НАРТЫ КАДДЖЫТÆ
             Фыццаг чиныг


СÆРГÆНДТÆ

     
     
     
     СÆУÆССÆ
     Зынджыбардуаг Уазыкъуылдымыл арт ыскодта, æмæ артæн йæ  фæздæг
арвмæ   цыд.   Дзуæрттæ  йæм  ысмæсты  сты,   æмæ   йыл   Галæгонмæ
бахъасткодтой:  "Нал нæ уадзы цæрын йæ фæздæгæй, фæхæсс-ма  йын  й'
арт искуыдæм".
     Галæгон  ысдымдта,  æмæ арт тынгдæр ысцырын,  хъæдыл  сирвæзт,
кæрдæг ыссыгъди, дуртæ сырх зынг фестадысты æмæ тъæнджытæхаудтой.
     Зынджы тæлмытæ цæм фæхæддзæ сты дзуæрттæм. Æмæ хъаст байдыдтой
дзуæрттæ   Хуыцаумæ:  "Фервæзын  нæ  кæн  ацы   Зынджыбардуагæй   –
æмбиссыгъд фестæм, æмбиссæфт фæкодтам".
     –   Æгъгъæд  цæ  фæцагътай  дзуæртты,  –  загъта  уæд   Хуыцау
Зынджыбардуагæн. – Мауал цæ саф!
     –  Нæ  цæ ныууадздзынæн, Хуыцау! Фæлтау, мæ цæхæрыл физонджытæ
чи кæна æмæ дæуæн дæр чи кува, ахæм лæг сæвзæрынкæн дунейыл, æмæ цæ
ныууадзон.
     – Ахæм лæг райсом фæзындзæн...
     Хуыцау сæумæраджы сфæлдыста цы хуызæн хъуыди, ахæм лæг, æмæ йæ
Зынджыбардуагмæ æрæрвыста:
     – Кæрæдзиуыл нæ хæцы 'мæ йæ бахсид дæ цæхæры.
     Зынджыбардуаг лæджы й' арты бахсыста, сæууондоны йæ ныппæрста,
æмæ лæг цъæх æндон фестади.
     Лæджы  ном  Зынджыбардуаг ысхуыдта Сæуæссæ, дунемæ сæуыскастыл
кæй фæзынд, уымæн, æвæдздзæгæн.
     –  Хуыцау дæ сфæлдыста, æз дæ м' арты бахсыстон, æмæ  цæр  ныр
дæхицæн, – загъта Зынджыбардуаг Сæуæссæйæн.
     –  Æз  ардыгæй афтæмæй н' ацæудзынæн, – загъта Сæуæссæ.  –  Дæ
зынгæй  мын уыцы бар радт, æмæ йыл физонджытæ куыд кæнон, мигæнæнтæ
йыл куыд аразон. Æмæ уæд ацæудзынæн.
     Зынджыбардуаг   æм   урс   дзæнхъадуртæ-æрцъыкæхсонтæ    радта
Сæуæссæмæ.
     – Ам куы нæ уон, уæд-иу адон кæрæдзиуыл цæв, хус къæцæлтæ цыл-
иу  бадар,  æмæ  ссудздзысты  сугтæ.  Райсомæй  цæ  мæ  иу  фырт  –
Зынгæвзалы – æвзалы кæндзæн, изæрæй цыл меннæ фырт – Артæртхутæг  –
æртхутæг  æвæрдзæн. Æмæ йын афтæмæй ахуыссæн нал  уыдзæн  никуы  дæ
зынгæн.
     Уыйадыл  Зынджыбардуаг фæцыди уæларвмæ. Фæлæ урс  дзæнхъадуртæ
йæхимæ нывæрдта Сæуæссæ.
     Сæуæссæ  куырдадз ыскодта, фæттæ дзы рацагъта 'мæ  цуаныцардæй
царди.
     Уæд  та  иубон ысфæндкодта Сæуæссæ цуаны фæцæуын. Бирæ фæхатти
хæхты 'мæ кæмтты, фæлæ иунæг сырдыл дæр нæ сæмбæлд. Тынг ныффæллад,
æмæ  иуран доныбыл афынæй. Уæд фурд æрбафæйлыдта, уылæнтæ йæ хæрдмæ
фехстой Сæуæссæйы 'мæ фехъал. Кæсы, æмæ иу урс саг цъитидон нуазы.
     Сæуæссæ  йæм  фæкасти 'мæ дзуры йæхинымæр: "Ай æххормагæй  куы
сæфын... Нæй йын ацы сагæн æнæ амаргæ".
     Фат  ыл  фæкодта, фæлæ саг йæ гуыбыныл ахуыссыд. Æмæ йæ  сæрты
батахти  фат.  Дыггаг фат фехста Сæуæссæ. Саг  фæгæпласта,  æмæ  йæ
бынты батахти фат. Æмæ саг йæхицæн æнцад-æнцой араст.
     Сæуæссæ  дискæны: "Ай цæуылнæ лидзы мæ фатæй? Уæд та йæ  ахсгæ
'ркæнон?
     Цæуы  сындæггай  йæ  фæдыл  Сæуæссæ, къуыппæй-къуыпмæ,  халæй-
халмæ,  фæлæ  йæм  а  ныр февналон зæгъгæ, уыйбæрц  æввахс  æм  нæй
бацæуæн. Сайы йæ йæ фæдыл саг. Афтæмæй йæ басайдта Зилгæцады былмæ.
     –  Цы дæ хъæуы, мæ хур, артæйгуырд Сæуæссæ? Цы цæуыс мæ фæдыл?
– дзуры йæм саг.
     – Сыдæй мæ уд хауы. Нæй мын æнæ сæфгæ, æмæ дын хъуамæ дæ фыдæй
физонджытæ скæнон.
     –  Уæ,  ма  кæ, Сæуæссæ. Ды мæ фыдæй физонджытæ не  скæндзынæ,
фæлтау мæм байхъус, æмæ дын цы зæгъон, уый бакæ. Æз дæн Донбеттырты
мад.  Ис  мын иунæг чызг æмæ авд фырты. Дзæбæх лæппуйы каст  кæныс,
æмæ  уал  фæлтау  ам лæу, суадз дæ фæллад. Исчи дæм  зындзæн  махæй
æххуысмæ.  Дыууæ  хатты дæм рарвитдзысты хонæг, фæлæ-иу  ма  баком.
Æртыггаг хатт дæм куы фæзына хонæг, уæд дын æнæ цæугæ нæй.
     Урс саг Зилгæцадмæ бахызт æмæ фæдæлдон.
     Сæуæссæ  Зилгæцады  цур  баззади 'мæ та  хуыссы  фæлмæцыд  æмæ
фæлладæй.
     Бадзырдта Донбеттырты мад йæ хæдзармæ:
     –  Кæм  ыстут? Ныртæккæ Зилгæцады был ыстыр тыхстæй федтон  иу
лæджы, æмæ йæ тагъд æрбахонын хъæуы нæ фынгмæ. Стонг лæджы бафсадын
удыбæстæ у.
     –  Фæуайæд-ма  исчи,  æмæ йæ 'рбакæнæд, –  загъта  уæд  хистæр
Донбеттыр йæ фырттæн.
     Кæстæр  Донбеттыр  фæцырд,  æмæ уайтагъд  цады  был  балæууыд.
Ауыдта Сæуæссæйы 'мæ йæм дзуры:
     –  Табу  дæхицæн.  Абон  нæм куывд и,  æмæ  дæ  мæ  фыд  ыстыр
зæрдиагæй хоны. Махæн нæ бæстыл чи цæуа, уый нын уазæг у.
     –  Æз  ам  уæ  куывдмæ, мыййаг, æнхъæлмæ нæ  кæсын,  –  загъта
Сæуæссæ.  –  Арфæ йын ракæ дæ фыдæн, æмæ йын зæгъ:  "Мæ  рæстæг  н'
амоны".
     Æмæ раздæхт фæстæмæ кæстæр Донбеттыр.
     Сæхимæ 'рцыди 'мæ загъта йæ фыдæн:
     –  Нæ мын ракуымдта. Арфæ дын кæны 'мæ зæгъы, мæ рæстæг дам н'
амоны.
     Уæд зæронд Донбеттыр загъта:
     – Чындзытæй йæм арвитут искæй.
     Кæстæр  чындзы  йæм  арвыстой. Ссыди та уый  дæр  цады  былмæ.
Дæрддзæф æрлæууыд, æмæ йæм дзуры Сæуæссæмæ:
     – Мæ хицау куывд кæны, æмæ мæ дæумæ рарвыста хонæг.
     –  Дæ  хицауæн  бузныг зæгъ. Ацæуин бæргæ, фæлæ мæ  рæстæг  н'
амоны.  Æмæ  раздæхти  чындз,  æмæ  рафæзмыдта  хистæр  Донбеттырæн
Сæуæссæйы ныхæстæ.
     –  Бæлвырд, цардагур æмæ йемылæг у, – загъта зæронд Донбеттыр.
– Нæй гæнæн, æмæ йæм нæ чызджы арвитут сыгъзæрин бæлæгъы.
     Æмæ йæм радтой хъалац чызгмæ. Сбадын æй кодтой донбæлæгъы, æмæ
йæ  хонæг  рарвыстой. Баленк æм кодта Донбеттырты  чызг  Сæуæссæмæ.
Хæстæг  æм  нæ бацыд – æгъдау афтæ н' амыдта – фæлæ йæм  дæрддзæфæй
дзуры нымдгæнгæ:
     – Уæ, цы хур, цы зæд дæ? Абон мæ фыд куывд кæны, æмæ дæ хоны.
     Сæуæссæ  йæм  хæстæг  æрбацыд, æмæ йæм уæд  чызг  хъалацнуазæн
авæрдта.
     Æмæ загъта Сæуæссæ:
     – Бузныг дæ фыдæй, бузныг дæ мадæй, бузныг уе гасæй дæр!
     Æмæ схæцыд хъалацыл, æмæ йæ анызта йæ тæккæ бынтæм.
     Уæд  уыцы рæстæг сæ цурты иу кæф æрбацæйленккодта. Сæуæссæ  йæ
ацахста  'мæ йæ нылхъывта. Хъалац сойæ айдзаг и, æмæ йæм æй авæрдта
чызгмæ фæстæмæ.
     – Дæ нуазæн бирæ, хорз чызг! Цæуын – нал ис æндæр гæнæн!
     Æмæ  сбадтысты чызг æмæ лæппу сыгъзæрин бæлæгъы.  Зилгæцад  цæ
зилгæ ныххæддзæкодта Донбеттыртæм.
     Кæсы Сæуæссæ, æмæ авд лæппуйы архайынц кæрты, уæларт агты  дон
æхсиды.
     –  Цы  ми  кæнынц уыцы æвзыгъд лæппутæ 'мæ чи сты?  –  афарста
Сæуæссæ чызджы.
     – Уыдон ме фсымæртæ сты. Куывдæн кусæртытæ кæнынц.
     – Уæд уæртæ уыцы сылгоймæгтæ та чи сты?
     – Уыдон та мæ чындзытæ сты. Кæрдзын кæнынц.
     – Сæ фарсмæ уыцы ус та чи у?
     – Уый та нæ мад у. Фынгтæ æвæры.
     – Уæлейыбадæг – уый та чи у?
     – Уый та нæ фыд у.
     Цалынмæ  уыцы  ныхæстæ кодтой чызг æмæ лæппу, уæдмæ  сыгъзæрин
бæлæгъ бахæстæг Донбеттыртæм. Рахызтысты бæлæгъæй Донбеттырты  чызг
æмæ Сæуæссæ. Чызг хъалац балæвæрдта йæ фыдмæ.
     Сойцард фæкæнæд, сойцард, зæгъгæ загъта Донбеттырты хистæр.
     Арфæ  цын  ракодта  сеппæтæн дæр Сæуæссæ.  Æрбадын  æй  кодтой
фынгыл,  æмæ  йыл  узæлынц. Бур физонджытæ  хъармæй-хъарммæ  хастой
фæсивæд, сау бæгæны сырсыр кодта къусты.
     Уæд зæронд Донбеттыр, йæ къухы хъалац, афтæмæй ракуывта.
     Хæрынтæ  'мæ  нуазынтæ систой бадтыадæм. Фæлæ Сæуæссæ  йæхиуыл
хæцыд – бирæ нæ хордта 'мæ бирæ нæ нызта.
     Зæронд Донбеттыр æй афарста Сæуæссæйы:
     – Цы Хуыцау дæ 'рбахаста, хорз лæппу, Зилгæцадмæ?
     –  Сырдагур  рацыдтæн, – загъта Сæуæссæ. – Ницæуыл сæмбæлддæн.
Стæй  иу  урс саг ауыдтон. Дыууæ хатты йæ фехстон фатæй  –  нæ  мын
фæцæф  и,  æмæ  йæ  уæд  æртыггаг хатт нал фехстон.  Æрцахсынмæ  йæ
хъавыдтæн, фæлæ мын уымæй дæр ницы рауад.
     Фæрсæгау та йæм дзуры зæронд Донбеттыр:
     – Æвæдздзæгæн, исты хорздзинадмæ 'нхъæлмæкæсыс, лæппу...
     –  Хуыцауы куы бафæндид. Фæлæ уый сымахæй аразгæ у. Мæн  ардæм
сыгъзæрин  бæлæгъы чи 'ркодта, уый у, бæргæ, мæ бæллиц, цæуыл  цæуы
ныхас, уый.
     Æмæ уæд фæрсынц Донбеттыртæ сæ чызджы:
     –  Уазæг  сæмбæлд  нæ  куывды.  Дæумæ  'рцыди,  куыд  æмбарæм,
афтæмæй. Æмæ йын цы ком радтæм?
     Чызг  ныфсæрмы.  Дзургæ ницы скодта,  фæлæ  йын  йæ  зæрдæ  цы
бамбарын хъуыд!
     Донбеттыртæн сæ куывд чындзæхсæвмæ разылд. Æнæхъæн  къуыри  нæ
рауагътой сæ уазæджы. Иннабонæй иннабонмæ нæ систой сæ фынгтæ.
     Стæй  цæ Зилгæцады былмæ фæхæддзæкодтой Донбеттыртæ сæ хо  'мæ
Сæуæссæйы.
     Цард  цыл  бацайдагъ уыйфæстæ Сæуæссæ 'мæ Донбеттырты  чызгыл,
æмæ  цын  райгуырди  æртæ  фырты: Борæ уыди  сæ  хистæр,  Дзылæу  –
астæуггаг, æмæ Болатбæрзæй – сæ кæстæр.
     Афтæ, гъе, равзæрдысты Нартæ.
     
