæ  та
ныррухс-ныссыгъди.   Нал   та   фæлæууыдтæн   æмæ   йæм    дзурын:
«Басыгъдыстут!»
    Усæн  уæд йæ лæг фестади ‘мæ мæ нымæтын йæхсæй  ныцъцъыкласта.
Æз   тæхгæ  йегар  фестадтæн.  Адæм  мæ  куы  базыдтой,  уæд   мыл
дзугфыййæуттæ  лæвæрдтой æд фос. Иу хатт хохы  фæцæуын  мæ  хицауы
фæдыл  æмæ  иу  саджы ауыдтон. Саг ахæм уыди, æмæ йыл  цал  æрдуйы
уыди, уал æрттывды кодта саг. Æз æй фæстейы сурынтæ систон. Саг мæ
разæй  лыгъди.  Иудзæвгар адард ыстæм мæ  хицауæй.  Иу  тар  хъæды
фæмидæг  и саг, стæй æрлæууыд æмæ мæм раздæхт. Дзуры мæм  фæстæмæ:
«Мæн  ма  сур, Уырызмæг. Мæн дæ хуызæттæ нæ баййафдзысты. Фæлæ  ма
цæмæй  Уырызмæг фестай, уый тыххæй дæхи срынчынкæн  æмæ  дæу  ахæм
хуызы  чи  фестынкодта, уыцы ус æмæ лæг дæр æртæ ‘хсæвы баддзысты.
Æртыггаг æхсæв ку’ афынæй уой, уæд сыст æмæ нымæтын йæхс дæ къухты
бафтдзæн.  Ды дзы дæхи ‘рцæв æмæ Уырызмæг фестдзынæ. Уыйфæстæ  дзы
уыцы  ус  æмæ  лæджы  дæр  цæв. Уыдон  та  сылхæрæг  æмæ  нæлхæрæг
фестдзысты.  Афтæ  нæ бакодтай зæгъгæ, уæд дæхæдæг  тæхгæ  йегарæй
баззайдзынæ.»
    Æз, саг мын куыд бацамыдта, афтæ сарæзтон. Нымæтын йæхсæй мæхи
‘рцавтон  æмæ  фæстæмæ Уырызмæг фестадтæн. Стæй дзы уыцы  усы  ‘мæ
лæджы рацæфтæкодтон æмæ сылхæрæг æмæ нæлхæрæг фестадысты.
    Уырызмæг  йæ ныхæстæ уыууыл фæци, фæлæ Хъусджынæг йæ  ныхæстæм
нæ рафыхт.
    Уыйфæстæ Уырæдз загъта:
    -  Æз  мæнг  ныхæстæ нæ фæкæндзынæн ацы рувасдзармыл.  Æз  æмæ
Сослан  уыдыстæм хохы, амардтам иу тæрхъус. Сырдкъæртт æй акодтам,
сфизонæг  æй  кодтам æнæхъæнæй. Сослан æрхуыссыди. Æз тæрхъусы  æд
уæхст  æнæхъæнæй  сыджытыл æрсагътон. Сослан куы райхъал,  уæд  мæ
афарста:  «Нæ  физонæг кæм и?» Кæсын æмæ тæрхъусы мард  агæпкодта:
«Мæ   тæрхъусы  мард  мын  бахордтай,  æндæра  фыхæй  тæрхъус  кæд
алыгъди»?  Æз Сосланæн загътон: «Цæуыл бамаст кодтай, цæ,  Сослан?
Ус  дæр дын уымæн ничи дæдты». Уый мын зæгъы: «Мæн ус цæмæн  хъæуы
ныртæккæ,  фæлæ  тæрхъусы мард бахордтай  æмæ  ныр  æз  æххормагæй
бадон?»  Æз та йын загътон: «Æмæ Бурæфæрныг Уысыбийы чыззы курынмæ
куы цæуæм, уæд нæ уый кæрдзынæй нæ бафсаддзæн?»
    Уыйфæстæ мах уырдыгæй ацыдыстæм æмæ Бурæфæрныг Уысыбийы дуармæ
ныццыдыстæм.  Бурæфæрныг  Уысыбийы чызг  уыди  уадыхъус   фæрдыджы
гуыбыны конд. Мах йæ рæзты ку’ ацыдыстæм, уæд кæрдгæ-хуыйгæ  бадти
мæ нын уæлæмæ нæ сыстад. Фæстæмæ куы фæзындыстæм йæ рæзты, уæд нæм
бахудт. Сосланæн дæр йæ зæрдæ барухс и.
    Уæд æз Сосланæн загътон: «Худгæ нæм хорз куы бакодта ацы чызг,
уæд  ацы  хъуыддагæн куыд бакæнæм?» - «Æмæ йын цы кæнынмæ  хъавыс,
исты дæ кардæлвæстæй хæцын куынæ бахъæудзæн!».
    Уалынджы  Бурæфæрныг Уысыби дæр кæцæйдæр фæзынд,  мах  дæр  йæ
хæдзары  ‘рыййæфта  æмæ  нын  зæгъы: «Æгас  цæут,  уазджытæ!  Куыд
æнкъардæй  бадут  мæ  хæдзары? Кæцон ыстут? Кæдæм  цæут,  уый  мын
зæгъут?» Уæд ын æз афтæ зæгъын: «Мах Нартæй ыстæм, фæрныг  лæг  дæ
хонынц  æмæ дæм уынынмæ ‘рцыдыстæм.» «О, мæ хуртæ, уæдæ æз дæр  уæ
уындмæ куы бæллын. Нарты хъусгæ кæнын, фæлæ цын cæ адæмы нæ зонын,
никуы дæр дзы искæй уынгæ фæкодтон.»
    «Уæдæ нæ кæд ысуазæгкæнай, уæд мах ыстæм усгур, мæнæ мæ кæстæр
æфсымæрæн.»
    «Æз  Нарты куыннæ суазæгкæндзынæн, уæ иу фендмæ дæр бæлгæ  куы
кодтон, уæд!»
    «Гъе уæдæ мах дæр æндæр ницы агурæг ыстæм.»
    Уыйфæстæ Бурæфæрныг Уысыби ‘хсæвæр ыскодта мæ нын загъта:
    «Чызг фенын дæр зын нæ уыдзæн, фæлæ уал æхсæвæр бахæрæм.»
    «Махæн   не  ‘хсæвæр  уæд  уыдзæни,  дæ  чыззы  уал  нын   куы
фенынкæнис.»
    Уæд  нæм чызг йæхи уатæй мах уатмæ дзуры: «Мæн цы уынын хъæуы?
Кæд мыл уæхæдæг æрвæссут, уæд æз уæлдай ницы зæгъын.»
    Ацы  ныхасы  фæстæ  ‘хсæвæр  бахордтам  æмæ  суанг  боныцъæхмæ
фæбадтыстæм.  Райсомы нæ бæхтыл ысбадтыстæм æмæ рацыдыстæм.  Чыззы
дæр немæ ракодтам.
    Фæци йæ ныхас Уырæдз. Хъусджынæгмæ фæзылд, фæлæ нæ рафыхт. Уæд
Уырæдз Сосланмæ фæзылд æмæ йын загъта:
    -  Æз мæнг ныхæстæ куыннæ ракодтон, афтæ ацы аг не ‘ппæты  дæр
сайдзæн.
    Уыйфæстæ Батырадз фестад æмæ загъта:
    - Сымах иууылдæр мæнг ныхæстæ фæкодтат, фæлæ ма ацы Хъусджынæг
мæн фæсайæд!
    Хъусджынæгæн йæ уæлхъус æрлæууыди. Уый размæ дæр æй Уацилла не
‘суагъта фыцын барæй. Батырадз æй фæфиппайдта ‘мæ зæгъы:
    -  Уациллайæн æз йæ лæппуйы къубал куыд ныллыгкодтон, афтæ йын
йæхи  къубал дæр ныллыгкæндзынæн. Æмæ йæ лæппуйы къубал сæджы куыд
æмбийы, афтæ уый къубал дæр сæджы бамбийынкæндзынæн!
    Уыцы ныхæстæм Уацилла агæпкодта æмæ Хъусджынæг рафыхти.