     НАРТЫ БОРÆ
     Нарты  Борæ  Сæуæссæйы хистæр фырт уыди. Æмæ цуаны  фæцыди  иу
хатт. Бахæддзæ фурды былмæ, æмæ, мæхи æрыхсон куыд загъта, афтæ  йæ
Донбеттыртæ ауыдтой æмæ йæм дзурынц:
     –  Уæ,  Борæ, нæ хæрæфырт! Дæлимонтæ дæ ахсдзысты, сæ дон  цын
ызмæнтыс...
     –  Æрцахсæнт мæ! Фæлæ ма ме фсымæрты куы фенин... Дзылæу чысыл
у, Болатбæрзæй – æнахъом.
     – Уыдонæн ма тæрс...
     Æмæ  Дæлимонтæ, æцæгæй дæр, февзæрдысты Борæйы цур,  æрцахстой
йæ, æмæ йæ фæрсынц:
     – Цæмæн нын ызмæнтыс нæ дон?
     – Дон цæугæ у. Цы сызмæстон, уый аласдзæн.
     Февнæлдтой йæм уæд, æмæ йæ Дæлимонбæстæм фæхастой. Бабастой йæ
уым иу дурдзæджындзмæ 'мæ тæрхон кæнынц.
     – Цы ма йæм кæсæм? – зæгъынц иутæ.
     – Цы йыл тагъдкæнæм? Ахъазæм уал дзы, – зæгъынц иннæтæ.
     Дæлимонтæ Борæйæ хъазын байдыдтой. Чи йыл бырон бакалы,  чи  –
дон. Чи та йыл дур баппары.
     – Хорз дæм кæсы нæ цард? – фæрсынц æй Борæйы.
     –  Уас  хорз – уæ хæдзар, кæд мæ бастæй цы дарут! Тохъхъыл  нæ
дæн, мыййаг, æмæ нæ фæлидздзынæн.
     Суагътой  дурдзæджындзæй Борæйы. Уый йæ кард фелвæста  æмæ  цæ
басырдта.  Кæй  кæм æййæфта, уым æй дыууæ кодта. Дæлимонтæ  сæ  сæр
æфснайыныл фесты. Фæлæ ма цæ кæм уагъта!
     Дæлимонты  хистæр æргъæусынтæгыл хурмæ хуыссыд, æмæ  йæм  Борæ
бауад. Йæ сæрыхъуынтыл ын ысхæцыд, æмæ йын афтæ:
     – Тагъд мын Нартыбæстæм фæндаг бацамон!
     Дæлимонты хистæр нырдиагкодта:
     – Уадзгæуал мæ скæн. Стæй дæ уæд арвы кæронмæ дæр фæкæндзынæн.
     – Уадзгæ дæ не скæндзынæн – æууæнк уыл нæй сымахыл!
     – Уæдæ мыл бæхбадт акæн.
     Дæлимонты хистæрыл бæхбадт акодта Борæ. Æмæ йæ ахаста йæ  уæлæ
дæлимонты хистæр. Уайтагъд æй сурмæ схæддзæкодта, æмæ йæм дзуры:
     – Гъа, ныр дæхæдæг ацу.
     Борæ ныууыгъта дæлимонты хистæры йæ сæрыхъуынтæй, æмæ дзы æртæ
'рдуйы  аззад  йæ  къухы.  Дæлимонты хистæр  донмæ  базгъордта  'мæ
загъта:
     – Уыцы æртæ хъуыны доны баппар! Кæннод мæ дæлимонтæ сæхимæ нал
бауадздзысты!
     – Зæрдæрисгæ кæд дæ, уæд дæ æнæ уыцы хъуынтæ дæр бауадздзысты.
Кæннод рацу, æмæ мæ зæронд фыд Сæуæссæйæн дондæдтæг у.
     Дæлимонты хистæр ницуал загъта, æмæ араст Дæлимонбæстæм.
     Борæ сæхимæ 'рцыди, æмæ йæ фыды кæугæ æрæййæфта.
     – Цы кæуыс уый, баба?
     –  Куыд  нæ кæуон? Д' ацыды фæстæ Буртæг ам уыди, æмæ  дын  дæ
кæстæр æфсымæрты фæхаста.
     – Æ, куыдзæй цы куыдз райгуырд, уыцы Буртæг! Къахæй цæуин, æмæ
кæд фæхæддзæуыдзынæн? Бæх та ахæм кæм и, æмæ мæн Буртæджы бæстæм чи
фæхæсса!
     –  Бæх  бæргæ  ис,  фæлæ бæхæн барæг хъæуы. Дæлæ  ныггæнды  йæ
фаджыс хæры. Ралас æй, æндæр дæ ницы хъæуы.
     Борæ ныггæнды дуар басаста. Бæх æм ракасти 'мæ йын афтæ зæгъы:
     – Дæ цæрæнбон бирæ, мæнæн ма рухсыцъыртт чи фенын кодта!
     Æмæ  йæ  раласта  Борæ  ныггæндæй, æмæ йæ арыхъæхсад  ныккодта
доны. Саргъ ыл сæвæрдта 'мæ та фæрсы Сæуæссæйы:
     – Æппын, цæмæй хæцыддæ, ахæмæй дæм ницыуал баззад?
     –  Дæ  разы  фæстарваз – мæ кард, къуымрæбын – мæ фат  æмæ  ме
рдын.
     Борæ  цæ  райста. Йæ бæхыл абадт, æмæ фæраст и. Æмæ  смидæг  и
Буртæджы  'фсады  'хсæн. Райдыдта цæ цъыччытæкæнын,  фæлæ  Буртæджы
'фсад хъæды сыфтæрæй фылдæр уыдысты.
     Бон-изæрмæ  фæхæцыди, æмæ стæй сæ хæст ныууагътой.  Борæйы  йæ
бæх аскъæфта, æмæ йæ цъитидонмæ схаста.
     – Хъусыс, Борæ? – загъта бæх. – Дæлимонты хистæры сæрыхъуынтæй
иу дæ карды фистоныл атух. Æмæ дын уæд хæцын фенцондæруыдзæн.
     Борæ  дæлимоны  сæрыхъуын  йæ карды фистоныл  атыхта,  æмæ  та
дыггаг  бон дæр ысхæцыди Буртæджы 'фсадимæ. Æфсад куынæг байдыдтой,
æмæ  Буртæгæндæр  йæ  ныфс къаддæр кодта. Буртæджы  'фсад  та  сæхи
фидæрттæм байстой.
     Æмæ та йæм йæ бæх дзуры Борæмæ:
     –   Дæлимонты  хистæры  сæрыхъуынтæй  дыггаг  дæр  æрбатух  дæ
кардыфистоныл.
     Борæ  дыггаг  сæрыхъуын дæр æрбатыхта йæ карды  фистоныл.  Æмæ
фидæрттыл ысхæцыди.
     Буртæг æй ауыдта, æмæ йæ хъару 'рсасти. Ай мæ нал ныууадздзæни
зæгъгæ загъта йæхинымæр, æмæ рарвыста Борæмæ:
     – Бафидауæм, Борæ!
     – Нæ бафидаудзынæн!
     Буртæгæн æфсæнмæсыг уыди, æмæ уым йæхи бамбæхста.
     Уæд та йæм йæ бæх дзуры Борæмæ:
     –   Æфсæнмæсыг   æнцонсæттæн  нæу.  Фæлæ   дæлимонты   хистæры
сæрыхъуынтæй æртыггаг æрду дæр дæ кардыфистоныл абæтт.
     Борæ  æртыггаг  æрду дæр карды фистоныл æрбатыхта,  æмæ  æфсæн
мæсыджы къултæ уисы лыг æркодта кард.
     Буртæг  уый  куы  федта,  уæд йæ ныфс  æрсасти  бынтондæр  æмæ
загъта:
     – Бафидауæм, Борæ! Ард дын хæрын: Нарты зæххыл нал ацæудзынæн.
     Борæ йæм дзуры:
     – Тагъд, ме 'фсымæртæ кæм ысты, уый мын зæгъ!
     – Тарстæн цын, æмæ цæ бамбæхстон. Фæлæ ныртæккæ ам уыдзысты.
     Æмæ  цæ  'рбакодтой  Дзылæу æмæ Болатбæрзæйы.  Борæ  йæ  разæй
ыскодта  Буртæджы  рæгъæуттæ. Ракодта йæ дыууæ  'фсымæры  дæр,  æмæ
Нартæм æрхæддзæ сты.
     Зæронд Сæуæссæ фæцинкодта йæ фырттыл, æмæ цæм дзуры:
     –  Уæ,  мæ хъæбултæ, иугай ма цæут – гуымирты дуг у! Кæд цæут,
уæд иумæ!
     Куыд  æм нæ байхъуыстаиккой йæ фырттæ Сæуæссæмæ! Уæдмæ  Дзылæу
æмæ  Болатбæрзæй  дæр фæхъомыл ысты. Æмæ цуаны  цыдысты  иумæ  æртæ
лæппуйы. Иумæ куыстой сæ фыды куырдадзы. Хъæбæрдуры мыггæгтæ  донау
тайын  кодтой  сæ  куырдадзы,  æмæ арæзтой  æрттигътæ  'мæ  кæрдтæ.
Скодтой  цирхъ  Сæуæссæйæн,  уарт  æмæ  згъæргуыр.  Скодтой  хъæдын
дзывырæн æфсæн фындз.
     Æмæ зарыдысты лæппутæ сæ куырдадзы:
     Бандидзæм æфсæнкæрдтæ, бандидзæм,
     Æфсæндзывырæй хуым бакæнæм.
     Бандидзæм нæ цирхъытæ уæларвон зынгæй.
     Бандидзæм ызгъæргуыртæ, бандидзæм.
     Карды цæфæй лыг ма кæной, бандидзæм.
     Фаты нæмыг цæ ма хиза, бандидзæм.
     Лæппутæ дуртæй кодтой æфсæн, æфсæйнагæй та хæцæнгарз арæзтой.
     
     БУРТÆДЖЫ ХÆСТ
     Буртæг  уыди  Нартæн  цыфыддæр ызнаг. Райдыдта  иу  бон  æфсад
æмбырдкæнын, æмæ загъта: "Нарты Борæйæ мæ маст куы нæ  райсон,  уæд
мæрдты бæсты авд марды кæндзынæн".
     Æнæхъæн  афæдз  фæцæттæкодта йæ бирæ 'фсад.  Афæдзы  фæстæ  цæ
Лæхъыбыдырмæ  фæкодта. Уым цæ фæлварын байдыдта. Æмæ цыл  йæ  зæрдæ
куыддæр фæдардта, афтæ 'рбарвыста Нарты Борæмæ:
     – Мæ мастæн маст исын, ма мæ бамбæхс!
     –  Ау, æмæ фидауын куы домдтай дæхæдæг. Тыхкæнынмæ дæр дæхæдæг
куы цыддæ!
     –  Д'  ард дæхи уæд! Фæлæ абон майрæмбон, иннæ ацафонмæ, мæнæй
цы  рæгъæуттæ фæтардтай, уыдон æртывæрæй куыддæр не рырвитай,  афтæ
дæм фæцæуын!
     – Рæгъау нал фендзынæ. Тыхæй ц' ахæссай, уый дæр фендзыстæм!
     Тынг   ысмæсты   ис   Буртæг  Борæмæ,  æмæ   йæхи   цæттæкодта
майрæмбонмæ. Нартæ дæр зыдтой сæ хабар, æмæ 'рфидаркодтой  сæхи  сæ
фидæртты.
     Буртæг  карз  лæг  уыди. Йе фсадæй чи н' арæхсти,  уый  сæр-иу
акъуырдта, æмæ йæ фатæхстмæ æвæрынкодта.
     Иуахæмы  рабырста, æмæ Буртæджы 'фсад бæстæ сæ  сæрыл  хастой.
Æртыхстысты Нарты фидæрттыл.
     Æмæ йæм барвыста Буртæг Борæмæ:
     – Æддæмæ ракæс, æмбæхсгæ ма бакæн!
     Борæ йæм рацыди 'мæ загъта:
     –  Й'  ардæй басудзæд, махæй йæ дзырд чи фæмæнгкæна! Н'  адæмы
цæуыл  цæгъдæм?  Нæ дыууæ бавзарæм нæ тыхтæ. Чи  басæтта,  уый  сæр
ралыгкæнæд æфсад.
     Буртæг "нæ" зæгъын нæ бафæрæзта, æмæ Борæимæ хæцынтæ систой.
     Буртæджы  'фсад  иуырдыгæй уыдысты, Нартæ  –  иннæрдыгæй.  Æмæ
фæхæцыдысты  бон-изæрмæ.  Изæры сæ хæст ныууагътой,  æмæ  фæйнæрдæм
фæцыдысты.
     Дыггаг  бон  дæр та схæцыдысты, æмæ суанг талынгмæ  ахаста  сæ
хæст. Талынджы та ныууагътой сæ хæцын, æмæ алчи йæ бынаты 'рлæууыд.
     Буртæг фæсидти йæ цумагæнæгмæ 'мæ йын афтæ зæгъы:
     –  Нарты Борæмæ бацу 'мæ базон, йе згъæр ма йын йæ буар кæм не
мбæрзы, уый.
     Цумагæнæгыл цы бон уыди, æмæ бацыди Борæмæ.
     –  Дæ  фыдæхæй фесæфон! Донхæссæг дын ныллæудзынæн. Æрмæст  мæ
маргæ ма акæн.
     – Чи дæ, уый уал зæгъ, – дзуры йæм Борæ.
     –  Æз  дæн Буртæджы 'фсадæй, фæлæ дзы ралыгътæн – нæ мæ  фæнды
хæцын Нартимæ.
     Борæ  йын  ницæмæ 'рдардта йæ ныхæстæ. Фæлæ Буртæджы цумагæнæг
аивæй  хъахъхъæдта Борæйы, æмæ базыдта, ызгъæр ын йæ дæлæрмттæ  кæй
не мбæрзы.
     Иу  æхсæн  цумагæнæг  йæхи фынæйæфсон ыскодта.  Стæй  фæсвæдты
сындæггай ахъуызыди 'мæ фехъусынкодта Буртæгæн:
     –  Дæ  фыдæхæй  фесæфон,  мæ  паддзах!  Борæйæн  йе  згъæр  йæ
дæлæрмттæ не мбæрзы.
     Æртыггаг  бон дæр та схæцыдысты, æмæ Борæ Буртæджы цумагæнæджы
ауыдта.
     –  Æ, уæртæ фæлдыст! Дæхи ме уазæг куы кодтай, æмæ дæхæдæг  ам
куы дæ!
     Борæ фæмæсты æмæ Буртæджы й' арцыл систа. Стæй арцысыдз зæххыл
æрсагъта,  йæхæдæг цумагæнæджы басырдта, æмæ йын йæ сæр  акъуырдта.
Сæр  атылди,  æмæ  гуымирты хистæр Æвдзæрæны раз банцади.  Æвдзæрæн
сæрыкъуыдыр систа, æрысмыста йæм, загъта:
     – Ай Нарты Борæйы кæрддзæф у.
     Нал   бахаста   Нартæм  йæ  ныфс  Æвдзæрæн,  æмæ  мæстæймæлгæ,
тъæппытæхаугæ 'рцыди сæхимæ.
     
     ÆВДЗÆРÆНЫ ХÆСТ
     Æвдзæрæн  йæхицæн  бынат нал ардта 'мæ загъта:  "Нарты  Борæмæ
фæцæуон фидыды алдзæн, стæй йæ хинæй ныммардзынæн".
     Сбадти   йæ   дынджырхъусджын  бæхыл,  æмæ  рацæуы.   Фæндагыл
хъуыдытæкæны: "Ныр мæ йæхимæ куы нæ бауадза, æмæ мæ ку' амара!  Уæд
мæ  худинаг  ныхъхъæруыдзæн, йæхи къухæй йæхи амардта зæгъгæ.  Цæй,
кæд ахæм нæ разынид."
     Цæуы Æвдзæрæн. Уагуадзæн афонты 'рбахæддзæ и.
     – Борæ, ракæс æддæмæ!
     Борæ Æвдзæрæны хъæрмæ рауади.
     –  Фыдæхы  уохыл кæд дæ, уæд мæм фæлæу. Кæд хорзы  уохыл,  уæд
мидæмæ рахиз.
     – Фыдæхæй хорз хуыздæр у. Уый тыххæй дæм æрцыддæн иунæгæй дæр.
     –  Мæ  Хуыцау  –  ме  вдисæн.  Хæрзгæнæгæн  æз  хорзы  бацæуын
кæддæриддæр, – фæлæ фыдгæнæгæн дæр аггаг фæвæййын.
     – Уæдæ мын хорзырдæм фысым фæу.
     Æмæ  Æвдзæрæн  бацыди  мидæмæ,  арфæ  ракодта,  æмæ  уырындыхъ
ыздухгæ  бандоныл рабадти. Борæ дæр йæхи 'руагъта йæ  цуры.  Борæйы
мад цын сæ разы фынг авæрдта, æмæ цыл уызæлы.
     Фæсхæрд æм дзуры Борæ Æвдзæрæнмæ:
     – Фыдæхы уохыл мæм кæй не рцыддæ, уый тыххæй – дын мæ лæвар.
     – Цы мын лæваркæныс?
     – Мæ бæх.
     – Бæх дæхи уæд! Ахæм сугхæссæнтæй фæлмæцыд дæн.
     – Уæд та дын мæ фат.
     – Уыцы фæныкысхъауæнтæй дæр мæ къона дзаг у.
     – Уæд та дын – мæ кард.
     – Фенын-ма мын æй кæн.
     Борæ  йæм  йæ  кард радта. Æвдзæрæн фестади, кард куы  райста,
уæд.
     –  Хæрæг-цыдæр!  Ды æцæгæй афтæ фенхъæлдтай,  æмæ  дын  æз  дæ
кæрдзын хæрынмæ 'рцыдтæн? Æз дæ марынмæ фæзынддæн.
     Æвдзæрæн  кард фæхаста. Фæлæ йæм Борæ фæцырди, артдзæстæй  йæм
æртыскæн   фелвæста   'мæ  йæм  æй  фæдардта.   Æвдзæрæн   æртыскæн
атæхынкодта. Дыггаг цæфæн æм ныстуан фæдардта Борæ. Æвдзæрæны  кард
рæхысыл атыхсти, æмæ йыл Борæ йæхи ныццавта  Æвдзæрæныл. Йæ быны йæ
ракодта 'мæ йæм арцы фындз ныддардта.
     –  Йæ-й-йи,  ма  мæ  амар! Æз дæ мад, дæ фыды  уазæг!  Нал  дæ
бахъыгдардзынæн, – лæгъстæмæ фæци Æвдзæрæн.
     –  Дæуыл æууæнк нæй. Мæхи хæдзары мæ марынмæ кæм хъавыддæ, уым
мæ æддæ бынтонæнцад нал ныууадздзынæ.
     Æмæ  й'  арц  ныссагъта  Борæ Æвдзæрæны  риуы.Стæй  йын  фурды
баппæрста йæ мард.
     
     НАРТЫ МАДЫ МÆЛÆТ
     Бонтæ  цыдысты  'мæ  ивгъуыдтой азтæ.  Рарынчын  Нарты  мад  –
Донбеттырон, æмæ амард. Тынг ыл фæхъыгкодтой бинонтæ.
     –  Мады ад – ныфсдæдтæг, мады уарзт – тыхдæдтæг, – дзырдтой йæ
фырттæ. -
     Рухсаг у, нæ мад!
     Стыр  зæппадз ын сарæзтой. Бавæрдтой дзы сæ мады, æмæ зæппадзы
ныхыл  æрттиваг  болат  ныссагътой. Сæ  мады  номыл  фехстой  арвмæ
æфсæнфæттæ.  Фæттæ  хурыл  сæмбæлдысты,  æмæ  хур  æрдынæг  æркодта
зæппадзыл.
     
     БОРÆЙЫ ЧЫНДЗÆХСÆВ
     Борæ  уыдис  цуаны  Талмыхъæды. Ницæуыл сæмбæлди  'мæ  рæгътыл
фæстæмæ  раздæхти.  Хæхты тигътыл æфцджытæм  æрхызти.  Æфцджытæй  –
уæлвæзтæм,  стæй  къуылдымтæм  æмæ дæлбылтæм  æрцыди.  Хъæды  кæрон
æрлæууыд, суадонмæ ныккасти 'мæ ауыдта иу æхсинæг ыстæхгæ.
     Æхсинæг æй йæ фæдыл асайдта хæхтæм.
     Борæ  цæуы æхсинæджы фæстæ гурæй-гурмæ, æмæ уалынджы иу  хохмæ
бахæддзæ  сты. Хох уыди хъæдæй æмбæрзт. Хъæд та ахæм уыд,  æмæ  дзы
калмæн абырæн нæ уыди, маргъæн – атæхæн: æгæндæг хъæд.
     Уæд арвы дуар байгом и, æмæ æхсинæг фæтары.
     Борæйæн   ацæуæн  нал  уыди.  Йæхи  'руагъта  нæзыбæласы   бын
хъуынакæрдæгыл æмæ дзалафæсалыл. Стæй тарф фынæй аци.
     Дыггаг  хатт та байгом и арвы дуар, æмæ дзы ракалди урс  фæлм.
Фæлæ  та  бæстæ æрымбæрзта ногæй, æмæ та арвы дуар ахгæдта фæстæмæ.
Фæлмæй  лæг йæ фæндаг нал æвзæрста. Стæй та фегом и арвы дуар,  æмæ
бæстæ  райхъал.  Мæргътæ зарынтæ систой, фырцинæй  хæрдмæ  хаудысты
сырдтæ,  бæстæ  ныррухс. Дæтты хъæр айзæлди дардыл,  æмæ  урс  фынг
калгæ, абухгæ, лæгæрстой хæххон дæттæ размæ.
     Борæ   фехъал  и,  акасти  фæйнæрдæм,  æмæ  та  ногæй   ауыдта
æхсинæджы.
     Уæд æхсинæг фæлмы астæумæ йæхи систа 'мæ фестади чызг.
     Стæй  та  ногæй æхсинæг фестад. Фæлмы хуылфы зилгæ  ацыди  'мæ
сфардæг  уæларвмæ. Уыйфæстæ фæлм апырх и, æмæ та арв ирдæй  разынд.
Æмæ цавæрдæр сусæг фæнд сæвзæрд уæд Борæйæн йæ зæрды...
     Борæ  уым баззади æнæхъæн къуыри. Къуырийы фæстæ сæхимæ 'рцыд,
æмæ  зилын  байдыдта  минæвæрттыл. Авд бонмæ авд  хистæры  ссардта.
Кусарт  цын акодта. Физонæггаг рахиз фарсæй, фондз фæрсчы йæ  уæлæ,
афтæмæй   цæ  'рбалыгкодта.  Ронг  дæр  нывæрдта  'мæ  нысанбынатмæ
'рцыдысты.  Уым  физонæджы тæф ысуагътой æмæ карз  ронгæй  Хуыцаумæ
скуывта хистæр зæронд лæг:
     –  Табу дæхицæн, иунæг Хуыцау! Цы хъуыддаджы фæдыл цæуæм,  уый
нын  хорзæн  фæуæд!  Уастырджи, нæ  фарс  фæу,  æмæ  нын  нæ  зæрдæ
барухскæн! Борæ цæмæ бæллы, уый бафтæд йæ къухы!
     Уоммен зæгъгæ загътой иннæтæ.
     Уæд  базмæлыди  сау  зæхх, бæлæстæ  цы  уыдысты,  иу  ахæм  ма
сырæзтысты. Сæлфынæг дымгæ уызæгау кодта. Арвы дуар фегом, æмæ хæд-
зилгæ   асин  февзæрд  сæ  разы.  Борæ  'мæ  йæ  минæвæрттæ  асиныл
абадтысты, æмæ цæ уый уæларв урс суадоны раз æрывæрдта.
     Араст ысты минæвæрттæ Хуыцауы кæртмæ.
     Арвыцæрджытæ  цæм  æнхъæлмæкастысты.  Уæд  цын  сыстадысты  сæ
бынæттæй.  Æрбадын  цæ кодтой уазджыты – фынгтæ  сæ  бацыдмæ  цæттæ
уыдысты.
     Рацыди   иу   рæгъ,  дыггаг,  уыйфæстæ  æртыггаг   рæгъ   дæр.
Боныфæстагмæ  бафидыдтой, æмæ Хуыцау йæ хæрæфыртæн  ыстыр  лæвæрттæ
ракодта.  Нартæ  сæ  чындзы рахастой, æмæ 'рфардæг  ысты  хæд-зилгæ
асиныл зæхмæ. Куыд æввахскодтой зæхмæ, афтæ æрдз хъæлдзæгдæр кодта.
Мæргъты  мыггаг  сæ  сæрмæ тахти. Зæххыл  рахызтысты,  æмæ  уæд  та
алымыггаг сырд систой цæуынтæ семæ.
     Нартызæхмæ 'рхæддзæ сты. Борæ ахæм чындзæхсæв ыскодта, æмæ иуы
дæр æнæ 'рхонгæ нал фæци. Алчидæр ын арфæтæкодта. Æнæхъæн къуыри н'
аскъуыди  Борæйы чындзæхсæв. Хъæды сырдтæ 'мæ мæргътæ дæр кæрæдзимæ
нал февнæлдтой уыцы къуыри.
     Ахæм  номхæссæны  фынгæвæрд  уыди Борæйы  фынгæвæрд.  Къуырийы
фæстæ алчи йæ фæрныг хæдзармæ фæцыди.
     Борæ та Хуыцауы хæрæфыртимæ цæргæйæ баззад.
     
     ДЗЫЛÆУ
     Сæуæссæйы  дыггаг лæппу Дзылæу уыди, æмæ цуаны  цæуын  сегасæй
фылдæр уарзта. Иубон фæцыди иу бæрзонд хохы сæрмæ, афæлгæсыд,  фæлæ
ницæуыл  æрхæцыд  йæ  цæст.  Хъæдырдæм акасти,  æмæ  хъæды  бæлæстæ
бындзарыл  нызмæлынц,  чи та хъил авæййы 'мæ  афæлдæхы.  Диссаг  æм
фæкаст Дзылæумæ, æмæ диссаг дæр куыд нæ уыди, æмæ загъта: "Ноджы ма
бакæсон".
     Æмæ  федта дыууæ сæрджын саджы. Сæ сытæй кæрæдзийы гуымскодтой
сагтæ, æмæ сæ сыты къуыртцытæй ком арыдта, бæстæ æрвнæрæгау кодта.
     Сагтæ  сæ хæцын нæ уагътой, пырхкодтой сæ сæфтджыты бын дуртæ,
æмæ сæ рыг арвыл æмбæлди.
     Уæд  сæхи  рахастой  хæцгæ-хæцын.  Ныффуттытæласынц,  æмæ  дон
уысммæ  йæ  цыд фæуыромы. Сæ хид цъыккæны. Хъæдмæ та сæхи  байстой,
бæлæстæ  цыл  фæлдæхтысты 'мæ пыхсы стыхстысты. Стæй сæ  дыууæ  дæр
бæласы саджилæджы ныффидар ысты, æмæ цын ацæуæн нал уыди.
     Дзылæу  бæрзонд хохæй йæхи рахста, уæрдæг абыдта, æмæ  цын  сæ
сытæ  фидар  абаста  'мæ сеггой абадти. Сагтæ фæтарстысты.  Сæхиуыл
ахæцыдысты,  æмæ  бæлас атыдтой. Семæ йæ ахастой  æд  уидæгтæ,  æмæ
Дзылæу  дæр  – сеггой. Дзылæу уæрдæхæй сагты йæхимæ 'лхъывта.  Фæлæ
тарст  сагтæн сæ бон нал уыди сæхи уыромун, æмæ дымгæйау  тахтысты.
Комы  бацыдысты. Уым уыдис æртæ гуымиры галуан. Бæрзонд, дурæй амад
æртæ  æмбонды  ныззылди й' алыварс. Фыдздзаджы  сæрты  багæпкодтой.
Дыггаг æмбонды сæрты дæр бахызтысты. Фæлæ æртыггаг æмбондыл хизгæйæ
бæлас фæфидар и систыл, æмæ нал афæрæзтой ахизын. Æрсабыр ысты, æмæ
Дзылæу зæгъы:
     –  Уæ, фыдбылызы сагтæ! Ай мæ кæдæм æркодтат, кæй æмбондтæ сты
адон?
     – Уæдæмæ нæ ды кæдæм æркодтай? Ныр мах дæр сæфт, æмæ – дæхæдæг
дæр.
     Æртæ гуымирæн диссаджы рæсугъд хо уыди – Æдзæдзымæсыгæй касти.
Дзылæу йæ рыгтæ цагъта, æмæ йыл чызг худти.
     – Уо, уæлæ 'хсинæг! – дзуры йæм Дзылæу. – Цæй зæрдиагæй худыс?
Ам  цæрæг  уыдзынæ,  æмæ  дæм  æппын доныкъус  нæ  разындзæн?  Мæхи
æрыхсон.
     Чызг   йæ   худын  фæуагъта.  Æдзæдзымæсыгæй  æрхызти.   Даргъ
хъуывгъаны  йын  дон  рахаста. Дзылæу йæхи æрыхсадта,  æмæ  бакасти
чызгмæ. Йæ зæрдæмæ фæцыди 'мæ дзуры:
     – Тæхуды фæуа, ды кæй хай фæуыдзынæ, кæй къуымты разилдзынæ дæ
цъылынимæ!
     Чызг фефсæрмы и. Хъуывгъан уым фæуагъта, æмæ та Æдзæдзымæсыгмæ
балыгъды, йæ сæрмæ сызгъордта мæсыгæн, æмæ йæм радзырдта уырдыгæй:
     –  Йæ, дæлæ лæппу, тагъддæр цу! Ме фсымæртæн се рцæуынафон  у.
Ам  дæ  æрæййафдзысты,  æмæ  дæ  бахсындзысты.  Дæ  сагты  дæр  дын
ысфизонæгкæндзысты.
     – Уæд та мын бæндæны скъуыддзаг авæр сæрбосæн.
     Чызг  æм  сæрбос æрæппæрста. Дзылæу сагтæй бæлас фæхицæнкодта,
æмæ та дзуры чызгмæ:
     – Зæгъ-ма, æхсинæг, кæд ма дæ фендзынæн?
     – Æргом дын куы зæгъон, уæд мæ зæрдæмæ фæцыдтæ. Фæлæ стыр тасы
дæн  ме  фсымæртæй.  Кæд хъуыддаг кæныс, уæд  мæ  иу  æнафоны  фен.
Арвыкæронмæ дæр фæцæудзынæн демæ.
     Дзылæу  сагтыл абадти, æмæ Нартæм рараст. Дурæмбондæй рахызти,
иучысыл  ауади  'мæ  'рбаййæфта иу хуымы кæрон иу  къаннæг  лæппуйы
тухæнтæгæнгæ.
     Дзылæу æй фæрсы:
     – Цы кæныс, лæггаг?
     –  Мæ  фыд фæрынчын, æмæ нæ хуым æнæласт у. Ацы сагтæ  æнæхъæн
быдыр   дæр  баласдзысты.  Адæг  ацараз,  дæ  хорзæхæй,   æмæ   мын
баххуыскæн. Стыр бузныг дæ фæуыдзынæн.
     Дзылæу  тулдзбæлæстæ рацагъта, æмæ адæг абыдта. Лæппуйы адæгыл
авæрдта. Хуым баластой æмбойны.
     –  Фæсмон  ма  фæкæ дæ лæггадыл, – загъта лæппу, –  алас  адæг
дæхицæн.  Мæнæн  дæр кæд мæ фыд фæсæрæн уаид. Æмæ дæм  уæд  æз  дæр
зындзынæн.
     Дзылæу  адæгыл нæргæ рацыди. Изæрдалынгтæ кодта,  афтæ  сæхимæ
'рфардæг  и.  Хъуыдыты ацыди: "Уæдæ чи уыдаид, цымæ,  уыцы  къаннæг
лæппу? Фæлæ баххуыскæнын удыбæстæ у. Æмæ йын хæлар уæд мæ фæллой."
     Сагты сæ кæрты 'рбаста Дзылæу.
     Стæй йæ хуыссæны афынæй.
     