    Нарты тæрхонылæгтæ бахудтысты Батырадзмæ мæ загътой:
    Махмæ Батырадзы хуызæн лæджыгъæдджын лæг ничиуал разындзæни.
    Уыйфæстæ  Нарты тæрхонылæгтæ рувасдзарм адæмы ‘хсæн Батырадзæн
радтой æмæ сæ ныхас уыууыл ахицæн ис.
    
    КЪУЫППЫЛЦÆРÆГ ГАППЫ ФЫРТ ÆМÆ БАТЫРАДЗ
    Нартæ  кафгæ  ‘мæ  симгæ  арæх  кодтой.  Æрæмбырд-иу  ысты  сæ
Хъазæнфæзы  æмæ-иу  сарæзтой нæртон симд. Чи цæ хуыздæр  расимдзæн
æмæ  чи кæй басæтдзæн, уыууыл уыди сæ быцæу. Фæкафыдысты афтæ æртæ
боны дæргъы, фæлæ бар нæ лæвæрдтой кæрæдзийæн.
    Къуыппылцæрæг Гаппы фырт Былтæй хуынди. Касти Нарты хъазтмæ мæ
цæм  ысцыбæл,  æрфæндыди йæ семæ ракафын. Бацыд йæ  фыдмæ  мæ  йын
зæгъы:
    -  Нартæ  сæ  Хъазæнфæзы ныр æртæ боны изæрмæ кафынц,  симынц,
кæрæдзийæн бар нæ дæдтынц æмæ цæм хъуамæ ныццæуон. Æз дæр  цæ  кæд
искæй кафынæй, кæнæ зарынæй амбулин.
    -  О,  ма  кæ,  мæ хур. Нартæ фыд адæм ысты, ды  уыдонæн  ницы
бакæндзынæ  нæ  кафынæй, нæ зарынæй æмæ дæ сæр уынгæджы  фæуыдзæн,
дæуæн баххуыс та мæнæн мæ бон нæу.
    - Нæ, мæ фыд. Мæн æххуыс нæ хъæуы, фæлæ цæм æнæ цæугæ нæй.
    Былтæй æрцыди Нарты хъазтмæ ‘мæ йыл Нарты фæсивæд ныххудтысты.
Уый  уыд  ыставдкæндтытæ, йæ былтæ кæфойты  йæстæ.  Хонгæ  дæр  æй
Былтæй уымæн кодтой, йе ‘взагæй йæ былтæ ныгæндзон ыстæргæ кодта.
    Былтæйыл иуыл тынгдæр Батырадзы ус худти. Уыйфæстæ Былтæй семæ
симдыл  ысхæцыди ‘мæ цæ сфæлмæцынкодта фæсивæды йæ тæфæй, хъылмайы
смаг  цыл  уагъта. Фæсивæд-иу фæйнæрдæм ахаудысты. Худгæ  йыл  нал
кодтой,  фæлæ  ма  дзы цы ‘гъдауæй аирвæзой,  уыууыл  сысты.  Иуыл
уынгæджы  та  дзы Батырадзы ус фæци, йæ фæрстæ йын  ысцъæхтæкодта.
Изæры  сæ  хъазт ныууагътой æмæ Былтæй сæхимæ фæцæуæг. Нартыл  кæй
фæуæлахиз ис, уыцы цинæй кæуылты цыд, уый йæхæдæг дæр нæ зыдта.
    Къуыппылцæрæг  Гаппы  чызг  касти  къуыппæй  æмæ  йе  ‘фсымæры
ысцæйцæугæ куы федта, уæд бауади йæ фыдмæ мæ йын зæгъы:
    - Дада ме ‘фсымæр ыссæуы.
    -  Акæс æм кæд уæлдзыхъ, уæлкъуыпп цæуы, уæд йæ хъуыддаг  раст
у. Кæд дæлдзыхъ-дæлкъуыпп хъуызгæ цæуы, уæд та йæ хъуыддаг саст у.
    Чызг акасти, фæстæмæ фездæхти йæ фыдмæ ‘мæ йын зæгъы:
    - Уæлдзыхъ, уæлкъуыпп цæугæ нæ, фæлæ тæхгæ скæны.
    - Уæдæ йæ хъуыддаг раст у.
    Ссыди Былтæй сæхимæ цингæнгæ мæ зæгъы йæ фыдæн:
    -  Дада,  ныр  мæ  ды  нæ уагътай, фæлæ  уыныс  –  мæхæдæг  цæ
амбылдтон,    сæгълæуд   сæ   ныккæнынкодтон,   сæ   фæрстæ    цын
ысцъæхтæкодтон.
    -  Уæй,  нæ мæ уырны, мæ фырт, сæ къуыппныхтæ уым нæ  уыдысты,
æндæра  уыдон  дæу  афтæмæй нæ рауагътаиккой, нæ  дæр  цæ  ‘мбулгæ
акодтаис.
    - Къуыппныхтæ дæр æмæ дзыхъныхтæ дæр уым уыдысты.
    Райсомы  та  Былтæй рацыди Нарты Хъазæнфæзмæ. Семæ  та  симдыл
ысхæцыди Нарты фæсивæдæн æмæ цæ ныкъуылымпытæкодта, Батырадзы усæн
дæр йæ дæлæрттæ сцъæхтæкодта.
    Сырдон уым фæци ‘мæ цыл худæгæй марди:
    -  Æ,  бынбауат,  Нарты фæсивæд, иумæ уæ лæгдзинад  куынæ  ис,
Къуыппылцæрæг  Гаппы  фырт Былтæй уын уæ уд  æрдуйæ  нарæгдæр  куы
скодта!
    -  Мауал нæ ‘фхæр, Сырдон. Æнæуый дæр æгъгъæд æфхæрд ыстæм,  -
загътой фæсивæд.
    - Сатанамæ бацæут æмæ уæ уый фервæзынкæндзæни.
    Хъазт  куы фæци, уæд та Былтæй худгæ-худгæ ‘сфардæг  и  сæхимæ
‘мæ йе ‘сгуыхты хабæрттæ дзырдта йæ фыдæн.
    Нарты фæсивæд Сатанамæ бацыдысты ‘мæ йын зæгъынц:
    -  Къуыппылцæрæг Гаппы фырт Былтæй нæ ныссахъатджынтæкодта  мæ
нын исты бацамон.
    -   Хорз,  райсом  дæр  та  ацæут  уæ  Хъазæнфæзмæ,  стæй  уæм
æххуысгæнæг зындзæни.
    Райсомы  дæр та Нарты фæсивæд сæ Хъазæнфæзмæ ацыдысты.  Былтæй
дæр  цæм  фæзынди  мæ  та симдыл ныххæцыдысты.  Сатана  хъæртцыгъа
рацахста, иу карчы цъиу ын фæндаггаг радта ‘мæ йын зæгъы:
    -  Тæхгæ  уæларвмæ мæ мын Батырадзæн зæгъ: «Кæд лæугæ кæныс  –
бадгæ мауал ыскæн, фæлæ мæм тагъд хæддзæкæн.»
    Батырадз  фынгæй  фестади, йæхи иу æхст ракодта  мæ  сæ  кæрты
астæу  йæ  тъæпп фæцыди, йæ гуыппæй хæдзар ныррызти,  стæй  æддейæ
бахъæркодта:
    - Цы кæныс, Сатана, фыдуац, æви фыдкой?
    - Фыдкой дæр у æмæ фыдуац дæр. Нарты фæсивæд Нарты хъазæн фæзы
зарыдысты  мæ  кафыдысты.  Къуыппылцæрæг  Гаппы  фырт  Былтæй  цæм
æрцыди,  нæ  фæсивæды  нын  ысцъæхтæ мæ  скъуылыхтæкодта  мæ  тынг
тыхсынц. Ныр дæр семæ хъазты ис.
    Батырадз йæхи айста Хъазæнфæзмæ. Нарты фæсивæд æй куы ауыдтой,
сæ  хъазын  фæуырæдтой  æмæ  Батырадзыл  цинкæнынц.  Батырадз  цын
загъта:
    -  Цæмæн бауырæдтат уæ кафын мæн тыххæй, симд саразут  æмæ  æз
дæр æрсимон.
    Батырадз  йæ усы фæлладхуызæй ку’ ауыдта, уæд амæсты.  Былтæйы
дæларм  ныххæцыди  ‘мæ  симынтæ  систой.  Йæ  къахы  уæлфадыл   ын
æрлæууыди  Батырадз æмæ йын йæ цонг фелвæста.  Былтæй  хорзау  нал
уыди. Йæхи атоныныл архайдта, фæлæ йæ Батырадз нал уагъта. Стæй та
йын  йæ  син фелвæста. Былтæй ахаудта ‘рдæгмардæй Батырадзы къæхты
бын. Батырадз дæр æй суагъта ‘мæ йын зæгъы:
    - Хæрæг, дæуæн дæ къубал ракæнын хъуыд, фæлæ дын барст фæуæд.
    Былтæй Батырадзы къухтæй куыддæр аирвæзти, афтæ лидзынмæ фæци.
Къуыппылцæрæг Гаппы чызг та ракаст къуыппæй æмæ зæгъы йæ фыдæн:
    - Далæ ме ‘фсымæр ыссæуы.
    -  Акæс  ма йæм, кæд уæлдзыхъ, уæлкъуыпп цæуы, уæд йæ хъуыддаг
раст у. Кæд дæлдзыхъ, дæлкъуыпп цæуы, уæд йæ хъуыддаг саст у.
    Чызг ракаст æмæ зæгъы йæ фыдæн:
    - Дæлдзыхъ, дæлкъуыпп ыссæуы ‘мæ иу уæрмы ныххаудта.
    Къуыппылцæрæг  Гапп йæ сæр банкъуыста, йæ фырты  размæ  ‘рцыди
‘мæ йын зæгъы:
    -  Нарты фæсивæды сæргълæуд куы ныккæнынкодтай, сæ тых цын куы
басастай, уæд ма дыл цы ‘рцыди?
    -  Иу  ныхкъуыпп дзы фæзынди, Батырадз æй хуыдтой æмæ йемæ  иу
æххæстзылд дæрм æ бон нæ баци.
    -  Æз  дын  уымæн дзырдтон, уыдон зынгæй ард хæрынц,  мæн  дæр
уыдон ныццæнкуылтæкодтой æмæ дын куы дзырдтон мæ коммæбакæс.
    Систа  къуыппылцæрæг  Гапп йæ фырты ‘мæ  йæ  йе  ‘ккой  сæхимæ
схаста æрдæгмардæй.
    
    БУРÆФÆРНЫДЖЫ ХÆРНÆГ
    Бурæфæрныгæн лæппу райгуырди ‘мæ хорз лæг рацыди. Йæ кармæ ку’
ахæддзæ, уæд фæрынчыни ‘мæ амард.
    Бурæфæрныг ын кæндтæ фæкодта, стæй ма афæдзы бон дæр мардыкæнд
æрымысыди.  Сцæттæкодта кæндæн æй цы хъуыди, уый афæдзы  бонмæ  мæ
æрымысыд  дугъ  рауадзын. Иу дугъ Уастырджийæн лæвæрд  уыди,  иннæ
дугъ  –  Тутырæн, æртыггаг дугъ – Батырадзæн. Алчи цæ йæхицæн  бæх
ыссардта.  Батырадзмæ Донбеттырты бæх уыдис. Кæнды  бон  авд  хохы
фæстæмæ  фæцыдысты æртæ барæджы. Уырдыгæй фыддзаг дугъ  рауагътой.
Дыууæ хохыл рахызтысты, уæдмæ Уастырджи цыди разæй, æртыггаг хохыл
æй  Батырадз æрбаййæфта мæ фæразæй. Дыууæ хохы та Батырадз  фæцыди
разæй, стæй йæ ‘хсæзæм хохыл Уастырджи ‘рбаййæфта, æвдæм хохыл куы
схæрдкодтой,  уæд  сæ  дыууæйы дæр Тутыр  æрбаййæфта.  Тутыр  хохы
‘мбисыл Уастырджийы ныууагъта хохы сæрыл Батырадзы, æмæ фæразæй ис
хæрнæджы бадты адæммæ. Уастырджи ‘мæ Батырадз ысмæсты сты Тутырмæ.
    Уастырджи зæгъы Тутырæн:
    - Гъе, смаггæнаг Тутыр, фаджысхор дæ ‘мæ мæ разæй куыд фæдæ?
    - Дæ бæхмæ хуыздæр базылдаис æмæ фæразæй уыдаиккат.
    Батырадз дæр фæрсы Тутыры:
    -  Ды дæхæдæг хæлиудзых куы дæ, уæд мæ разæй цы фæдæ, æви  дын
дæ къубал сыскъуынон!
    Тутыр   фæтарсти  ‘мæ  лидзынмæ  фæци.  Батырадз   Уастырджийы
базырджын бæх райста ‘мæ йæ уыууыл сурын байдыдта фæстейы.
    Фæцæй-йæм-хæддзæ-кодта, афтæ Тутыр Хуыцаумæ баирвæзти, йæ разы
ныззоныгылкодта ‘мæ йын зæгъы:
    -  Батырадз мæ мардзæни, фæлæ мæ дæ сæр бахъуыди, ма мæ бауадз
æфхæрын.
    Хуыцау Батырадзы раз æрлæууыди ‘мæ йын зæгъы:
    -  Цæуыл кæрæдзийы марут, дугъ иу хатт уыди, ацæут дыггаг хатт
æмæ æртыггаг хатт дæр рауадзут. Чи зоны, ныр Батырадз фæразæй уа.
    Уæд Тутыр зæгъы:
    - Иу дугъ Батырадзимæ уадз, иннæ дугъ та Уастырджиимæ.
    Хуыцау уыууыл ысразы ис. Бацыдысты Бурæфæрныгмæ ‘мæ дзы  дыууæ
дугъы бары райстой. Бурæфæрныг уæлдай ницыуал загъта.
    Тутыр  æмæ  Батырадз рауагътой дугъы: «Тутыр  дзы  тæрсгæ  дæр
кодта ‘мæ Батырадз æрбаразæй Уастырджийы бæхыл.
    Уыйфæстæ   та   Уастырджи  ‘мæ  Тутыр  рауагътой.  Уастырджийы
базырджын бæх уыди ахæм, æмæ цас фылдæр цыди дугъы уыйбæрц къаддæр
фæллади.
    Батырадз дзуры Уастырджимæ:
    -  Нарты  куывдмæ дæ никуал æруадздзынæн, мæнæ нæ фæразæй  дæ,
уæд.
    Авд  хохы  фæстæйæ  рауагътой дугъы Уастырджи  ‘мæ  Тутыр  æмæ
Уастырджи бæхы сæр æрбаразæй. Уæд цын Бурæфæрныг зæгъы:
    - Уе ‘ртæ дæр хорз барджытæ стут. Бæхы хорз уæ Уастырджимæ ис,
лæджы  хорз уæ Батырадз у, æвдисæны ‘ууæнк та Тутырмæ ис.  Фыддзаг
лæвар  радтам  Батырадзæн, дыггаг – Уастырджийæн,  æртыггаг  та  –
Тутырæн.
    Уыдон дæр уæлдай ницыуал загътой.
    
    НОГЪАЙЫ БАТЫР ÆМÆ НАРТЫ БАТЫРАДЗ
    Нарты  фыдæлтæй  иу  Уон хуынди ‘мæ йæ Ногъайы  Батыр  иу  бон
аскъæфта сæ дуарæй. Зæронд лæг уыди Уон. Ногъайы Батыр дзы йæхицæн
хъомгæс сарæзта ‘мæ йæ фыдудæй мардта. Нартæ Уоны агуырдтой,  фæлæ
йæ н’ ардтой.
    Иубон  Уон  йæ  хъомрæгъæуттæ  хызта  мæ  йыл  Уастырджи  йæхи
рабæлццонкодта ‘мæ йын зæгъы:
    - Дæ бон хорз уа, Нарты хистæр!
    -  Арфæгонд  у хуыцауæй, кæцы дæ, дæхи мын цæуылнæ  амоныс,  -
зæгъы Уон.
    Уастырджи дæр зæронд лæджы хуызы уыди Уонмæ ‘мæ йын зæгъы:
    - Бæлцдзон лæг дæн æмæ Нартыбæстæм цæуын.