     *  *  *
     Къаннæг лæппу дæр йæ фыдмæ бацыди.
     –  Бузныг Дзылæуæй – иу Хуыцауы уарзон лæппу Нартæй.  Уым  мæм
фæкасти.
     Æххуыс  дыууæрдæм у зæгъгæ загъта зæронд лæг. – Дæ  зæрдыл  æй
бадар. Кæм тыхса, уым та йын-иу ды баххуыскæн.
     Дзылæу  афтæ фæллад уыди, æмæ, райсом куыд æрбабон, уый  зонгæ
дæр нæ бакодта.
     Болатбæрзæй  фестади,  æмæ сагты ку' ауыдта,  уæд  афарста  йæ
фыды.
     Ацы сагтæ та кæй ысты?
     –  Фен-ма Дзылæуы. Кæд ам и, уæд уый уыдзысты. Кæд ам нæй, уæд
та Борæйы афæрс.
     Болатбæрзæй йæ асгæрста Дзылæуы йæ хуыссæны.
     – Ам ис Дзылæу.
     Сæ  ныхæстæй райхъал и Дзылæу, æмæ рудзынгæй ракаст.  Йæ  хуыз
йæхимæ нал уыди.
     Æмæ йæ фæрсы Сæуæссæ:
     – Цавæр фæллад бакодтай, хуызæртау дæ куы нæ уал и?
     – Ницы дæн фæллад!
     – Уæдæ та ды дæр кæд никæй федтай!
     –  Федтон  бæгуыдæр – æртæ гуымиры хойы. Мæ бон æй зæгъын  дæр
нæу.
     –  Уый  æнцонтыл  рахæссæн нæй. Нæдæр ын  рахæссæн  ис,  нæдæр
бадзурæн  ис  æнцонæй  семæ. Уыдонæн сæ цæрæнбынатмæ  цъиу  дæр  нæ
батæхдзæн.
     – Уый та ныр мæхицæй кæнгæ у.
     – Бар дæхи, фæлæ арæхстгай.
     Дзылæу бацыди Болатбæрзæймæ 'мæ йæм дзуры:
     –  Мемæ дын æнæцæугæ нæй, æрмæст дæ иу нард фæхсын рахæссын ма
ферох уæд.
     Болатбæрзæй бæхтæ сифтыгъта, нард кусарт дымитбосыл абаста.
     – Цæттæ стæм, Дзылæу!
     Абадтысты сæ бæхтыл, æмæ фæцыдысты гуымир-уæйгуытæм.
     Æризæр и, æмæ Дзылæу бахъæркодта уæйгуытæм:
     – Ам ыстут, цы?
     Хъæрмæ ничи ракасти.
     – Кæм ыстут, фысымтæ? – дыггаг хъæр та бакодта.
     Уæддæр та ничи ракасти. Æртыггаг хъæр бакодта:
     – Иу уæ æгас нал у? Кæм ыстут?
     Уæд чызг дзуры йе фсымæртæм:
     –  Бын  бауат,  цавæр ыстут? Акæсут-ма, чи  у?  Уæд  та  тыхст
адæймаг...
     Кæстæр гуымир æм рауади.
     – Ахсæв мæ фысым фæу, – загъта Дзылæу. – Къахæй бирæ фæцыддæн,
æмæ ныффæлладдæн. Нæхимæ та хæддзæ нал бауыдзынæн.
     Бакодта  йæ  мидæмæ уæйыг. Чызг катайыл ысси:  "Ныр  исты  куы
срæдийа, уæд йæхи 'рбайсафдзæн уыцы лæппу".
     – Фарн а хæдзары!
     – Фæрнæйдзаг у.
     Æрбадын  æй  кодтой. Æртæ гуымиры фестадысты.  Иу  саджы  мард
бакойкодта,  иннæ арт æндзæрста, æртыггаг  сугтæ  хаста.  Уыдон  сæ
куыстытæ куыд кодтой, афтæ уæйгуыты хо æмæ Дзылæу та сусæг  ныхасыл
фесты.
     – Мацы срæди!.. Æмæ иунæг дæ? – афарста йæ чызг.
     – Ме фсымæр нæм æнхъæлмæкæсы.
     –  Иууылдæр куы бафынæй уой нæ бинонтæ, уæд алидздзыстæм. Фæлæ
нæ куитæ базондзысты.
     – Фæхсын цын рахаста ме фсымæр.
     
     *  *  *
     Гуымиртæ  æхсæвæр ацæттæ кодтой. Фынг æрывæрдтой, æмæ  дзурынц
Дзылæумæ:
     – Айс, ахæр, уазæг.
     Дзылæу  иу  арм  ыстыдта,  æмæ  уæд  гуымиртæ  дæр  бавнæлдтой
хæрынмæ.
     Амыртмырткодтой  саджымард, æмæ схуыссыдысты. Дзылæу  хуыссыди
хицæнæй.
     Фæсæмбисæхсæв гуымиртæ фыдфынæй баисты. Дзылæу сыстади.  Уæдмæ
Болатбæрзæй  куитæн  нард фæхсын аппæрста, æмæ  куиты  рæйынмæ  нал
æвдæлд. Болатбæрзæй рудзынджы бын балæууыди, æмæ йæм Дзылæу дзуры:
     – Дæ кард мæм ысдæдт – æвдузæнтæ стонон.
     Болатбæрзæй йæм кард ыслæвæрдта, æмæ Дзылæу æвдузæнтæ  стыдта.
Ралæвæрдта чызджы, æмæ йæ Болатбæрзæй рахаста.
     Дзылæуæй  йæ кард æрбайрох и, æмæ сабыр рацæйхызти.  Фæлæ  йын
дуар рахаудта, æмæ гуымиртæй иуы ныхыл сæмбæлд.
     – Амардтай мæ, гъеуый, æмæ кæцы дæ? – ныхъхъæркодта гуымир.
     Хъæрмæ   куыйтæ   срæйдтой.   Дзылæу   рагæпласта.   Сисамадыл
рацæйхызти,  фæлæ  йæ  ацахстой куыйтæ. Хъæрмæ  иннæ  гуымиртæ  дæр
фехъал  ысты. Бæстæ сæ сæрыл систой. Сæ хойы абæрæгкодтой, фæлæ  ма
цы ссардтаиккой!
     Дзылæу  тыхамæлттæй аирвæзти – йæ фæдджи йын  атыдтой  куыйтæ.
Гуымиртæ йæм æркастысты, æмæ кæстæр гуымир загъта:
     – Уый нæ уазæджы фæдджи у!
     Дуæрттæ фегæмттæластой æртæ уæйыджы, æмæ æртæрдæм алæбурдтой.
     Дзылæу иу бæрзондмæ бахæддзæ и. Хистæр гуымир æй баййæфта, æмæ
хæцынтæ  систой.  Хохы  фæхсты йас дуртæй кæрæдзийы  хостой.  Дуртæ
лыстæг   уыр   кодтой,  æмæ  коммæ  лæбырдысты.   Кæрæдзимæ   армæй
бавнæлдтой.  Хистæр гуымир Дзылæуы базыг фездыхта.  Уæд  Дзылæй  йæ
иннæ къухæй гуымиры ныххурхкодта, æмæ йæ фехста айнæджысæрæй.
     Дзылæй,  йæ  цонг æлвæст, афтæмæй коммæ 'рцæйхызти.  Фæлæ  йыл
лæсæн  æрцыд,  æмæ  йæ дуртæ хойгæ рахастой, æмæ лæппу  доны  былмæ
ныххаудта.  Баззади иунæгæй, æмæ йæ цæфтæй туг фæцыд. Йæхи  æрыхсын
дæр йæ бон нал уыди, афтæмæй уым талынгмæ баззад.
     Болатбæрзæй æмæ гуымирты хо уыууылты рацæйцыдысты, æмæ Дзылæуы
ауыдтой.
     –  Мемæ цæ чи хæцыди, уый хохы сæр баззади. Фен-ма йæ, æгас  у
æви мард у? – загъта Дзылæу Болатбæрзæйæн.
     Болатбæрзæй  хохы сæрмæ суади. Уæдмæ гуымирты хо  Дзылæуы  бын
дзалайæ лыстæн æркодта.
     Æз дæуæй фæцæуинаг нал дæн зæгъгæ загъта чызг Дзылæуæн.
     Дзылæу  æмæ гуымирты хо боны 'рбарухсмæ кæрæдзийæ нал  фæхицæн
ысты.  Куыддæр Бонвæрнон ысзынди, афтæ Дзылæу ыстыхсти  'мæ  йæ  уд
систа.
     Ныккуыдта гуымирты хо. Болатбæрзæй кæуын фехъуыста,  æмæ  йæхи
раппæрста  хохæй. Гуымирты хо йæ цæссыгæй йæхи 'хсадта. Фæмасткодта
Болатбæрзæй дæр. Стæй дзуры гуымирты хомæ:
     –  Æгъгъæд  у  кæуынæн. Фæцу ныр де фсымæртæм.  А  Дзылæуы  æз
фæхæсдзынæн Нартæм, йæ фыдыуæзæгмæ.
     Чындз йæ чъылдым фездæхта:
     – Кæдæм мæ 'рвитыс? Æз нæ хæдзармæ фæцæуинаг нал дæн.
     Болатбæрзæй  фефсæрмы  и.  Сынт  ацарæзта  мардæн.  Систой  йæ
дыууæйæ 'мæ 'рхастой Дзылæуы Нартæм.
     – Сæгдзæф чындз дæм æркодтон, – загъта Болатбæрзæй йæ фыдæн. –
Дзылæуы уд та дзæнæттаг баци.
     Фæмасткодтой Сæуæссæ 'мæ бинонтæ æгасæй дæр. Сарæзтой  бæрзонд
мæсыг.
     Идæдзчындзы   йын  йæ  сæры  бакодтой.  Дзылæуы  та   зæппадзы
бавæрдтой. Сæуæссæ дургаст кодта, æмæ йын Болатбæрзæй йæ сау сагъæс
мид=зæрдæмæ 'мбæрста.
     
     *  *  *
     Иубон фæрсы Болатбæрзæй йæ идæдз=чындзы:
     –  Уыцы 'хсæв мæ кард Дзылæумæ слæвæрдтон, æмæ йын уым баззад.
Бацæуин, æмæ мæ куыйтæ базондзысты.
     Идæдз-чындз Болатбæрзæйæн сусæг фæндаг бацамыдта.
     – Дæ кард, кæм аззади, уым уыдзæни.
     Болатбæрзæй араст и гуымиртæм. Хохы сæрмæ схæддзæ.  Уым  федта
хистæр  гуымиры мард, саусауидæй зынди 'мæ мæрдзытæф калдта.  Ацыди
'мæ ауыдта гуымирты сисамæдтæ. Гуымиртæ уым нæ уыдысты. Болатбæрзæй
сусæг  фæндаг  не ссардта. Асин ыскодта 'мæ бахызти уырдыгæй.  Кард
ыссардта 'мæ загъта йæхинымæр:
     – Ацы куыйтæн сæ хос мæнмæ и!
     Цъыхыры  'мæ хъæмп самадта фидæрттыл. Атр цыл бандзæрста,  æмæ
сæ фæздæг арвыл æмбæлди.
     Дыууæ гуымиры цъитийы сæрæй кастысты.
     – Цы диссаг уыдзæни, нæ фидæрттæй уый цавæр фæздæг кæлы?
     Рагæпластой,  æмæ сæ къæхтыхъæрæй кæмттæ арыдтой.  Болатбæрзæй
цæ  базыдта,  æмæ  комынарæджы бабадт сæ размæ.  Æмæ  дуррæдзæгъдæн
систа.  Бæстæ  рыджы  бын фæци. Сæ гыбаргыбур хъуысти  Нартæм,  æмæ
идæдз-чындз Сæуæссæмæ 'рдзырдта сæ мæсыджы сæрæй:
     – Болатбæрзæй иунæгæй хæцы гуымиртимæ, æмæ йын баххуыс хъæуы.
     Сæуæссæйæн Борæ дард балцы уыди 'мæ æрæгмæ зынд.
     Дыггаг  бон фылдæр хæст самадта Болатбæрзæй гуымиртимæ. Дардмæ
хъуысти сæ гыбаргыбур æмæ сæ нæрын.
     Уох-хай, цыдæр æрцыди Нартыл зæгъгæ загъта Борæ.
     Сæхимæ 'рхæддзæ 'мæ фæрсы Сæуæссæйы:
     – Ай, æмæ цы у?
     – Уæлæ афæрс дæ идæдз-чындзы.
     Борæ мæсыджы бынмæ бауад æмæ хæрдмæ схъæркодта:
     –  Уæ,  менæзæгъа чындз. Ай цавæр рын у? Кæцæй цæуы? Нартæ  йæ
быны куы фесты.
     – Де фсымæр ныр дыггаг бон хæцы гуымиртимæ, æмæ тыхсы.
     Борæ  бæхыл абадти, æмæ цæ чъылдымдзæф фæкодта гуымирты. Дыууæ
гуымиры  скъуымбилкодтой  Борæ  'мæ  Болатбæрзæйы.  Гуымирты   адæм
загътой: "Нарты мыггаг нырма чысыл у. Фæлæ цы сты, уымæй сæттын  нæ
комынц.  Куы фæфылдæр уой, уæд нæ бындзагъд кæндзысты. Баххуыскæнæм
дыууæ гуымир-æфсымæрæн".
     Гуымирты мыггаг цæрц-æфсад ыскодтой. Цæст цыл кæм æххæссыдаид!
Æмæ рабырстой Нартæм. Æртыггаг бон ыстынг ис мæлæтдзаг тох. Кæрдтæй
хæцыдысты.   Борæ  дæлимонты  хистæры  æртæ  хилы  карды   фистоныл
æрбабаста, æмæ цæ йæ разæй айста гуымирты.
     Сæуæссæйы  идæдз-чындз фæдзырдта зæрватыкмæ. Йæ  дзыггутæй  иу
хил ратыдта 'мæ загъта:
     –  Ацы  хил  аскъæф,  æмæ  йæ Болатбæрзæймæ  радт.  Йæ  кæстæр
æнгуылдзыл æй æрбатухæд!
     Зæрватыкк  идæдз-чындзы  сæрыхъуын  аскъæфта,  æмæ  йæм  дзуры
Болатбæрзæймæ:
     – Байхъус-ма, Болатбæрзæй!
     – Уæ, ма мæ хъыгдар! Мæ уд мæ хъуырмæ у.
     – Нæй дын æнæ байхъусгæ!
     – Хæцгæ кæндзынæн, æмæ дзур: цы дæ хъæуы?
     – Мæнæ ацы сæрыхъуын дæумæ рарвыста дæ идæдз-чындз. Æрбатух æй
дæ кæстæр æнгуылдзыл, æмæ уæд дæ фæллад фесæфдзæн.
     Болатбæрзæй  райста  сæрыхъуын,  æмæ  йын  æрхауди.  Куыд   æй
фæгуыбыркодта, афтæ цъæррæмыгъдцæф фæци. Зæрватыкк хъуын фелвæста.
     – Абæтт æй де нгуылдзыл.
     Болатбæрзæй  та райста хъуын, æмæ та йын æрхауди. Афтæмæй  рог
цæф фæци. Зæрватыкк та æртыггаг хатт дæдты сæрыхъуын Болатбæрзæймæ.
     – Сæфыс, фæлæ сæрыхъуын атух дæ кæстæр æнгуылдзыл.
     Болатбæрзæй  райста  сæрыхъуын. Йæ кæстæр æнгуылдзыл  æй  куыд
баста, афтæ галиу уæхск уæззау цæф фæци.
     Фæлæ   æртывæр  тых  сæвзæрди  Болатбæрзæйы  уæнгты.  Йæ   цæф
ницæмæуал æрдардта, æмæ цыл ногæй ысхæцыди гуымиртыл. Кæрон нæ уыди
сæ  хæстæн. Гуымиртæ 'мæ Нартæ бон изæрмæ фæхæцыдысты. Изæрæй бонмæ
та ногæй сæхи цæттæ кæнын байдыдтой хæцынмæ.
     