    -  Дæ хорзæхæй Æхсæртæггатæ ‘мæ Батырадзæн фехъусынкæн, кæд ма
цæ змæлæг ис, уæд æмæ мæм цæ исчи хæддзæкæнæд.
    -  Уый дын мæ быгъдуан, фæлæ дын нымæт та цæуылнæ ис, хъомгæсы
афтæ бызгъуыртæй чи ‘рвиты, уый цавæр адæймаг у?
    - Мæ фысым Ногъайы Батыр у, дурты бын фæуæд йæ сæр, фыдудæй мæ
мары,  æндæр мын цæй нымæт радтдзæн, кæрдзын мын тыххæй куы дæдты,
уæд.
    Уастырджи  йын  йæхи уæйлаг нымæт радта, стæй  Нартæм  æрцыди.
Ныхасы цæ тымбылæй æрæййæфта мæ цын зæгъы:
    -  Фесæфат, Нарты адæм, Æхсæртæггатæ мæ Борæтæй иу зæронд  лæг
Ногъайы  Батыры къухты хъизæмар цард æрвиты æмæ гъеуый æркæнынхъом
дæр не сты.
    Уырызмæг ын зæгъы:
    - Кæнгæ йæ бæргæ ‘ркæниккам, фæлæ йæ агурæм æмæ йæ н’ арæм.
    - Амонгæ уын æй æз бакæндзынæн.
    Нартæ сцинкодтой æмæ Батырадзæн зæгъынц:
    - Кæй агурæм, уый Уастырджи зоны, фæлæ йæм фæцæуын хъæуы.
    Уастырджи  ‘мæ Батырадз ацыдысты Уоны кæнынмæ. Уыцы  сихорафон
йæ  фос нырривæдкодтой. Уон æхсыр æрдыгъта, йæ нымæт æрытыдта  ‘мæ
æхсырмæ ныккасти, стæй ныххудти. Дыггаг каст æм ныккодта,  уæд  та
йæ  цæссыгтæ  ‘ркалдта.  Æртыггаг хатт та ныккасти  ‘мæ  йæ  сæрыл
лæдзæгæй балæууыд.
    Уастырджи мæ йæм Батырадз æввахс бацыдысты ‘мæ йын зæгъынц:
    - Дæ фос бирæ уой, зæронд лæг.
    -  Хорз амонд уæ хай, уæ, лæппутæ, кæдæм фæндарасткæнут? Фысым
уын дæн æхсыр æмæ кæрдзынæй.
    -  Уымæй  бузныг,  фæлæ мах дæумæ ссыдыстæм, æз  Батырадз  дæн
Æхсæртæггаты ‘мæ Борæтæй дæн. Ме ‘мбал та Уастырджи у.
    - Уæдæ ма мæм дæ цонг æрбадар, æз дæ фенон, кæддæра æцæг махæй
дæ.
    Батырадз  æм йæ цонг авæрдта. Зæронд Уон æй æрысгæрстытæкодта,
уæдæ цы уыдаид æмæ зæгъы:
    - Бæлвырд нæхицæй дæ, дæ туджыгъæдæй бæрæг у.
    - Зæгъ ма мын, дæ фысым дын хорз нæу?
    - Æндæр ма фенæд йæ цардæй, бон сау изæрмæ йын йæ фос фæхизын,
изæры  зæронд-зæронды сæ хъахъхъæнæг æмæ сугсæттæг,  бынтондæр  æм
рахаудтæн.
    -  Уæдæ  ма  зæгъ, абон де ‘хсырмæ кæсгæйæ, фыддзаг  ныххудтæ,
стæй ыскуыдтай, стæй та дæ сæр надтай, уæд уый цы уыд?
    -  Æхсыр мын дзырдта, зæгъгæ дæм тагъд дæхиуæттæй исчи зындзæн
æмæ  цинкодтон. Нымæт та дзырдта, зæгъгæ дæхиуæттæй исчи  зындзæн,
фæлæ  æрæгмæ æмæ куыдтон. Лæдзæг мын дзырдта, зæгъгæ æппындæр  дæм
ничи ‘рцæудзæн æмæ мæ сæр хостон.
    Батырадз загъта:
    -  Уæдæ  ды Нартæм фæцæудзынæ Уастырджиимæ, æз Ногъайы Батырмæ
цæуын.
    Уон  æмæ  Уастырджи  Ногъайы Батыры фос ратардтой  æмæ  Нартæм
æрцыдысты.
    Батырадз  иунæгæй фæцыди Ногъайы Батырмæ. Бирæ фæцыд  –  цъус,
уæддæр ахæддзæ иу ыстыр быдырмæ ‘мæ йæм карчы айчы бæрц дардæй сау
æндæрг  æрбазынди. Уый уыди мæсыджы сæр. Куыд æм æввахсдæр  кодта,
афтæ  мæсыг бæрзондæй-бæрзонддæр  кодта. Бынтон æм куы баввахс  и,
уæд  ын  йæ  цъупп уынгæ дæр нал кодта. Бацыд мæсыджы цурмæ,  фæлæ
змæлæгæй  никæй  уыдта. Уæд мæсыджы дуар байгом  и.  Батырадз  дзы
ауыдта бадгæ иу зæронд усы ‘мæ йæм бадзырдта:
    -  Æна, æз дард бæлцдзон дæн, æмæ хорзы бацу, бон мыл æризæр и
‘мæ æз де уазæг.
    -  Гъей,  лæппу! Мæнæ мæм Æнайы номæй не ‘рбадзырдтай  зæгъгæ,
уæд дæ мæ дзабыртæн сæрдæн акодтаин.
    Баззади Батырадз æхсæвы уыцы усмæ.  Усы ном хуынди Майрæм. Уым
Батырадз Майрæмы фæрсы:
    - Цæмæн иунæгæй цæрыс, æви дын бинонтæ нæ уыди?
    -  Бæргæ  мын  уыди бинонтæ, фæлæ Ногъайы Батыр тых  кæмæн  нæ
бакодта, ахæм та ма чи у! Иуахæмы ардæм тыхкæнынмæ ‘рцыди ‘мæ  мын
мæ лæппуйы уацары фæкодта. Мæ лæджы та мын маргæ акодта.
    -  Уæдæ  мын æм райсом фæндаг бацамон, æз хъуамæ дæ  маст  дæр
райсон.
    Райсомы  йын  Ногъайы  Батырмæ фæндаг  бацамыдта  Майрæм,  æмæ
Батырадз  ацыди. Ныххæддзæ Ногъайы Батыры зæхмæ. Иу усы  дондарæны
ныййæфта мæ йæ фæрсы:
    - Ам Ногъайы Батыр кæцы хæдзары цæры?
    Ус ын зæгъы:
    - Уый цæры хъæуæн йæ тæккæ астæу. Æртæддæгуæладзгуыты, абон æм
куывд и ‘мæ адæмы дæр æрхуыдта.
    Батырадз  йæ  кард  дойнаг дурыл уырыссад  ыскодта  ма  бацыди
Ногъайы  Батыры  хæдзармæ. Хæдзары куыддæр  фæмидæг,  афтæ  куывды
адæмы ‘хсæн ныхъæркодта Батырадз:
    -  Гъе,  куыдзы  гуыбынæй гуырд Ногъайы Батыр,  ды  цы  ныфсæй
раскъæфтай  Нарты Уоны, кæнæ зæронд ус Майрæмы мойы  ‘мæ  йæ  куыд
амардтай. Æргом мæм рацу, мах бавзарæм нæ кæрæдзийы тых!
    Батырадзы    хъæрмæ    цары   сæгтæ    рызгъæлдысты,    хæдзар
ныггуывгуывкодта.  Майрæмы  лæппу Адзырæнг  –  уырдыг  лæууыди  мæ
Батырадзы  цур алæууыди. Кæрæдзийыл сæхи ныццавтой, Ногъайы  Батыр
æмæ Батырадз, хæцынтæ райдыдтой, хæцгæ-хæцын былæй рахаудтой, фæлæ
цæ  ничи саст. Кæрæдзийыл къæдзæхы йас дуртæ цавтой æмæ сæ  къæхты
бынмæ    лыстæг   ызмисæй   ызгъæлди.   Хæцгæ-хæцын   тар   хъæдмæ
баирвæзтысты.  Уым  æд  уидаг  бæлæстæ  срæдувынц,  кæрæдзийыл  цæ
ныххуырсынц, уæддæр цæ ничи сæтты. Кæрдтæм февнæлдтой,  сæ  кæрдты
цæхæрæй хъæдыл арт сирвæзти ‘мæ  зынджы мидæг фæтынгдæр и сæ хæст.
Батырадз  сыгъдæг  æндон уыди, тæвдкæнын байдыдта,  фæлæ  дзы  дон
æввахс нæ уыди. Уæд Майрæмы лæппу Адзырæнг бадавта. Батырадз цæ иу
хуыпп   акæны. Хæцынтæ райдайынц. Боны фæстагмæ кæрдтæй  хæст  дæр
ныууагътой æмæ армæй бацыдысты. Кæрæдзи нытъæпкæнынц, фырыты  хæст
кæнынц сæртæй. Ногъайы Батыр дæр фæлмæцын байдыдта. Æппынфæстаг æй
Батырадз  нырриуыгъта ‘мæ Ногъайы Батыр йæ быны фæтымбыл. Батырадз
ын  йæ  къубал ракъуырдта, йæ фæдджийы йæ атыхта æмæ Майрæмы лæппу
Адзырæнгимæ раздæхтысты зынаргъ лæвæрттимæ. Æрцыдысты Майрæммæ.
    Батырадз Майрæммæ дзуры:
    -  Уый  дын дæ лæппу, мæнæ уый та дæ лæджы туг райстон, -  æмæ
йæм  сæрыкъуыдыр баппæрста. Майрæм-ус Батырадзыл тынг  фæцинкодта,
æхсæв  æй нæ рауагъта. Райсом куыддæр ысбони, афтæ Батырадз  зæгъы
Майрæмæн:
    - Ацы мæсыгæн йæ сæрмæ хъуамæ схизон, Æна!
    -  Æй, Æна дæ нывонд фæуа, уымæн йæ сæрмæ ‘нцон сæфтæн нæу, иу
хурыскастæй, иннæ хурыскастмæ йæм хъæуы цæуын.
    - Уымæн ницы у, æз æм уæддæр цæуын.
    Арасткодта   Батырадз  мæсыджы  сæрмæ  ‘мæ  йæм   схæддзæ   иу
хурыскастæй  иннæ хурыскастмæ. Акасти мæсыджы сæрæй   алырдæм  æмæ
дзы  дуне  зынди.  Мæсыгæн  йæ иу къуымы уыди  арвайдæн.  Уырдыгæй
акасти, бæстыл сау рыг ныббадти ‘мæ дзы ницыуал зыны. Иннæ  кæсæны
акасти ‘мæ дзы федта туджы зæй цæугæ, фæлæ цас фылдæр цыди,  уыйас
тынгдæр  йæддæмæ къаддæр нæ кодта. Æртыггаг кæсæны акаст  æмæ  дзы
федта  рæхснæг мæсыг амад, æппын йæ цъупп нæ зынди, арвыл  æнцади.
Цыппæрæм  кæсæны  акасти  ‘мæ дзы  федта  тар  хъæд.  Хъæды  иунæг
æхсинæг,  æндæр  дзы змæлæг нæй. Уыйфæстæ Батырадз  мæсыджы  бынмæ
раздæхт.
    Майрæм æй фæрсы:
    - Цы федтай мæсыджы сæр, Батырадз?
    -  Диссаг  дзы куыннæ федтон, иу кæсæны кастæн æмæ бæстыл  сау
мигъ рыгау ныббадти, уæд уый цавæр уыди?
    - Уый ды Ногъайы Батыримæ куы хæцыдтæ, уæд уыцы рыг федтай.
    - Æмæ дыггаг кæсæны уыцы туджы зæй та ц’ амоны?
    -  Уый та искæй къухæй чи амарди, уыдон туг у, æмæ бирæ рæстæг
нырма уыцы ‘гъдау ахæсдзæни.
    - Æртыггаг кæсæны федтон даргъ, рæхснæг мæсыг æмæ уый та циу?
    - Уый та мæ фырт, уацары уыди, иунæг мæгуыр у бинонтæн дæр æмæ
адæмы  ‘хсæн  дæр.  Ды йæ фервæзынкодтай æмæ фырцинæй  мады  зæрдæ
арвыл банцади.
    -  Уæдæ  цыппæрæм кæсæны федтон æгæндæг тархъæд æмæ дзы  иунæг
æхсинæджы йæдтæмæ цæрæг нæй, уæд уый та циу?
      -  Уый дæ мад у. Дæ фыд иунæг хатт йæддæмæ ус не ‘рхаста  мæ
тæригъæд уыд.
    Уыйфæстæ   кæрæдзийæн  арфæтæ  ракодтой  æмæ  Батырадз   ыстыр
лæвæрттимæ ‘рфардæг и Нартæм.
    
    НАРТЫ БАТЫРАДЗ ÆМÆ БЫСЕТЫ БАТЫРАДЗ
    Нарты  Хæмыцы  фырт Батырадз хæтынмæ уыд æмæ  йын  йе  ‘рцыдмæ
Бысеты Батырадз йæ зæронд фыды рафæлдæхта мæ йыл йæ бæхæй ракафыд.
    Нарты  Батырадз балцæй куы ‘рцыди, уæд æм йæ ус рауад йæ размæ
‘мæ йæм дзуры:
    -  Уыхеры уæ хæдзар, никуы дæ фæцыд, никуы де ‘рцыд! Абон  дын
Бысеты  Батырадз дæ зæронд фыды рафæлдæхта, йæ бæхæй йыл  фæкафыд.
Йæ  цухъхъа, йæ куырæты фæдджитæй йыл Нарты дондзаутæ чъылдымбазтæ
фæкодтой.
    Нарты Батырадз афарста усы:
    - Дард фæцæуы, нал æй аййафон?
    Ус ын загъта:
    - Нал æй аййафдзынæ, раджыгомау ацыд.
    Батырадз  усы  коммæ нæ бакаст, фæлæ йæхи арæвдзкодта  ‘мæ  йæ
асырдта фæстейы. Батырадз фæрсы фæринкгардаразджыты:
    - Раджы фæцæуы, ам ахæм æмæ ахæм лæг?
    Уыдон ын загътой:
    -  Батырадз, курæм дæ хуыцауæй курæгау æмæ дæхи ма фесаф.  Мах
ын  ахæм фæринк сарæзтам æмæ дзы теуайы астæу куы ныццæва, уæд дзы
ницыуал фæхæцдзæни.
    -  Кæд ма йæ ‘ййафгæ бакæнон, уæд ма мæнæн дæр мæ фыды фæринчы
къæцæл  мæхимæ  ис,  - загъта Нарты Батырадз.  Араст  дарддæр  æмæ
бахæддзæ топпгæнджытæм, æмæ та фæрсы уыдон дæр:
    - Ахæм æмæ ахæм лæг нæ федтат?
    Уыдон дæр та йын загътой:
    -  Мæгуыр  йæ  бон фæуæд, ды цы мад æмæ фыдæй рараст  дæ.  Уый
махæн  мигæнæн  саразынкодта æмæ иу хохæй  иннæмæ  цъиуы  цæст  нæ
ивгъуыйы.
    Уый цын загъта:
    -  Мæнæн  дæр  ма мæ фыды топпы къæцæл мæхимæ ис,  кæд  ма  йæ
‘ййафгæ бакæнон, уæд.
    Уæд Бысеты Батырадз дзуры бæхтæрæгмæ:
    - Дæ хъус дар – нæ фæстæ исты ис, æви нæй.
    Уый йын загъта:
    -  Никуы  ницы  ис,  æрмæст далæ быдыры кæрон  мигъы  къуымбил
фæзынди.
    Уæд Бысеты Батырадз загъта:
    - Уый мигъы къуымбил нæу, фæлæ у йæ бæхы комы тæф.
    Бæхтæрæг та дзуры:
    - Йæ сæрмæ та сынтытæ ратæхбатæхкæнынц уыцы мигъы къуымбилæн.