     БÆРГЪУАН
     Нартæй  æртæ  бонцау æддæдæр Нозы фырт Бæргъуан  царди.  Нарты
Борæимæ хæлар нæ
     –  фыдызнæгтæ уыдысты. Æмæ дын зæрватыкк уый сæрты  фæцæйтахт.
Бæргъуан æм дзуры:
     – Кæцæй тæхыс, ацы зæрватыкк?
     –  Кæд  нырма уый нæ зоныс, уæд дæ исчи æд хуыссæнтæ хæсдзæни.
Нартæ æртæ боны дæргъы тугкалæн хæст кæнынц гуымиртимæ, æмæ сæ удмæ
сты.
     Бæргъуаны  нæ  бауырныдтой  уыцы ныхæстæ,  æмæ  Хуракæсæнхохмæ
ссыди.  Акасти  Гуымиртыбæстæм, æмæ нал зыны  Гуымиртыбæстæ  рыгæй.
Тохы хъæр æрвнæрæгау кæны.
     Раздæхти фæстæмæ Бæргъуан, æмæ ныхъхъæркодта й' адæмыл:
     – Фæдис фæцыди, фæлæ æрымбырд ут!
     Бæргъуаны адæм æртæ хъæуы цардысты, æмæ дыууæ хъæуæй  æрæмбырд
ысты. Бæргъуан цæ фæрсы:
     – Исчи ма не 'рцыди?
     – Дæллагхъæуæй иу ызмæлæг дæр нæй.
     – Нырвитут цæм искæй.
     Нырвыстой Дæллагхъæумæ 'мæ цæ фæрсынц:
     – Цæуылнæ цæут фæдисы?
     – Мах æмбырдæй æмбырд ыстæм, фæлæ кæцырдæм цæуæм?
     – Нарты ныхмæ. Гуымиртæн баххуыскæнæм.
     Дæллагхъæу не сразы сты 'мæ загътой:
     – Махæн Нартимæ хæцгæйæ нæу. Кæд хæцæм, уæд гуымиртимæ.
     Фехъусынкодтой  Бæргъуанæн  Дæллагхъæуы  фæнд.  Æмæ   Бæргъуан
загъта йе фсадæн:
     –  Нарт  гуымирты куы басæттой, уæд райсом та мах басæтдзысты.
Дæллагхъæу кæд æххуысмæ нæ цæуынц, уæд махæн цæстысындз  ысты,  æмæ
цæ фæцæгъдæм.
     Бæргъуаны  фæндыл  ысразы  сты  æфсæдтæ.  Изæрдалынг  бакодтой
сæхиуыл,  æмæ цæм талынджы ныббырстой. Лæджы мыггаг нал ныууагътой.
Усы  та  маргæ  ничи  кодта  уыцы  заман.  Сæ  хæдзæрттыл  цын  арт
бандзæрстой, æмæ Бæргъуаны 'фсад æмæхсæвæджы араст ысты сæ фæндагыл
гуымиртæн æххуысмæ.
     Фæцыдысты  бирæ.  Кæм  фæлмæцгæ  кодтой,  кæм  –  тухæн.   Æмæ
ныххæддзæ  сты  иу  хус  быдырмæ.  Дойныйæ  мардысты.  Иу  ран  дон
ыссардтой, æмæ дзы зыднуæзт бакодтой. Фæрынчынтæ сты, æмæ сæ  сæрæн
нал уыдысты, фæлæ сæ цыд ыской кодтой уæддæр.
     Ныххæддзæ сты гуымиртыбæстæм Бæргъуаны 'фсад.
     
     ЗÆРИСÆРЫ ЧЫЗГ
     Дæллагхъæуы  ма  баззад иу зæронд лæг – Зæрисæр.  Ракодтой  йæ
Дæллагхъæуы чызг-фæсивæд, æмæ йæ фæрсынц:
     – Цы нын амоныс уæддæр хуыздæрæн?
     –  Мæнмæ иу фæнд ис, æмæ уын æй нæ сусæгкæнын. Уыд ахæм хабар.
Æз  рынчын уыддæн. Нæ чысыл лæппу хуым бакодта, фæлæ йæ баласын  йæ
бон  нæ уыд. Нарты Дзылæу адæг ацауæзта, æмæ йæ баластой иумæ. Нарт
æххуысæн  æххуыс  ысты,  хæстæн – хæст. Нартæн  баххуыскæнын  фарны
хъуыддаг у, Бæргъуанæн та ацы маст ма ныббарут.
     Зæрисæры  чызг  сыхыл азылди, æмæ сæ сыхы  чызг-фæсивæды  йемæ
тархъæдмæ  акодта. Иу тулдзбæласы цур æрæмбырд ысты, æмæ  бахордтой
æрдхæрæны  ард.  Уыйфæстæ сæхи хæстахуыр кодтой. Милмæ  фæлвæрдтой,
кардæй хæцыдысты.
     Къуырийы  дæргъы  гуымиртæ  'мæ  Бæргъуаны  'фсæдтæ  æнцой  нæ
уагътой Борæ 'мæ Болатбæрзæйы. Къуырийы фæстæ та ногæй ысхæцыдысты.
Æмæ  цæ  Зæрисæры чызг-æфсад чъылдымдзæф фæкодтой. Бæргъуаны  'фсад
куынæг байдыдтой...
     Зæрисæры  чызг-æфсадыл ызгъæртæ конд уыди, лæгдарæсы  уыдысты.
Æмæ цæ ничи зыдта, чи сты, уый.
     Уæд, Болатбæрзæй дзуры Борæмæ:
     – Чи уыдзысты ацы 'фсад?
     – Зын зæгъæн у. Чи сты, уый фæсхæст рабæрæгуыдзæн.
     Æхсæвы  гуымиртæ  авд хатты фæфылдæр ысты, стæй  куы  'рбабон,
уæдта ногæй хæцын байдыдтой.
     Зæрисæры чызг дæр йе фсадимæ смидæг и гуымирты астæу.  Æртывæр
фыддæр ысхæцыдысты. Болатбæрзæй гуымирты афтæ фæцагъта, æмæ дон нал
зынди  сæрыкъуыдыртæй. Фæлæ та цæ дыггаг бон ногæй  хæцгæйæ  уыдта.
Фæхæцыдысты бон-изæрмæ, æмæ изæры Болатбæрзæй Луанылæгæтмæ бафтыди.
Борæ   нал   федта   Болатбæрзæйы.   Болатбæрзæйыл   гуымиртæ   хох
бафæлдæхтой. Æмæ ахсты бахаудта лæппу.
     Луанылæгæты гуымирты хистæр Æвдсæроны 'фсымæр аууоны йæ фæллад
уагъта, æмæ йæм Болатбæрзæй дзуры:
     – Ды та кæцы дæ?
     –  Æз  де  уазæг, ма мæ амар! Æвдсæрон уæйыджы кæстæр  æфсымæр
дæн.  М'  амардæй дыл ницы бахæцдзæн, фесæфдзынæ,  æмæ  ды  дæр  ам
бамбидзынæ. Фæлтау дæ ауадзынкæндзынæн мæ сæры аргъмæ.
     Болатбæрзæй йæ нал фæцагайдта. Борæ та Болатбæрзæйы  агуырдта.
Æмæ   талынджы,  хæст  куы  банцади,  уæд  Борæ  сæхимæ   фæцæйцыд.
Луанылæгæты фæрсты æрцæйызгъордта, æмæ йæ Болатбæрзæй базыдта.
     – Бафæрс-ма-иу нæхимæ, цы сæртæ алыгкæнын, уыдон та дыггаг бон
куы райгас вæййынц. Æмæ уый цæй аххос у?
     Борæ   нæ  базыдта  Болатбæрзæйы.  Фæлæ  уæддæр  сæхимæ  фæрсы
Сæуæссæйы:
     –   Сæртæ   ракæнæм,  доны  цæ  бакалæм,  фæлæ   та   райсоммæ
райгасвæййынц, æмæ хæцын байдайынц. Уый, цæмæн афтæ у?
     –  Уæ, æвзæртæ, хæцын нæ зонут. Гуымирты хæст сымах афтæмæй нæ
фæуыдзыстут. Уыдонмæ сидын куыдхистæрæй хъæуы, кæннод  кæстæры  сæр
хистæр йæхиуыл асæрфы, æмæ та райгасвæййы.
     – Ме фсымæр дæр, нæ зонын, цы фæуыдаид...
     – Уый гуымиртæ хинæй æрцахстаиккой. Уыдонмæ йæ хъæуы агурын.
     Уæд Борæ нызгъордта Куырдалæгонмæ.
     – Мæ карды ком мын фæцыргъдæркæн.
     Куырдалæгон   кард  сырх  зынг  ыскодта,   æмæ   йæ   уыйфæстæ
сойæсæрстæй  цъитидоны нытътъыста. Кард сыгъдæг болат фестади.  Æмæ
Борæ фæстæмæ ратындзыдта.
     Райсомы  та  хур  куыддæр ыскасти, афтæ  авд  æфсымæры  хистæр
Æвдсæрон радыгай æрвыста гуымирты, фæлæ цæ Борæ быныцагъд кодта.
     Æвдсæронæн дæр ма цы гæнæн уыд, уынгæджы фæци, æмæ загъта:
     –  Фæуадз мæ иу къуыри. Фенон ма мæ кæстæр æфсымæры.  Стæй  мæ
амар.
     – Дзырд мын радт, ме фсымæры дæр мын кæй æркæндзынæ.
     Уый йын ард бахордта.
     Æвдсæрон уæйыг Луанылæгæтмæ суади 'мæ хох рафæлдæхта.
     Цæугæ де фсымæрмæ зæгъгæ йын загъта Болатбæрзæйæн.
     – Æмæ ды кæдæм цæуыс?
     –  Къуыримгъуыдæй  дзы мæхи ракуырдтон. Мæ  иунæг  æфсымæр  ам
уыди,  уый зыдтон. Уадзгæ дæр дæ уый тыххæй акодтон. Уыййæддæмæ  ам
бамбыдаис.
     Болатбæрзæй ауагъта Æвдсæроны. Уый йе фсымæры аскъæфта, æмæ йæ
уæйгуытæм ысхаста.
     – Авд æфсымæры уыдыстæм, фондзæй цагъды фестæм. Мæхицæн дæр мæ
кæрон æрцыди, фæлæ гъиай нæ кæстæр у, æмæ уе уазæг уæд.
     Æмæ скуыдта Æвдсæрон.
     – Цæуыл кæуыс, æгас куы дæ?
     – Нартыл нæ бон тых кæнын нæу. Уагæры ма фылдæр куы бауой! Уæд
цын тыхгæнæг тых нал ыссардзæн.
     Уыцы ныхас уæйгуытæм тæлммæ фæкасти æмæ загъта сæ хистæр:
     –  Хорз бакодтай, æмгъуыд кæй райстай, уымæй. Мах уæдмæ  'фсад
ыскæндзыстæм, æмæ дæм зындзыстæм.
     Æвдсæрон   раздæхти.   Уæйгуыты  хистæр  æфсад   æрæмбырдкодта
гуымиртæй  æмæ уæйгуытæй. Арвæй уал æртахы не рхаудтаид, уыдон  цас
уыдысты.
     Æвдсæрон  дæр  та  хæцын  райдыдта.  Уæд  фæзындысты  уæйгуыты
хистæры 'фсæдтæ.
     Зæрисæры чызг цæ куы федта, уæд загъта:
     – Фылдæр æфсадæй та 'рцæуынц гуымиртæ.
     Сæхи   ныццавтой  чызг-æфсад,  æмæ  Бæргъуаны  'фсæдты  бынтон
ыскуынæгкодтой.  Бæргъуанæн гæнæн нал уыди,  æмæ  фæцæйлыгъд,  фæлæ
Зæрисæры чызг йæ размæ февзæрди 'мæ йæм дзуры:
     – Гъей, лидзгæ бæргæ кæныс, фæлæ кæдæм?
     Кæрдтæм февнæлдтой. Зæрисæры чызгæн йæ сæрзæнт æрхауди, æмæ йæ
дзыггутæ 'ркалдысты.
     Болатбæрзæй уæд йе фсымæрмæ 'рцæйцыди, ауыдта чызджы, æмæ  йæм
хибарæй хъавыди. Ницы загъта Борæйæн.
     Чызг-æфсад  се  хсæн фæкодтой Зæрисæры чызджы. Йæ  сæрзæнт  ыл
акодтой,   æмæ   та   схæцыдысты  гуымирты  'фсæдтимæ.   Бон-изæрмæ
фæхæцыдысты. Изæры ныууагътой сæ хæцын. Зæрисæры чызг Бæргъуаны сæр
ахауын  кодта,  æмæ  йæ талынджы Дæллагхъæумæ  'рхаста.  Хъилыл  æй
ныссагъта,  æмæ  йæ  сæвæрдта, Бæргъуан кæй  фæцагъта,  уыдонæн  сæ
зæппадзы сæрмæ. Йæхæдæг та æмæхсæвæджы ацыди йæ чызг-æфсæдтæм.
     Райсомы Зæрисæр зæппадзыл ауыдта Бæргъуаны сæр хъилыл сагъдæй.
     Хъæу  базмæлыди  'мæ  цинкодтой сеппæт дæр  Бæргъуаны  сæфтыл.
Гуымиртæй ма чи баззади, уыдон Борæмæ барвыстой: "Бауадз нæ  улæфын
бонæмгъуыдмæ".
     Борæ сразы 'мæ загъта Болатбæрзæйæн:
     – Мах дæр уал нæ фæллад ысуадзæм.
     Æмæ бонæмгъуыдмæ сæ хæст ныууагътой.
     
     БОЛАТБÆРЗÆЙ
     Болатбæрзæй  æнкъардкодта, æмæ йæ  Борæ  базыдта.  Иуизæр  куы
уыди, уæд æй фæрсы:
     – Цы кæныс, ме фсымæр, бинонтæ кæнын ма 'рымыс...
     – Уый нæ, фæлæ, нæ фарс цы 'фсад хæцы, уыдон мæ фæнды базонын.
     –  Æз дзы иу чызджы федтон æмæ, Нартæн цы бавæййы, уый мын æнæ
базонгæ нæй ахсæв.
     – Дæхи уал хъахъхъæ, базондзыстæм æй!
     – Æнæ цæугæ йæм нæй.
     Борæ  ницыуал загъта, æмæ Болатбæрзæй æхсæвы хæрзæввахс бацыди
чызг-æфсæдтæм. Уæд Æвдсæрон гуымир æрбацæйхъуызыди.  Зæрисæры  чызг
йæхи  'хсадта, æмæ йæ буары уындæй мæй тæмæнтæ калдта.  Болатбæрзæй
ныхъхъавыди  Æвдсæронмæ. Фат Æвдсæроны цæсты смидæг и,  æмæ  гуымир
уыраугæ алыгъд.
     Зæрисæры чызг фæзылди, ауыдта Болатбæрзæйы, æмæ йæм дзуры:
     – Ды уыддæ, ды фехстай Æвдсæроны?
     – Уо, æз уыддæн.
     Афарста дын уæд Болатбæрзæй чызджы:
     – Чи дæ? Нартæн цы бавæййыс?
     –  Нартæн хæстæг ницæмæй дæн, фæлæ цæ иу ыстыр хорз мæ  зæрдыл
дарын.  Мæ  фыд æй арæх æрымысы. Рынчын уыди нæ фыд, æмæ  мæ  чысыл
æфсымæрæн та йæ хуым – æнæласт, æмæ йын æй Нартæй иу лæппу баласта.
Нарт æххуысæн æххуыс ысты кæддæриддæр зæгъгæ фæдзуры нæ фыд ныр дæр
ма. Æмæ цын мах дæр нæ рохкæнæм сæ дзæбæх.
     – Æмæ цæ кæцы уыди, цымæ, Нартæй?
     – Дзылæу æй хуыдтой.
     – Уый ме фсымæр уыд. Й' адæг æмæ йæ сагтæ ныр дæр нæхимæ сты.
     Уæд  дын Болатбæрзæй æмæ Зæрисæры чызг кæрæдзийы бауарзой. Æмæ
райсом  бонысцъæхтæм Болатбæрзæй уым баззади. Стæй æрцыди  уыйфæстæ
сæхимæ.
     – Мæ цыд рæстмæ фæци. – загъта БОлатбæрзæй Борæйæн.
     – Чи дын уыди уыцы чызг?
     –  Уый  Зæрисæры чызг уыди. Дзылæу цын кæддæр сæ хуым  баласта
адæгæй, æмæ нæм ныр æххуысмæ 'рцыди. Чызг-æфсад æркодта.
     Бонæй  та  ногæй хæст ыстынг и. Болатбæрзæй ысмидæг и гуымиртæ
'мæ уæйгуыты 'хсæн.  Уыйас æфсад Болатбæрзæйы се хсæн фæкодтой, æмæ
йæ  'рцахстой. Болатбæрзæй цæ бирæ фæцагъта. Изæры та ныууагътой сæ
хæст. Гуымиртæ 'мæ уæйгуыты 'фсад кæрдтæй цавтой Болатбæрзæйы. Фæлæ
сæ  кæрдтæ  цъулатæй истой, иу хъуын дæр н' алыгкодтой. Уæд  ын  йæ
уæнтырдыгæй  сысчъилкодтой йе згъæр. Уым ын гомæй федтой  йæ  буар.
Арцыл  æй систой. Æрсагътой арц зæххыл, æмæ йæ афтæмæй хъеллаугæнгæ
ныууагътой тыгъд быдыры.
     Борæ  нæ базыдта Болатбæрзæйы сæфт, æмæ талынджы бацыди  чызг-
æфсадмæ. Зæрисæры чызгмæ бадзырдта 'мæ йæ фæрсы:
     – Ме фсымæр нæ зыны, кæд сымахмæ нæй?
     –  Нæй  ам.  Уый абон æфсады 'хсæн бахауд, æмæ кæд уа,  уæддæр
уыдонмæ.
     Акастысты  дыууæ,  æмæ  федтой арцыл  иу  цыдæр  хъеллаугæнгæ.
Зæрисæры чызг дзуры йе фсадмæ:
     –  Цæуын  иунæгæй,  уæртæ хъеллау чи  кæны,  уымæ,  хъуамæ  йæ
рахæссон.
     – Уæ, иунæгæй дын зын уыдзæни! Искæй нæ ауадз æмбалæн.
     – Ничи мæ хъæуы.
     Æмæ араст и Зæрисæры чызг, æмæ бадзырдта Æвдсæронмæ:
     –  Д'  ард  – де уазæг, ды куы фæсайай, æмæ мæм æргом  куы  нæ
рацæуай!
     – Фод афтæ!
     Æвдсæрон  дæр  æргомæй  рацыд йæ  бæхыл,  æмæ  уæйгуыты  'фсад
гуымиртимæ ракалдысты йемæ.
     Зæрисæры чызг æм дзуры:
     – Дур фестæд, махмæ 'ввахс чи 'рбацæуа!
     Æмæ  'рлæууыдысты  æфсад. Æвдсæрон æмæ Зæрисæры  чызг  хæцынтæ
систой.  Кæрдтæй цæхæр акæлы, æмæ бæстæ арт ысуадзы. Зæрисæры  чызг
кард фæхаста, æмæ Æвдсæрон-гуымирæн йæ иу сæр атахт. Ратылд дæлæмæ,
æмæ Борæйы цур банцад. Борæ сæрыкъуыдырмæ дзуры:
     – Æ, фæлитой! Нал дын и аирвæзæн!
     Зæрисæры чызг дыггаг риуыгъд ракодта, æмæ та Æвдсæроны  сæртæй
иу  атылди,  æмæ  чызг-æфсæдты  цур банцади.  Æркастысты  йæм,  æмæ
загътой.
     – Бирæ цæрæнбон дын нал и!
     Уалынмæ  æртыггаг сæр дæр ысхъиудтытæгæнгæ доны смидæг  и.  Йæ
фæстæ  цыппæрæм, фæндзæм, æхсæзæм... Иу сæр ма уыди Æвдсæроныл  æмæ
дзуры:
     –  Мауал  мæ  амар. Фæлтау бафидауæм – æнусты  мастæй  æнустæм
хæлар цард хуыздæр у.
     – Фод афтæ!
     Иу  къуырмагуымир фæзынди уым уыцы рæстæг. Сæ ныхæстæ  цын  нæ
фехъуыста.  Фæстæты  'рбахъуызыд  æмæ  дзæккорæй  чызджы   фæрсчытæ
ныццавта.
     Зæрисæры  чызг та кардæй нырриуыгъта Æвдсæроны. Æвдсæронæн  йæ
сæр   ахауын  кодта.  Къуырмагуымиры  та  йе  фцæгготæй   фелвæста,
Болатбæрзæйы  æд  арц  раскъæфта, æмæ  'рцыди  Борæйы  цурмæ.  Борæ
къуырма гуымиры дыууæ фарсты акодта.
     Болатбæрзæйы 'рхастой Нартæм, æмæ йын зæппадз ыскодтой. Уым æй
бавæрдтой. Стæй йын йæ уæлкъæсæр къуырмагуымиры иу æрдæг сæвæрдтой,
йæ иннæ 'рдæг та йын куыйтæн аппæрстой.
     Гуымирты  хистæр  уый куы федта, уæд нал  ауагъта  хæцынмæ  йе
фсады 'мæ дзуры Борæмæ:
     – Нæ хæст уал ныууадзæм.
     Борæ дæр фæллад уыди, æмæ сразы и. Уыйадыл сæ хæст ныууагътой,
æмæ фæцыдысты.
     