    Уæд та йæм Батырадз дзуры:
     -Уыдон сынтытæ не сты, фæлæ бæх нæууæй чъылбыс исы йæ къæхтæй
æмæ йæ сæрты хауынц.
    Иугæр æй куы баййæфта Нарты Батырадз Бысеты Батырадзы, уæд  æм
дзуры:
    - Лидзгæ дын нал у, хъæбæр лæг!
    Уæд уый дæр агæпласта мæ загъта:
    - Фехс!
    Уый дæр ын загъта:
    - Ды фехс!
    Уæд  Нарты Батырадз – мæсты лæг, сурæг, йæхи нал бауырæдта ‘мæ
йæ раздæр бахста.
    Лæг  уыцы иу цæфæй ахаудта. Нарты Батырадз йæ бæхыл абадт  æмæ
фездæхти. Бирæ не ‘рбауад, афтæ йыл фæндагыл Сырдон амбæлд æмæ йын
загъта:
    -  Хорз  сысгуыхтæ,  Батырадз, æрмæст ма цæмæй  фæрæдыдтæ,  йæ
хъуыры ма уыд дыууæ уыргъуыйы, сæ иу хъæуы йаргъ, иннæ сыхы  йаргъ
æмæ ма уыдон куы рахастаис, уæд хорз уыдаид.
    -  Уыдон  мæнæн  зын рахæссæн не сты, - æмæ  Батырадз  фæстæмæ
фездæхт.  Афтæмæй  йæм куы бахæддзæ, уæд Бысейы фырт  йæ  удисыныл
архайдта ‘мæ йæм Нарты Батырадз дзуры:
    -  Гъе,  Бысейы фырт, дæ фаты сыдзмæ куы смудыс,  исты  ма  дæ
зæрды ис?
    Уæд æм уый дзуры:
    - Æрбалæу ма ды дæр, де ‘дде бæласы ‘нцой.
    Нарты  Батырадз  æнхъæл нæ уыд æмæ йыл  сайд  æрцыд.  Балæууыд
бæласы  цур. Бысеты Батырадз æгуыдзæгдæр нæ уыд. Уый йæ зыдта  уый
фаты тъыллангмæ йæхи хæрдмæ кæй исдзæн æмæ йæ хъавд хæрдмæ скодта.
    Бысеты  Батырадз куы фехста ‘мæ фаты тъыллынг куы  фæцыд,  уæд
Нарты  Батырадз  йæхи хæрдмæ фехста, фат ыл  сæмбæлд  æмæ  йын  йæ
уæрджытæ адавта.
    Уæд æм Сырдон уырдæм æрбахæддзæ ‘мæ йæм Батырадз дзуры:
    -  Æвзæр,  цъаммар,  цæмæн  мæ амарын  кодтай,  ам  цæй  дыууæ
уыргъуыйы ис?
    Сырдон ын загъта:
    -  Гъеныр  уæ  дыууæ дæр уыргъуытæ, æри дæ бæх  æмæ  хъæргæнæг
ацæуон. Уæ иу – хъæуы йаргъ, уе ‘ннæ – сыхы йаргъ.
    Бæх  ын  куы радта Сырдонæн, уæд уый бæхæй саргъы астæу  какон
сындзытæ  бакодта.  Бæх  афтæ уад æмæ  арвыл  йæхи  цавта,  зæххыл
æмбæлди.
    Куы  фехъусынкодта  хабар, уæд та фæстæмæ бахæддзæ  Батырадзмæ
‘мæ йын загъта:
    -  Афонмæ  дæр  дæ мæлын куы хъуыд, мæгуыр дæ бон!  Ингæн  дын
ыскъахтой æмæ йæ адæймаджы лæхæй байсæрстой.
    Фæдис   Батырадзы  куы  раластой,  уæд  зæппадзы   цурмæ   куы
‘рбахæддзæ,  уæд  нал  куымдта хæдзармæ, мæ  ингæн  фенон  зæгъгæ.
Куынæуал æмæ куынæуал цыди, уæд æй бакодтой йæ ингæнмæ. Ингæн уыди
бынæй  авгæй, уæле сæууон ыстъалыйæ агъуыст, æмæ йæм куы ныккасти,
уæд  дзы  ныггæпласта ‘мæ цын нал ыскуымдта, æмæ  йыл  уæд  сыджыт
ныккалдтой.  Фæдис-иу куы фæцыд, уæд-иу мæрдтæй цыдис  фæдисы  ‘мæ
йын-иу ницыуал фидаркодта. Уæлæуыл цы уыди, уымæй диссагдæр фæци.
    
    Фыййау æм батæхудыкодта йæ фенынмæ ‘мæ фæрсы къулыбадæгусы:
    - Куыд æгъдауæй фенон Батырадзы, йæ фенынмæ бæллын.
    Къулыбадæг ус дзуры:
    - Ацу, æвзæр, бацу зæппадзы цурмæ æмæ ныхъæркæн: «Гъæйт, фæдис
æрцыд!»
    Фыййау афтæ бакодта. Уæд Батырадз рагæпкодта мæ фæрсы:
    - Чердыгæй, дæ рынтæ ахæрон, чердыгæй?!
    -  Кæй  чердæм  йæ къах хæссы, гъе уыцырдыгæй, æз  дæ  фенынмæ
бæллыдтæн æмæ дæ федтон гъеныр.
    Уæд æй Батырадз ралгъыста:
    - Гъе уыцы ран цавддур фест! – Йæхæдæг ыскуывта: - Йе хуыцауты
мæ  хуыцау, фехъуысæд дæм мæ ныхас. Мæрдтæй джидзæг байдыдтой  æмæ
абонæй фæстæмæ мæрдтæй æрцæуæг мауал уæд.
    Фыййау  абон дæр цавддурæй баззад уыцы ран. Мæрдтæй  дæр  уыцы
бонæй ацы бонмæ ничиуал цæуы.
    
    НАРТÆ УЫДЫСТЫ ЦЫППАР ÆФСЫМÆРЫT
    Нартæ  уыдысты цыппар æфсымæры: Уырызмæг, Батырадз, Хæмыц  æмæ
Зæлф.  Уыдис  цæм фæринктæ. (Фæринк – уый хæцæнгарз  у,  алы  ‘ртæ
‘нгуылдзы  бæрц  сызгъæринæй арæзт). Куы  уæрстой,  уæд  хистæрæн,
хъуамæ  радтаиккой хистæйраг. Уыдон нæ зыдтой чи цæ хистæр у,  уый
æмæ загътой: «Нæ хо фæсхохаг ус у ‘мæ уый бафæрсæм.»
    Ацыдысты сæ хомæ, тынг цыл бацинкодта, стæй цæ бафарста:
    - Цæмæн æрбацыдыстут?
    -  Уаргæ  кæнæм  æмæ  нæ зонæм чи нæ хистæр  у,  кæмæн  радтæм
хистæйраг.
    Уæд цæ сæ хо бафарста:
    - Фынгыл уæ уæле чи ‘рбады?
    Уыдон загътой:
    - Уырызмæг.
    - Бæхыл уæ раздæр чи сбады?
     - Уырызмæг.
    -  Гъеуæдæ йæ уæхæдæг дæр зонут, уый хистæр кæй у, уый.
    Хæмыцæн хъыг уыд æмæ йæ хойы ралгъыста Борæты хæрæгæй. Уыдонмæ
та  уыди ахæм курдиат, æмæ-иу цы загътаиккой, уый-иу æрцыди. Хæрæг
баст  уыди  цыппар рæхысæй æмæ ратыдта мæ ‘рбацæйцыди. Хо  фæтарст
æмæ Хæмыцмæ дзуры:
    - Аздах хæрæджы ‘мæ дын курдиат.
    Хæмыц мæцъисæй æртæ цæфы фæкодта хæрæгæн æмæ йæ аздæхта.
    Хæрæг  ку’  аздæхт, уæд ын йæ хо раарфæкодта  Хæмыцæн  æмæ  йæ
дзыхы дыууæ сызгъæрин дæндаджы фæзынд. Кæмæ цæ-иу равдыста, уый-иу
йæ фæдыл лыгъд.