     БОРÆЙЫ КАДÆГ
     Гуымирты хистæр æрæмбырдкодта 'фсадхон æмæ загъта:
     – Нарт мæ бындзагъд фæкодтой. Ныр та уæйгуыты дæр цæгъддзысты.
Рæстæг ахæм ыскодта 'мæ фæстиатгæнæн нал и.
     Зæхх  цæ  нæ уырæдта, цæст цыл не ххæсти. Гуымирæй, уæйыгæй  –
Бæргъуаны  'фсæдтæй ма ц' аззади – сæмбырд ысты сеппæт.  Цыма  хъæд
фенкъуысти, уый цыд кодтой.
     Борæ  'мæ Зæрисæры чызг-æфсад кæрæдзиуыл амбæлдысты, æмæ дзуры
Борæмæ Зæрисæры чызг:
     –  Ныр  куыд  хæцдзыстæм гуымирты 'фсæдтимæ, зæхх  цæ  куы  нæ
уыромы, цæст цыл куы нæ 'ххæссы!
     –  Бирæ  куыд ысты, сæ тых афтæ нæу. Нæхи æрымбæхсæм,  æмæ  цæ
дыууæ  дихы  фæкæнæм.  Хæст  талынгмæ  ку'  ахæсса,  уæд  фемхæддзæ
уыдзысты.  Стæй фæцæгъддзысты сæ кæрæдзийы. Чи ма цæ аззайа,  уыдон
та мах бар фæуæнт, æмæ фендзыстæм!
     Сæхи  æрæмбæхстой иу нарæг комы, Борæ – донæн йæ рахизырдыгæй,
Зæрисæры чызг – донæн йæ галиу фарс.
     Фæцæуы гуымирты хистæр комынарæджы 'мæ дзуры:
     – Уæдæ ам, нæ хæцæнбынаты, змæлæг куы нæ ис, уæд кæм уыдзысты?
Сайдæй ныл ма рацæуæнт Борæ 'мæ Зæрисæры чызг-æфсад.
     Нарæг  комæн йæ тæккæ уынгæджы рахизфарсырдыгæй Борæ сæ  размæ
фæци.  Уæд  дын  гуымирты хистæр Борæйы цур куы фестид.  А  ныр  æй
æрцæва,  афтæ  йæ Борæ барæхуыста, æмæ рахауди гуымирты  хистæр  йæ
тæлтæг бæхæй.
     Æфсад  уый куы федтой, уæд фæсабыр ысты. Сæ ныфс асасти,  фæлæ
цыл гуымирты раздзог фæхъæркодта:
     – Фидыды алдзæн хæст фæуыромут.
     Æмæ  Борæ  сразы.  Хæст  фæуырæдтой, æцæгæйдæр.  Æмæ  гуымирты
хистæр фæсидт уæд кæстæр уæйыгмæ.
     –  Мæнæн  мæ мæлæт æрцыд, фæлæ райсом сæумæраджы бацу  Борæмæ.
Уый  цалынмæ йе згъæр не ркæна, уæдмæ йæм æууæнкæй бацу.  Уый  йæхи
æхсдзæни.  Ды фæцырд у, æмæ йæ чъылдымдзæф фæкæн. Кæннод ын  амæлæн
нæй уымæн.
     Райсомæй раджы кæстæр уæйыг бацыд Борæмæ.
     Бахатыркæн зæгъгæ йын загъта Борæ. – Æз уал мæхи æрæхсон.
     Йæхи  'хсынмæ  куыддæр  фæгуыбыркодта  Борæ.  Æмæ  куыддæр  й'
армыдзаг дон ыскалдта йæ цæсгомыл, афтæ йæ кæстæр уæйыг чъылдымдзæф
фæкодта.
     Борæ  ма бæргæ фæзылди. Кæстæр уæйыгæн йæ сæр ыстыдта  'мæ  йæ
фехста.
     Сæр  гуымирты хистæры хъæбысы абадт, æмæ ма йæ цæстытæ иу  ирд
фæкодта. Æмæ дзы разынди Борæйы ныв, йæ фæсонты кард сагъд.
     Зæрисæры чызг, Борæ фæцæф зæгъгæ, уый куы базыдта, уæд ысхæцыд
гуымирты 'фсæдтыл æмæ цæ 'мбис фæкодта.
     Гуымирты  хистæр  аууоны  хуыссыд, æмæ  чызг-æфсадыл  йæ  цæст
ахаста.
     Зæрисæры чызг-æфсады иу чызг Бурхан хуынди. Уый æфсæдты  фæстæ
цыд  барæй. Гуымирты хистæр Зæрисæры чызгыл фат ысуагъта, æмæ  чызг
уæззау цæф фæци.
     Уæд  Бурхан  йæ  сенккард фæцъортласта, æмæ  гуымирты  'фсæдты
къуыммæ  бахаста. Кæй цæ нырриуыгъы, уый дыууæ фæвæййы.  Изæрмæ  цæ
бирæ нал фæцыд. Ныууагътой сæ хæст.
     –  Æз нæхимæ нал цæуын, – загъта Зæрисæры чызг, – фæлæ Борæимæ
Нартæм ацæудзынæн. Бурхан дæр рацæуæд немæ.
     Чызг-æфсад фæцыдысты сæхимæ 'мæ загътой Зæрисæрæн:
     – Дæ чызг Нарты чындз баци...
     Борæ 'мæ Зæрисæры чызг æрцыдысты Нартæм.
     Гуымирты хистæр амарди 'мæ йæ бавæрдтой. Фæлæ та афæдзы  фæстæ
йе фсад уæйгуытимæ иумæ сæ фæнд ысиукодтой. Æмæ афсæрстой иубон.
     Нартæ  фехъуыстой хабар, æмæ Сæуæссæ скатай: цы бакæна,  кæдæм
фæкæндзæн йæ дыууæ идæдзы?
     Уæд Борæ фæрсы Сæуæссæйы:
     – Цæуыл тыхсыс?
     – Куыд нæ тыхсон? Не знæгтæ 'рбырсынц.
     –  Дæ идæдз-чындзытæн с' афæдз æрцыд. Афæдз фæбадтысты 'мæ  цæ
арвит  ныр  кад æмæ радæй. Арвычызджы та Бæртæлæгмæ фæкæн.  Дæхæдæг
дæр ацу йемæ. Мæн ам уадзут мæхи бар.
     Борæ  куыд загъта, афтæ бакодтой. Систой сæ саутæ дыууæ чындзы
'мæ  фæцыдысты. Арвычызджы та Сæуæссæ Буртæлæгмæ фæкодта, йæ  рагон
хæлармæ.
     Утæппæт  æфсад  бырсгæ рацæйцыдысты. Хур цыл не ххæссыд,  афтæ
бирæ уыдысты. Сæ къæхтыхъæрæй бæстæ арыдта.
     Уæд Бæртæлæг фæрсы Сæуæссæйы:
     – Уый цæй нæрын у, цымæ?
     – Уый – Нартыбæстæм ызнаг æрбабырсы.
     –  Фæгæдзæкæн,  Сæуæссæ,  æз  Борæйы  Сечъылæгæтмæ  'рбакæнон.
Уырдыгæй йын хæцын æнцондæр уыдзæн.
     Бæртæлæг Нартыл рацыд, æмæ акодта Борæйы Сечъылæгæтмæ. Йæхæдæг
раздæхт,  фæлæ йыл гуымиртæ 'мæ уæйгуыты 'фсæдтæ хæрзæмбæлд  фесты,
æмæ схæцыдысты йемæ.
     Борæ  цæ  ауыдта. Рауагъта йæхи йе згъæрты. Смидæг  и  æфсæдты
'хсæн æмæ цæ цæгъдынтæ систа.
     Гуымиры фырт дзуры Борæмæ – уый сæ раздзог уыди:
     – Фæлæу мын гъеныр, мæ фыды марæг!
     Уæд æм Борæ хæстæгдæр бацыд, æмæ йын афтæ зæгъы:
     – Кæд хæцæм, уæд лæгæй-лæгмæ. Ацы 'фсæдты фæстæдæр арвит.
     Æфсæдты  фæстæдæр арвыстой. Февнæлдтой кæрæдзимæ дыууæ знаджы.
Гуымиры  фырт Борæйæн йæ хъæдгомы арц фæсагъта, фæлæ йæм  Борæ  дæр
фæцырд и. Нырриуыгъта йæ кардæй, æмæ гуымирæн йæ сæр фæтахти.  Борæ
йæхæдæг дæр ахаудта зæххыл.
     Смæсты  сты  гуымиртæ.  Калдтой хъæд, æмæ  Борæйы  бынмæ  стыр
цагъдамад  ыскодтой  уыцы  бæлæстæй. Арт цыл  бандзæрстой,  æмæ  йæ
басудзын  уыди  сæ зæрды. Фæлæ Донбеттыртæ хабар куы базыдтой,  уæд
уыдон  дæр  ысмæсты  сты,  æмæ  доны уылæнтæ  артмæ  сарæзтой,  æмæ
гуымирты 'фсад хæхтæм фæлыгъди.
     Артæй  йæ  бæргæ байстой Борæйы Донбеттыртæ, фæлæ нал фервæзти
Борæ йæ цæфтæй...
     Уæларвцæрджытæ   зæхмæ  сæхи  'руагътой.   Донбеттыртæ   сурмæ
рахызтысты. Сæуæссæ Бортæлæджы хæдзарæй ысхæддзæ и. Æмæ тæрхонкæнын
байдыдтой сеппæт дæр, уæдæ йæ хуыздæр кæм бавæрæм зæгъгæ.
     Уæларвцæрджытæ загътой:
     – Уæларв æй бавæрæм – æрвон сиахс уыди.
     –  Дæларв  æй  бавæрæм, – загътой Донбеттыртæ.  –  Донбеттырты
хæрæфырт уыди.
     –  Зæххон гуырд уыди, æмæ йæ ам нæхи зæххыл бавæрæм, – загътой
Нартæ.
     Уæд Зынджыбардуаг загъта:
     – Чи кæм райгуыры, уым æй бавæрынц. Æмæ сразы сты уыцы ныхасыл
адæм  сеппæтдæр, æмæ йын æрттивгæ зæппадз ыскодтой Борæйæн, æмæ  йæ
кадимæ бавæрдтой, Нарты уæзæгыл.
     Сæуæссæ нал ацыд Бæртæлæгмæ, фæлæ баззади Нартæн сæхимæ.
     –  Ныр  мæхæдæг дæр мæ зæнæджы фæстæ цæринаг нал дæн, – загъта
Сæуæссæ Бæртæлæгæн. – Мæ маст ма сисон æххæст ацы уæйгуытæй.
     Сæуæссæ  скодта  йæхицæн  дурын  чъырынтæ,  райста  иу   æфсæн
дзæккор, æмæ 'нхъæлмæ касти уæйгуыты фæзындмæ.
     Бæртæлæг æрцыди сæхимæ.
     Борæйы  ус,  Арвычызг,  уыцы рæстæджы фæтæлæнтæ,  æмæ  сагъæсы
бафтыд: уæдæ куыд уыдзæн, уæдæ цы бауыдзæн?
     
     СÆУÆССÆЙЫ МÆЛÆТ
     Нарты   Сæуæссæ  фæзæронд  и  'мæ  фидары  бадти,  йæхи  хызта
уæйгуытæй. Уæйгуытæ йæм мæсты уыдысты – бирæты дзы фæцагъта, бирæты
та  дзы  цæнкуылтæ  фæкодта. Сæуæссæ зыдта –  нæ  йæ  ныууадздзысты
уæйгуытæ, æмæ фидары мидæг уæрм ыскъахта. Уым уазал дон цыди.  Куы-
иу  ыстæвд  Сæуæссæ, уæд-иу дзы ныббырыд, æмæ-иу йæ болат  буар  йæ
ранмæ 'рцыд.
     Сæуæссæ йæ дзæккорыл æфсæн зæгæлтæ ныффидаркодта, сæвæрдта  йæ
мæсыджы   сæр,  æмæ-иу  афæлгæсыд:  мыййаг,  искуыцæй  куы  фæзыной
уæйгуытæ.  Фидары дуæрттæн ахæм æрвгæнæнтæ сарæзта, æмæ бакæнын  нæ
куымдтой.
     Уæд  та иуахæмы мæсыджы сæрмæ схызти. Афæлгæсыд, никуыцæй ницы
зынди 'мæ æрфынæй. Раст уыцы рæстæг фæзындысты уæйгуытæ, æмæ кæсынц
Сæуæссæйы фидармæ.
     –  Фат-фæдисон фервитæм. Кæд дзы исчи разына фидары,  уæд  æнæ
ракæсгæ нæ фæуыдзæн. Кæд дзы ничи ракæса, уæд та нын сусæгæй  цæугæ
у.  Фидары  фисынтыл арт ыскæнæм, æмæ йæ басудзæм. Æддæмæ  дзы  куы
цæуа исчи, уæд нын 'й амарын æнцондæр уыдзæни.
     Фат  фехстой  уæйгуытæ, æмæ æгæр сæрдзыд  атахти.  Фидармæ  нæ
бахæддзæ  и  'ххæст, æмæ, кæм сæмбæлд, уым сыджыт ыспырхкодта.  Æмæ
фидары  сæрмæ  скалдысты  йæ пырхæнтæ.  Сæуæссæ  ницы  базыдта,  нæ
райхъал йæ фынæйæ.
     Дыггаг фат та æгæр бынты ацыд, фидармæ хæддзæ дæр нæ баци. Æмæ
та  æртыггаг хатт фехстой. Фат ратахти. Сæуæссæйæн фидары мидæг  цы
уæрм  уыди,  дон  кæм  дардта,  уыцы уæрмы  къæйыл  сæмбæлди.  Къæй
ахаудта,  æмæ гыбаргыбургæнгæ ныттылди уæрмы бынмæ, æмæ дон  уæлæмæ
цæуын нал уагъта.
     Фехъал  и  Сæуæссæ, акасти 'мæ – й' алыварс сыджытæй йе  дзаг.
Æмæ  дискæны,  ай  цæй сыджытыкалд у? Æрхызти  бынмæ,  доны  уæрммæ
бацыди,  æмæ  –  къæй уым нал. Дон хæрдмæ скалди.  Ныххызти  бынмæ,
уæрмы бынæй къæй систа, кæсы, æмæ – фат йæ уæлæ. Цæхгæр ысгæппласта
Сæуæссæ,  æмæ  афæлгæсыд.  Уæйгуытæ  хохæй  коммæ  'рхызтысты,  æмæ
æнæхъæн æфсадæй рацæуынц. Сæуæссæ цæ базыдта, æмæ йæ фидары дуæрттæ
æрæхгæдта,  йæ  бæхы  фæсгæнах æрæмбæхста. Мæнæ рацæуынц  уæйгуытæ.
Сæуæссæ  фæсгæнах сусæг бацæуæныл къæй бахъилкодта.  Йæхæдæг  бæхыл
абадти, йæ кард дардыл фæхаста, æмæ уæйгуыты ‘хсæн ысмидæг  и,  æмæ
цæ  фæйнæрдæм цæгъдынтæ систа. Йæ кард кæуыл æрныдзæвы,  уый  карст
фæткъуыйау  фæдихвæййы. Зæронд Сæуæссæ уæйгуыты йæ  фæдыл  асайдта.
Æмæ  йæ  чи  куыд æййæфта, афтæ цæ куынæгкодта. Уæйгуытæ бамбæрстой
Сæуæссæйы  хин.  Æртæ  дихы  фесты, æмæ иутæ  размæ  фесты,  иннæтæ
фæрсырдыгæй  цыдысты, æртыггæгтæ та йæ фæстейы сырдтой.  Фæттæ  йыл
æхстой  йæхиуыл дæр, мæ йæ бæхыл дæр. Уый дæр кæй фатæй æхста,  кæй
кардæй карста, кæй арцæй мардта.
     Сæуæссæ 'рбазылди фидарырдæм. Уæд йæ бæх фæцæф и, туджыахстытæ
скалдта  йæ хъæлæсæй, цалдæр гæппы ма бафæрæзта 'мæ зæххыл æрхауди.
Сæуæссæ агæпласта, фæсгæнахмæ бауади, къæй рафæлдæхта, æмæ Хуыггомы
смидæг  и. Мидæгæй æфсæнæхгæнæн рагуыпласта, æмæ уæйгуытæн  бацæуæн
нал уыди. Фидары сæрмæ 'рлæууыди йæ кардимæ 'мæ загъта:
     –  Тыхкæнынмæ  куы  цæут, уæ, саусæр  уæйгуытæ!  Уе  ргом  мæм
раздахут!
     Уæйгуытæ  кæрæдзиуыл  бæндæнтæ  абастой,  æмæ  схизынц.   Фæлæ
Сæуæссæ   бæндæн   фæлыг   кодта,  æмæ   та   рахаудысты   уæйгуытæ
сæрбихъуырæйттæгæнгæ. Уæйгуыты хистæр цæм дзуры:
     –  Асинтæ  саразут,  æмæ  йæм афтæмæй ысбырæм.  Кæннод  нæ  не
суадздзæн йæхимæ.
     Уæйгуытæ  асинтæ  аразын байдыдтой. Фидары къултæ  авд  ивазны
бæрзæндæн уыдысты. Асинтæ куыд цæттæкодтой, афтæ цыл бырыдысты. Уæд
Сæуæссæ  иу фисынæй иннæмæ фæйнæг авæрдта. Куы сцæйхизынц уæйгуытæ,
уæд  та  фæйнæгыл  ранцайы Сæуæссæ, æмæ асинтæ  рахъилвæййынц,  æмæ
уæйгуытæ зæххыл сæмбæлынц.
     Ницы  тых  кодтой  афтæмæй  дæр  Сæуæссæйæн.  Уæйгуыты  хистæр
Авдсæрон уыди. Æмæ йæм Сæуæссæ дзуры:
     –  Ныр куыд цæгъдынкæныс де фсад? Дæхæдæг цæуылнæ уæндыс,  æви
дын  уæлдайаг ысты! Де фсад куы нæ уой, уæд та дæхи дæр  ма  'вдис.
Ацы 'фсадимæ æз мæхæдæг фидаудзынæн.
     Стыр хъыг фæкастысты уыцы ныхæстæ Авдсæронмæ 'мæ загъта:
     – Дæхимæ мæ бауадз ысхизын, æмæ схæцæм лæгæй-лæгмæ.
     Сæуæссæ  сразы  и.  Авдсæрон фидары сæрмæ схызти  асиныл.  Уым
Сæуæссæ   асин  фæстæмæ  раппæрста.  Хæцынтæ  систой.  Сæуæссæ   йæ
рариуыгъта  'мæ  Авдсæронæн  йæ  иу  сæр  атылд  æфсадыл.  Уый  цæм
адзырдта:
     – Мæ сæр мын æрцахсут, æмæ йæ тагъддæр сæппарут фæстæмæ.
     Авдсæронæн  йæ тых иу хатт фæкъаддæр. Сæуæссæйæн  та  иу  хатт
фæфылдæр.
     Уæйгуытæ  сæ  хистæры сæр æрцахстой, бæргæ ма  йæ  сæппæрстой,
фæлæ  йæ Сæуæссæ ацахста 'мæ йæ фæныкмæ ныппæрста. Стæй дыггаг  сæр
дæр  фæнычы  абадт.  Йе  хсæз сæры йын алыгкодта  Сæуæссæ  уæйгуыты
хистæрæн. Уæйгуыты хистæр ыстарсти мæлæтæй æмæ дзуры:
     –  Цы  фестут  уæдæ,  æз йемæ хæцдзынæн, æмæ  асинтыл  ысбырут
тагъддæр!
     Уæйгуытæ та асинтæ авæрдтой фидары къултыл, æмæ бырынц уæлæмæ.
Бирæтæ  дзы сирвæзти. Сæуæссæ уæд Авдсæрон уæйыгæн йе вдæм сæр  дæр
ракъуырдта,  æмæ  сæр  зæхмæ 'рхауди, йæ гуыр ын  раппæрста  фидары
сæрæй. Уæйгуытæ сæр йæ бынаты авæрдтой, æмæ та уæйыг райгас.  Дзуры
йе фсадмæ:
     –  Ме  хсæз сæрæй æнæ хай фæдæн, фæныкдылд фесты, æмæ мыл  нал
баныхæсдзысты. Уæ иутæ фидармæ схызтысты, уый уынын, иннæтæ  хъæдтæ
'рбатулæнт, æмæ фидарыл арт бандзарут.
     Уæйгуытæй иутæ хъæдтæ 'мæ сугтæ ластой, чи цæ хæццæ кодта,  чи
сугтæ  амадта фидарыл. Сæуæссæ базыдта, цæмæ хъавынц,  уый.  Фидары
цурмæ  йæхи  сласта. Ныр уæйгуытæ йæ фæстæ бырынц.  Фидары  сæр  йæ
дзæккор-къулæг  йæ къухы бафтыд, æмæ цыл ралæууыд  уæйгуытыл.  Уыцы
даргъ  æфсæнзæгæлтæ  кæуыл  аныдзæвынц,  уый  цæрдхуынкъ  фæкæнынц.
Афтæмæй  цæ  йæ  разæй  систа. Куыд уырдыгдæр хизы,  афтæ  фылдæрæй
цагъды кæнынц. Уæйгуыты хистæр дзуры:
     –  Уæхи йыл баппарут æмæ йæ 'рцахсут. Иуыл фæцагъды бæсты уадз
æмæ мах фесæфæм.
     Уæйгуытæ  дæр  сæхи  'ппæрстой Сæуæссæйыл. Уæдмæ  арт  сирвæзт
фидарыл.  Сæуæссæ уый куы федта, уæд рагæппласта фидарæй.  Уæйгуыты
хистæры  йæ  быны  афсæрста. Йæ сæр ын ракъуырдта  'мæ  йæ  цæхæрмæ
баппæрста.  Сæр  ма  цæхæрæй дыууæ гæппы сцæйкодта,  фæлæ  йыл  арт
ысхæцыди 'мæ басауæвзалы.
     Уæйгуытæ  бакалдысты Сæуæссæйыл, сæ быны йæ 'ркодтой  æмæ  йыл
арт   бафтыдтой.  Сæуæссæ  сырх  цæхæр  ысси.  Йæ  бæттæнтæ   бæргæ
асыгъдысты,   азгъордта  ма  фидармæ,  цæмæй   уæрмы   донæй   йæхи
'руазалкæна,  фæлæ йæ нал бауагътой уæгуытæ. Уый  цыл  йæ  дзæккор-
къулæгæй  балæууыд. Фæсгæнахы дуар фегомкодта. Фæлæ та йæ  уæйгуытæ
нал бауагътой мидæмæ бахизын.
     Уæд   Сæуæссæ   мæстæй   рагæппкодта  фæстæмæ,   куыройыцалхау
ныззылдта  йæхи,  æмæ йæ буар кæуыл ныдзæвди, уый-иу  фæтымбыл  æмæ
'рбамард.  Фæцагъта ма Сæуæссæ уæйгуытæй бирæ, фæлæ  йе  фсæн  буар
æрфæлмæн  и.  Афтæмæй йæ фыртæвдæй зæхх фескъуыд, æмæ  дзы  Сæуæссæ
'гасæй аирвæзти.
     Уæйгуытæй  ма  чи  баззад, уыдон сæ мæрдты сæггойкодтой.  Фæлæ
уыйбæрц  мæрдтæ  ахæссын  сæ  бон нал уыди,  æмæ  фæйнæ  авд  марды
ахастой.  Нал  цæ фæрæзтой. Уæд цын иу уæрм ыскъахтой  æмæ  цæ  уым
ныккалдтой. Ахастой ма сæ хистæры мард, уый дæр æнæ сæрæй.
     Афтæ фесæфти зæронд Сæуæссæ.
     
     АРВЫЧЫЗГ
     Арвычызг Бæртæлæджы хæдзары æррынчын, æмæ йæ хъæрзын цыди.
     Æмæ Бæртæлæг афарста йæ усы:
     – Куыд у нæ рынчын?
     – Тынг уæззау, фæлæ дард ма фæцу.
     Бæртæлæгæн хъæдмæ æнæцæугæ нæ уыд, æмæ, суанг цалынмæ 'рбабон,
уæдмæ  уым  фæци. Боныцъæхтыл зæрватыкк ратахти, æмæ хæрзæггурæггаг
фæци Бæртæлæгмæ:
     – Арвычызгæн лæппу райгуырди.
     –  Табу  Хуыцауæн – Нартæ мыггагдзагъд нæ фесты.  Фæтæх  адæмы
уарзон, Хуыцаумæ 'мæ йын зæгъ: хæрæфырт ын райгуырди.
     Зæрватыкк атахти Хуыцаумæ 'мæ йын загъта:
     – Дæ хæрзæггурæггаг мæн, Хуыцау! Хæрæфырт дын райгуырди.
     –  Уæдæ йæ ном Уæрхæг фæуæд. Атæх фæстæмæ, æмæ зæгъ Бæртæлæгæн
–  сырды  'хсыры  йæ ныннайæд. Дæхæдæг та Нартæн мыггагмæ  фидиуæг-
хъæргæнæг фæу.
     Зæрватыкк ратахти 'мæ Бæртæлæгæн Хуыцауы фæндон загъта.
     Стæй  та  фездæхти  фæстæмæ зæрватыкк. Æмæ йæм  Бæртæлæджы  ус
дзуры:
     –  Фæтæх  та  Бæртæлæгмæ 'мæ йын зæгъ:  "Дыггаг  цæрæццаг  дæр
райгуырди Арвычызгæн".
     Зæрватыкк та Бæртæлæгмæ батахти:
     – Дыггаг лæппу дæр та райгуырди Арвычызгæн.
     – Фæцу та уæдæ Хуыцаумæ.
     Æмæ зæрватыкк Хуыцаумæ атахти.
     – Дыггаг хæрзæггурæггаг: Арвычызгæн дыккаг лæппу райгуырд.
     –  Уæдæ йæ ном Уæрхтæнæг фæуæд, дæхæдæг та адæмæн адджын  фæу.
Зæгъ Бæртæлæгæн, æмæ йæ сырды 'хсыры ныннайæд.
     Зæрватыкк ратахти 'мæ Бæртæлæджы цур абадт:
     –  Хуыцау  дыггаг гуырды та Уæрхтæнæг ысхуыдта. Уый дæр  сырды
'хсыры найынкæны.
     –  Батæх  нæхимæ, фыдæбоны дæ бафтыдтам, æмæ зæгъ  не  фсинæн:
доны хъæстæ цæ ма фæкæнæд, цалынмæ йын æз зæгъон, уæдмæ.
     Зæрватыкк ратахт æмæ дзуры Бæртæлæджы усæн:
     –  Хуыцауызондæй, цалынмæ Бæртæлæг зæгъа, уæдмæ  цын  сæ  буар
доны хъæстæ ма фæкæн.
     Уæд  Бæртæлæг рацахста цалдæр сырды, къуприты цæ радыгъта  æмæ
цæ бахæддзæкодта сæ хæдзармæ.
     Бæртæлæджы ус æмæ Арвычызг сырды 'хсыры æрыхсадтой лæппуты æмæ
цæхæр ыскалдтой сæ дыууæ дæр.
     Бæртæлæг    Нарты    лæппутæн   куывдтæ   фæкодта.    Æрхуыдта
арвыцæрджыты.  Скодта Донбеттырты дæр, æмæ цæ  æнæхъæн  къуыри  нал
ауагъта.
     Бахъомыл   ысты  чысылгай  Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг   Бæртæлæджы
хæдзары.
     Иубон сыхæгты чызг суадонæй дурыны дон æрцæйхаста. Уæрхæг  æмæ
Уæрхтæнæг федтой чызджы 'мæ кæрæдзимæ бакастысты. Уæрхæг  йæ  къухы
'нгуылдзтыл  фатбос авæрдта, æмæ цæнгтыл ахæцыди фæйнæрдæм,  фатбос
айтынгкодта. Уæд Уæрхтæнæг бæрзыкъалиуæй фат ацарæзта,  йæ  фындзыл
ын  ызгъæр  абаста, æмæ Уæрхæджы уæхскæй фехста чызджы  дурын.  Фат
атахти, æмæ ныппырх и дурын, æмæ чызг кæугæ ссыди сæхимæ.
     – Нарты фаззæттæ мын мæ дурын асастой.
     Цæй  ницы кæны зæгъгæ бакодта мад. – Уазæг ысты, æмæ  цын  ацы
хатт хатыр фæуæд.
     Иннæ хатт дæр та байдзагкодта йæ дурын чызг æмæ рацæуы.
     – Уæрхтæнæг, кæм дæ? – дзуры йæм Уæрхæг.
     – Мæнæ дæн.
     – Уæртæ та уыцы чызг дон рахæссы йæ дурыны.
     – Уæдæ та йæ фехсæм.
     Уæрхæг  та  йе нгуылдзтыл фатбос абаста, йæ цæнгтæ  къæлæтгонд
авæрдта, фатбос айтынгкодта. Уæрхтæнæг та фат ацарæзта 'мæ Уæрхæджы
уæхскæй  ныхъхъавыди.  Фехста,  æмæ та  чызджы  дурын  базгъæлæнтæ.
Лæппутæ ныххудтысты. Чызг та йæ мадмæ кæугæ ссыди.
     – Цæуыл та кæуыс?
     –   Цæуыл  кæуын,  куы  зæгъай,  уæд  та  мыл  Нарты  фаззæттæ
амбæлдысты, æмæ та мын асастой мæ дурын.
     –  Ацу  ма  иу  хатт, æмæ ма дын æй кæд асæттой, уæд-иу  зæгъ:
"Сымах  кæд  афтæ  хъæбатыр ыстут, уæд уыцы хуызæнæй  уæ  фыдыбæстæ
цæуылнæ 'рцагурут?" Æндæр-иу мацы сдзур.
     Чызг æртыггаг хатт ацыди дон хæссынмæ.
     Нарты лæппутæ та йæ ауыдтой.
     – Уæрхтæнæг, ныр та ды айтынгкæн фатбос де нгуылдзтыл – æз дæр
иу хатт фехсон, – загъта Уæрхæг.
     Уæрхтæнæг  фатбос  йе нгуылдзтыл абаста, йæ  цæнгтæ  фæйнæрдæм
акодта,  айтынгкодта фатбос, æмæ Уæрхæг, чызг дон  куы  'рцæйхаста,
уæд æй фехста. Æмæ та базгъæлæнтæ дурын.
     Уæд цæм чызг дзуры:
     – Уæ тых мæ дурыныл цы 'взарут? Уыцы хуызæнæй уæд уæ фыдыбæстæ
'рцагуриккат!
     Арвыцæфау  фесты  Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Æрбаздæхтысты  фæстæмæ
Бæртæлæгтæм. Уым сæ мады фæрсынц:
     – Кæм райгуырдыстæм?
     – Мæнæ ам. Кæм цæрут, уым.
     – Уæд æнæуый та кæмæй ыстæм? Кæм и нæ фыдыбæстæ?
     –  Уæ,  йæ  зæгъæг сымах тæригъæд дæр фæхæсса, æмæ мæ тæригъæд
дæр.  Фæлæ  мæ кæд нал уадзут, уæд уын æй зæгъдзынæн:  сымах  ыстут
Нартæй. Уæ фыдæлтæ тыхджын æмæ кадджын бæргæ уыдысты, фæлæ сæ  цард
иугæндзон  хæцгæйæ  'рвыстой уæйгуытæ 'мæ гуымиртимæ.  Уæ  бæстæ  у
Нартыбæстæ,   фæлæ   уæйгуытæн  баззад.  Сымах  ам   райгуырдыстут,
уыййæддæмæ фесæфтаиккам неппæт дæр. Ныр æй хатын – уе уæнгты нæртон
туг  ис.  Нал  ныллæудзыстут, уый зонын. Æмæ мæн дæр уемæ  фæкæнут.
Фæлæ Нартыбæстæм афтæ цæугæ нæу – раздæр уал цын хъуамæ исты хæрзтæ
ракæнат Нартæн.
     