    Батырадз  ус  æрхаста  ‘мæ авд азы  ‘ддæмæ  нæ  рацыд  ус,  йæ
зылдтытæкодта  æхсæв.  Уæд  Хæмыц йæхи  марды  ‘фсон  ыскодта  æмæ
чындзæн  дзырдтой, рацу æмæ мардыл фæку зæгъгæ. Уый нæ  баууæндыди
‘мæ  нæ  рацыд.  Уæд  Хæмыц йæ къæхтыл тæнæг  æмæ  тасаг  æфсæйнаг
ыстыхта,  стæй  цæ  цъуйы цъары æмæ балы цъары батыхта  ‘мæ  сæрак
дзабыртæ  скодта. Уæд чындз рарвыста йæ къухылхæцæджы,  цу,  уæхст
ыстæвдкæн, æмæ йын æй йæ зæвæты атъыс, кæд не стъæлфа, уæд мард у.
Куы йæм бахастой уæхст, уæд Хæмыцы ус хъарæгкæны:
    -  Уæ,  мæгуыр  фæдисон,  уыйбæрц  мæсты  дæм  цæуыл  ысты  де
‘рвадæлтæ, де ‘стджытæ та дын цæмæн судзынц?
    Батырадз аздæхт чындзмæ мæ загъта:
    -  Йæ зæвæты йын тæвд уæхст нытъыстон, смагæй бæстæ байдзаг  и
(уый та цъуйы цъары тæф уыд) æмæ не стæлфыд.
    Уæд чындз рацыди фæкæуынмæ.
    Хæмыцы ус ныхъарæгкодта:
    -  Авд азы дæм йæхи ‘мбæхстæй чи фæдардта, уый дæм ныр кæуынмæ
‘рбацæуы.
    Чындз къæсæрыл куы ‘рбахызт, уæд ус дзуры:
    -  О, бецау фæдисон, авд азы ‘мбæхст чындз къæсæрмæ рбахæддзæ.
О,  бецау  фæдисон, уæйгуыты фос ма нын чи райсдзæн, нæ  дзæбæхдæр
амарди.
    Куы  ‘рбацыд чындз, уæд марды цæсгом райгомкодта ‘мæ  дæндæгтæ
ку’ ауыдта, уæд ыл чындз ныттыхст, æмæ Хæмыц дæр райгас.
    Уæд цæ Сырдон ралгъыста:
    -  Уæдæ уын фыдæбонæн фæуæд! Фæцæут фоскæнынмæ мæ уын фæндагыл
ысхъызæд,  æмæ  хæрут уæ къогъодзиты зæрæдтæ ‘мæ  уæ  кæрцытæ.  Уæ
бæхтæ  та хъæды хих æмæ сæ лæхтæ хæрæнт! Стæй уыл хорз бон ыскæнæд
æмæ  Нартæ,  Бысетæ  мæ Борæтæй сымах хуызæн фосы  кондæй  мачиуал
æрцæуæд.
    Æцæгдæр афтæ рауади. Баззадысты саугъæды, ницыуал уыд хæринаг.
Стæй  ма Уырызмæг хъæды кæронмæ йæхи райста ‘мæ уæйгуыты фосæй  иу
фысыл йæхи ныццавта. Фыййау уыд сохъуыр уæйыг. Фыс æй, Уырызмæджы,
баскъæфта фыййаумæ.
    - Хуыздæр фæуай, нæ бурæнæлфыс, цæй хохаг цъиу мæм æрбадавтай,
æмæ  йæ  фыййау йæ цантайы нывæрдта. Уырызмæг уым йæхи хорз федта.
Уыди дзы сгуыйы цъæлтæ, кæрдихтæ.
    Изæрæй  фос æрбацыдысты, уæйыг цæ банымадта ‘мæ цын сæ  дуарыл
дынджыр къæй сæвæрдта. Уæйыг бацыд, Уырызмæджы цантайæ систа мæ йæ
хæд-зилгæ уæхстыл бакодта мæ йæ бафæдзæхста уæхстæн:
    - Хом мын æй ма ныууадз, стæй йæ судзгæ дæр ма бакæн!
    Уырызмæджы уæхстыл куы кодта Уæйыг, уæд уæхст йæ ронбасты суад
æмæ  бæрзæйæ  азылд.  Уæйыг ысфынæй. Уырызмæгæн  йæ  дзауматæ  ку’
асыгъдысты,  уæд  фæнычы  йæ  тъæпп  фæцыд  æмæ  фæгæпласта.  Йæхи
ацагъта,  уæхсты  дыууæ къабузы арты  батъыста  ‘мæ  ахъаззаг  куы
стæвд  ысты,  уæд  сæ  уæйыгæн  йæ дыууæ  цæсты  ныззылдта.  Уæйыг
æрдæгæхсæв  райхъал ис æмæ Уырызмæджы расур-басуркæны,  смагæй  йæ
‘мбары, æндæр æм дзургæ нæ кæны. Уырызмæг уæйыджы фæсайы ‘мæ та йæ
фæсайы  æмæ  йæхи къулыл ныццæвы мæ цъæлкæны. Уæйыг куы сфæлмæцыд,
уæд та ныххуыссыд. Уырызмæг бамидæг æмæ дзы иу ыстыр цæуы, Бозойы,
аргæвста. Йæ сæр ын йæ уæлæ ныууагъта, афтæмæй йæ бастыгъта.  Хорз
дзы  федта йæхи æхсæв-бонмæ. Райсомы уæйыг рацыд æмæ къæй   райста
дуарæй,  йæхæдæг хæлиу ныллæууыд æмæ фосы ‘ддæмæ уадзы, йæ  къухæй
цæ сгары, цæмæй Уырызмæг ма аирвæза.
    Фос  куы рацыдысты, уæд ма дзы Бодзо баззади. Уырызмæг йæ уæлæ
Бодзойы царм æркодта. Куы рацæйцыд, уæд ын уæйыг раздæр йæ сыкъатæ
асгæрста, йестæй йын йе ‘рагъ асæрфта.
    Уæйыг загъта:
    -   Бодзо,  ды  фосы  нымадæй  аскъæр  æмæ  цæ  изæры  нымадæй
æрбаскъæр. Уый мын нал аирвæздзæн, уыцы хохаг цъиу.
    Уырызмæг ын Бодзойы царм йæ риуыл ныццавта, ралгъыста  йын  йæ
мад æмæ йæ фыды, кæд Бодзо уым нал ис зæгъгæ.
    - Æз Бодзойы дысон аргæвстон æмæ йæ бахордтон.
    Уæйыг  ыл  йæхи ныццавта мæ хохæй ахауд, æмæ ныцъæл. Уæйгуытæм
цыдæриддæр  уыд, уыдон æрхаста Батырадз, Хæмыц æмæ Зелфæн.  Бæхтæн
дæр  хæринаг  радтой æмæ фæцырд ысты. Фæстæмæ рбаздæхтысты  бæхтыл
æмæ  рахастой  цыдæриддæр уыд уæйгуытæм, уыдон.  Сæ  фос  дæр  цын
ратардтой æмæ быдыртæ бамбæрстой.
    Сæ хъæумæ куы ‘рхæддзæ сты, уæд Сырдон хъæуæн загъта:
    - Исты хъыг цын саразæм, кæннод ахæм фос ничиуал æртæрдзæн.
    Уæд загътой:
    - Уæдæ йын йæ усы амарæм.
    Уæд Сырдон загъта:
    -  Уый  устытæ  фондз дæр æрхæсдзæн, фæлæ  йын  йæ  фырты  сæр
ракæнæм, михыл æй æркæнæм æмæ йæ мигæнæнæй æхсæм.
    Хъæумæ  куы  рхæддзæ сты, уæд цæм гæрæхтæ  хъуысы.  Сырдон  сæ
размæ фæуад æмæ цын загъта:
    - Сымах хуызæн Нартæм, Борæтæм æмæ Быцентæм никуы ‘рцыд.
    Сырдоны фæрсы Уырызмæг:
    -  Цæуыл  цинкæнынц? Лæппутæй усгур куы ничи у,  чыззытæй  дæр
чындздзон куы ничи у.
    Сырдон ын загъта:
    -  Иу  куыдзы лæппыны амардтой, йæ сæр ын кауы михыл æрсагътой
æмæ йæ лæппутæ ‘хсынц.
    Хъæумæ куы ‘рхæддзæ сты, уæд Уырызмæг загъта:
    -  Ме  зæд, мæ дуаг, кæд мæ лæппу у, уæд æй фехсдзынæн æмæ  йæ
сæр мæ хъæбысы абадæд.
    Æцæгдæр  фехста  ‘мæ  лæппуйы сæр йæ хъæбысы  абадт.  Стæй  йæ
ахаста  сæры,  æмæ йæ гуыр ныгæд кæм уыдис, уым Уырызмæг  афæдзæй-
афæдзмæ  ингæны  хъуамæ  фæбадтаид æмæ уæд  лæппу  райгас  уыдаид.
Уырызмæг уым афæдз фæбадти, æртæ боны ма йæ хъуыди афæдзмæ,  лæппу
змæлын байдыдта. Уæд та Сырдон адæмæн дзуры:
    -  Ацæут, Уырызмæгæн зæгъут: «Тугхор, тæригъæдджын, ардæм  дæм
æрвитæггæгтæ  хæссынц, æмæ цæ сусæгæй хæрыс.»  Æмæ  йæ  сæрмæ  нал
бахæсдзæн уый, уæлæмæ сыстдзæн æмæ лæппу баззайдзæн.
    Уыдон  афтæ  бакодтой, фæлæ Уырызмæг нæ рацыд. Уæд цын  Сырдон
бацамыдта:
    - Бацæут æмæ ныхъхъæркæнут: «Фæдис!» Æмæ уæд рацæудзæн.
    Куы ныхъхъæркодтой, уæддæр та нæ рацыди Уырызмæг.
    Дыггаг хатт та фыййау ныхъхъæркодта уæлмæрдты тигъæй:
    - Фæдис!
    Уырызмæг уæд йæ дзауматæ скодта ‘мæ рацыд, æмæ фæрсы:
    - Кæцы ран ис фæдис?
    - Фæдис дæр нæй æмæ ‘ндæр дæр, мæн дæу фенын фæндыд.
    Уæд Уырызмæг ысмæсты мæ загъта:
    - Уæдæ мæрдтæй мард мауал райгас уæд!
    Уæд Батырадз бацыд сæхимæ ‘мæ йæ усы ‘нкъардæй баййæфта ‘мæ йæ
фæрсы:
    - Цы кæныс, цы дыл æрцыди?
    Уый загъта:
    - Бысеты Батырадз æрцыд, дæ фыды цыртыл дын йæ бæхы бабаста мæ
адæмæй хынджылæгкодта, уæ фос уын атардта.
    Уæд  Батырадз  йæ  фыды цилхъ æрбабаста, йæ  бæхыл  абадт  æмæ
араст. Иу хъæумæ куы бахæддзæ, уæд бафарста:
    - Кæуылты фæцæуы, раджы фæцæуы?
    Уыдон ын загътой:
    -  Фæцæуы мæ йын ахæм цилхъ сарæзтам, æмæ хох дæр нæ лæууы уый
раз.
    Æмæ цын Батырадз загъта:
    - Мæнæн дæр мæ фыды цилхъ мæхимæ ис.
    Фæцæуы мæ бахæддзæ дыггаг хъæумæ мæ та фæрсы:
    - Раджы фæцæуы, кæуылты фæцæуы?
    -  Мах ын ахæм хæцæнгарз сарæзтам – æрдын – æмæ дзы куы фехса,
уæд хохы иннæрдæм ахиздзæн.
    - Мæнæн дæр мæхимæ ис мæ фыды ‘рдын!
    Иннæ хъæумæ ахызт æмæ быдыры фæцæуы. Бысеты Батырадз дæр æрдæг
хохмæ ‘схæддзæ, мæ фыййæуттæн дзуры:
    - Акæсут ма фæстейы нæ сурæг ис, æви нæй?
    Уыдон ын загътой:
    - Быдыры мигъ сыстад.
    Бысеты Батырадз загъта:
    - Уый мигъ нæу, фæлæ Батырадзы бæхы комытæф у.
    Уæлдæр  куы ‘схæддзæ сты хохмæ, уæд та фæрсы фыййæутты.  Уыдон
та загътой:
    - Мигъ сыстади быдыры мæ дзы цæргæстæ ратæх-батæхкæнынц.
    Бысеты Батырадз загъта:
    -  Йæ бонæй уа, йæ бонæй. Уый Батырадз у! Йæ бæхы къæхтæй нæуу
хæрдмæ калы, уæд цæ сымах цæргæстæ куыд хонут.
    Хохы  рæбынмæ  куы  ‘схæддзæ Батырадз, уæд ысхъæркодта  мæ  йæ
хъæрæй  хохы ‘рдыгæй чи уыд, уыдон фæцагъд ысты. Уалынмæ йын  йæхи
дæр сæййæфта Бысеты Батырадзæн. Уæд ын Бысеты Батырадз загъта:
    - Æрбалæуу æмæ дæ æз фехсон!
    Уæд   æм   æрбалæууыд  Нарты  Батырадз  æмæ  йæм   æрдын   куы
‘ртъыллангласта, уæд хæрдмæ фæхаудта мæ фат дзæгъæлы афардæг.
    Уæд ын загъта Нарты Батырадз:
    - Уæдæ ныр та ды ‘рбалæу, иу æхсты йæддæмæ дæ нæ кæнын. Кæд дæ
фæцæфкæнон, кæннод фос аскъæр.
    Куы  йæм æрбалæууыди, уæд æй зыдта хæрдмæ кæй гæпкæндзæн, уый,
æмæ йæ фат фæцарæзта хæрдмæ, æмæ йын йæ дыууæ агъды дæр аскъуыдта.
    Æрхаудта зæххыл бæласы бын, йæ кæрцæй йæхи ‘стыхта. Фос æмæ ма
фыййаутæй   удæгас  чи  баззад,  уыдон  фæстæмæ   Нарты   Батырадз
æрыскъæрдта.  Куы рхæддзæ Нартыхъæумæ, уæд æм адæм  æмбырдтæкодтой
йæ размæ, уыйбæрц фос куыд æрыскъæрдтай иунæгæй зæгъгæ.
    Сырдон йæ размæ рацыд æмæ загъта:
    -  Уæйгуыты  фос æрыскъæрдтай, ныр та дæхи фос  дæр  æркодтай,
фæлæ уымæн дыууæ гуыдзæджы ис йæ хъуыры æмæ ма уыдон куы райстаис,
уæд дæуæй фæдисон дæр лæг нæ уаид .
    - Уæдæ уыдон æз ныртæккæ ‘рхæсдзынæн.
    Фæстæмæ  аздæхт  æмæ Бысеты Батрадзы бæласы бын  дзойдзойгæнгæ
баййæфта йæ кæрцы тыхтæй мæ йæ фæрсы:
    - Гъы, исты ма дæ бон бауыдзæн?
    Уый загъта:
    -  Цы  ма  мæ  бон у, къах мыл куы нæуал ис. Фæлæ ‘рбалæу  æмæ
фенæм, мæ къухтæ нырма мæхимæ сты, кæд ма исты саразиккой.
    Нарты Батырадз æрбалæууыд æмæ йын йæ рахиз къабаз ахауын кодта
(Бысеты  Батрадз  зыдта цас фæхаудзæн хæрдмæ,  уый).  Фæстæмæ  куы
æрыздæхт  хъæумæ,  уæд  та Сырдон йæ размæ фæци  мæ  йæм  Батырадз
дзуры:
    -  Гъе,  уаих  фæуай, Сырдон, кæд æм цæй дыууæ гуыдзæджы  уыд,
уæд!
    Уæд ын Сырдон загъта:
    -  Куыд нæ йæм ис дыууæ гуырдзæджы, гъеныр ды дæр æгуыдзæг æмæ
уый дæр.
    Ахæм миниуæг цæм уыд, æмæ йын йæ ныхасмæ ныхас куы ‘ссардтаис,
кæннод ын æнæ маргæ нæ уыд. Сырдон æгасæй баззад, сæ ныхасмæ  цын-
иу ныхас ыссардта.


* Каталог * Библиотекæйы сæйраг сыфмæ * Журналы сæйраг сыфмæ *