     УÆРХÆГ ÆМÆ УÆРХТÆНÆГ НАРТЫ
ХЪАЗТЫ
     Нарты  Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы фыд Борæ, рухсаг уæд, йæ цæргæйæ
цуаны  уыди  иу хатт иу ран æрвдур ыссардта. Æрхаста йæ сæхимæ  'мæ
Арвычызгæн афтæ зæгъы:
     – Ацы æрвдурæй æз хъуамæ кард ыскæнон.
     Кард  аразынмæ Куырдалæгонмæ фæцыди. Борæ ахаста  йемæ  æрвдур
æмæ йæм дзуры Куырдалæгонмæ:
     – Кард мын дзы сараз.
     Куырдалæгон æрвдурмæ 'ркæстытæкодта 'мæ загъта:
     – Ай æрвдур у, æмæ дзы мæ бон кард саразын нæ бауыдзæн. Фæлтау
æй Сафамæ схæсс.
     Ссыди Сафамæ Борæ 'мæ йæм равдыста йе рвдур.
     – Амæй мын кард сараз. Æрмæст уал мын дзы туас рацæгъд, æмæ мæ
дзабыртæ барæхсон.
     Сафа  æрвдурæй туасаг фæхицæнкодта. Туас дзы ацарæзта 'мæ  йæм
æй  радта.  Сафа  кард сарæзта уыцы æрвдурæй, ахæм кард  æмæ  хурау
æрттывта.  Дур дзы рариуыгъта Сафа, æмæ дыууæ фæхауди  дур.  Сафайы
зæрдæмæ  тынг  фæцыди. Уый тæккæ халдих æндæр кард  ацарæзта.  Стæй
дзуры Борæмæ:
     – Дæ кард цæттæ у!
     Борæ йæ туас фæтъыста карды, æмæ дзы иннæрдæм ауад. Фæмæсты  и
Борæ 'мæ Сафайæн афтæ:
     – Рахæсс мын мæ кард, ай мæн нæу!
     Сафа  карды  хуынкъ  андæгъта, æмæ та йæм  æй  ногæй  рахаста.
Нæрæмон дæр та туас фæтъыста карды æмæ та дзы иннæрдæм ахызти.
     Æмæ йæм нал фæлæууыд уæд Борæ:
     –  Рахæсс  мын  мæ  кард, хæрæджы фырт цыдæр!  Кæннод  дын  дæ
дзоныгъгом фадын!
     Сафа  фæтарсти  'мæ, æрвдурæй цы кард сарæзта,  уый  радта  йæ
хицауæн.  Уым  дæр та нæрæмон туас фæтъыста. Фæлæ дзы  нал  ахызти,
фæбырыди карды фарсыл уыцы туас. Стæй уæд загъта Борæ:
     –  Гъеуый  æцæг  мæ кард у, фæлæ ма мын дыггаг хатт  афтæ  куы
бакæнай, уæд дын нал ныббардзынæн.
     Борæ уырдыгæй сæхимæ рацыди. Уыйфæстæ бирæ хæтæнты фæцыд, бирæ
фыдæбæттæ  бавзæрста, бирæ маст. Стæй бабын и, фесæфт.  Фæлæ,  Сафа
æрвондурæй цы кард сарæзта, уый нæ фесæфт...
     Сæ мад цæ хъомыл кæнын байдыдта йæ фыртты, æмæ слæгтæ сты.
     Уæд цын иубон афтæ зæгъы сæ мад Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн:
     –  Хъазынхъом  фестут,  уæ сæрыл мæ 'рхæссат.  Фæлæ  иугæндзон
хæдзары бадын аив нæу. Нартæ уыл худдзысты.
     Æвдадзыхос фæци Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн сæ мады ныхас æмæ  сæхи
рарæвдзкодтой.
     Мад та цæм дзуры:
     – Афтæ цæугæйæ нæу!
     – Уæдæ куыд?
     –  Уæдæмæ Нартæн сæ хъазæн бон майрæмбон у. Хъазт йæ тынгыл к'
уа,  уæд  Нартырæгътыл базилут. Банымайут Нарты  адæмы,  æмæ  кæмæн
æфцæгготхор,   кæмæн   дзабираг  æрхæссут  сырдыцармæй.   Æмæ   цæм
лæвæрттимæ бацæут. Уыдон уæ исдуг семæ хъазын нæ уадздзысты.  Сымах
радтут  уæ лæвæрттæ, æмæ уæд Нартæн сæ бон зæгъын ницыуал бауыдзæн,
æмæ уæ бауадздзысты хъазтмæ.
     Уæрхæг   æмæ  Уæрхтæнæг  дæр  афтæ  бакодтой.  Нарты    хъазты
фæсивæдмæ дзурынц:
     – Уæ хъазтмæ нæ бауадзут.
     Нарты   фæсивæд  ныххудтысты.  Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг   Нартæн
æфцæггæттæгтæ радтой сырдыцармæй, æмæ загътой:
     – Мæнæ уын лæвæрттæ, æмæ нæ бауадзут!
     Нарты фæсивæдæн лæвæрттæ сæ зæрдæмæ фæцыдысты, фæлæ загътой:
     –  Аггаг  лæвæрттæ сты. Ницы зæгъæн цæ ис. Фæлæ не  фцæггæттыл
куыд кафæм?
     Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг цын дзабирæгтæ дæр радтой сырддзæрмттæй.
Æмæ уæд Нартæ ницыуал загътой.
     Нартæ  æртæ дихы уыдысты: иу ран фатæхсæн кодтой, иннæ  ран  –
дурæппарæн, æртыггаг ран та йерыскафт кодтой.
     Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг фатæхсджытæм бацыдысты. Кæмттæ нæрыдысты
фæтты 'хситтæй. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг арфæ ракодтой фæсивæдæн:
     – Фарн уæ хъазты! Фæлæ сырд зынæг куы нæ и, уæд цы 'хсут.
     –   Мæлæты  гуырдтæ  стут!  Кæд  афтæ  хорз  арæхсут,   уæд-ма
бафæлварут уæ фæттæ.
     Фехстой  сæ  фæттæ Уæрхæгитæ æмæ, раздæр цы сырдтæ  фæцагътой,
уыдон рæдзæгъдтыл сæмбæлдысты фæттæ.
     Дурæппарджытæм  бацыдысты уыйфæстæ Уæрхæг æмæ  Уæрхтæнæг,  æмæ
цын загътой:
     –  Фарн  уæ хъазты! Фæлæ цавæр дурæппæрст у! Исты Нарты адæмæн
куывд нæ кæнут, мыййаг, æмæ цын дурæй бадæнтæ не вæрут!
     –  Кæд  сымах  ахæм  арæхстджын  ыстут,  уæд  ма  дурæппæрстæй
куывддаг дуртæ сæвæрут.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг райдыдтой дур æппарын, æмæ дывæлдах  лæуд
кодтой. Стæй зæгъынц Нартæн:
     – Фенут-ма нын нæ дурæхст!
     –  Цы  цæуæм афтид дуртæм! Фæлæ кæд афтæ арæхсут, уæд-ма  дæлæ
Нарты кафты равдисут у' арæхстдзинад.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг йерысæйкафджытæм æрцыдысты.
     –  Фарн  уæ  хъазты!  Фæлæ цæй хъазт у уæ  хъазт!  Куы  нæ  уæ
физонæджы тæф цæуы, куы нæ цины зард ис уæ куывды!
     – Уыцы хуызæнæй нæ уæхæдæг цæуылнæ фæкæнут уæ куывдмæ?
     –  Бæргæ уæ фæкæниккам, фæлæ уæ æнæхъæн къуыри бахъæудзæн  уæд
бадын нæ куывды!
     – Ницы кæны – лæг фыдæбонæн конд у...
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг дæр ныххæцыдысты Нарты йерыскафты.  Æмæ
симгæ-симын,   дурæхстæй  бадæнтæ  кæм  ыскодтой,   уыййонг   кафгæ
'рцыдысты.
     – Мæнæ уын бадæнтæ, æмæ уал уæхи 'руадзут.
     –  Нæ  разы куы ницы и, – зæгъынц Нартæ, – уæд нæ афтид  дурын
бадæнтæй буцкæнут?
     – Уыдон та дæлæ рæдзæгъдтæй лæууынц.
     Фатæхсджытæ,  сырдты  рæдзæгъдтæ ку'  ауыдтой,  уæд  сагъдауæй
аззадысты.
     – Царм цыл куы нæ ис!
     –  Сæ  цæрмттæй  цын  лæвæрттæ фæкодтам – æфцæггæттæ  'мæ  нын
дзабыртыл бахардз ысты сымахæн.
     Бамбæрстой   Нарты   фæсивæд  хабар,  æмæ   физонджытæ   кæнын
байдыдтой.
     Ныр Нарты хистæртæ Нартыхъæуы уæлкъуыбырæй кæсынц.
     – Нæ фæсивæд уый цавæр зард кæнынц?
     – Дыууæйы хъæлæс дзы хицæнкæны, æмæ чи сты, цымæ?
     Уалынмæ гуымс-симды уынæр райхъуыст. Æмæ та Нарты зæрæдтæ дисы
бацыдысты:
     – Цæмæн раивтой цымæ сæ йерысы симд фæсивæд?
     – Симды дæр дыууæйы къæхтыхъæр хицæнкæны.
     Уæд афтæ зæгъынц Нарты фæсивæдæн Уæрхæг æмæ цын Уæрхтæнæг.
     –  Сымах дæр карæй мах карæн ыстут. Фæлæ уæм йе хистæр нæй, йе
æгъдаудæдтæг?
     – Хистæрæй фылдæр та нæм цы ис!
     – Уæдæ нæ куывды сæр цæуылнæ сты?
     Нарты  фæсивæд  бамбæрстой сæ рæдыд, æмæ фидиуджытæ  рарвыстой
Нартæм:
     –  Уой,  Нарты фаззæттæ куывд кæнынц Нарты номыл, æмæ уæ  стыр
зæрдиагæй хонынц!
     Ныххæррæтластой   Нарты  зæрæдтæ,  æмæ   æгъдаудæдджытæ,   æмæ
аивылдысты  куывдмæ  Нарты чызг-фæсивæд та цын  дурынты  карз  ронг
хастой.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  æрбадынкодтой  Нарты,  сæхæдæг  уырдыг
лæууынц.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæджы лæгдзинады кой ахъæр и  Нарты  'хсæн.
Хистæртæй иу зæгъы:
     –  Æртæ  лæппуйæ ауайут Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы мадмæ, æмæ  дзы
ракурут сæ фыды кард, йæ фат æмæ йæ уарт.
     Æртæ кæстæры æртæ уысммæ 'рбадавтой кард, фат æмæ уарт.
     Хистæр райста кард. Сласта йæ йæ кæрддзæмæй æмæ æрвдурæй  кард
баталынгкодта хуры. Æмæ зæронд лæг загъта:
     –  Нартæн  кард ныфс æмæ 'хсарæн баззад. Æмæ ацы  карды  номæй
æхсарджын!
     Зæронд  лæг  кард  Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ радта,  æмæ  цын  сæ
цæрæнбоны тыххæй акуывтой.
     Дыггаг хистæр райста фат æмæ загъта уый дæр:
     –  Нартæн  фат баззади кадæн, æмæ ацы фаты номæй  Нарты  'хсæн
кадджын ут!
     Дыггаг хистæр фат радта Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ, æмæ та цын  сæ
цæрæнбоны тыххæй банызтой.
     Æртыггаг хистæр райста уарт æмæ загъта:
     – Нартæ сты хистæр-дзæбæх æмæ кæстæр-арæхæн. Хистæр зондамонæг
у,  æмæ зондджын хистæйрагæй хайджын ут. Кæстæр та æгъдаухæссæг  у,
æмæ  уæ  кæстæйраг та æнæсæттон уæд. Ацы уарты ном зонд æмæ ныфсимæ
фæхæссут!
     Радта  æртыггаг  хистæр уарт Уæрхæг æмæ  Уæрхтæнæгмæ,  æмæ  та
æртыггаг рæгъæн дæр уыдон тыххæй нуазæнтæ банызтой.
     Стæй  симдыл ныххæцыдысты Нартæ. Уыйфæстæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг
ыссардтой сæ фыдыуæзæг æмæ цæргæйæ баззадысты Нартыбæсты.
     
     УРССÆР ГУЫМИР
     Иуахæмы  Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг цуаны фæцыдысты, æмæ цыл Саукомы
иу ран æрталынг.
     –  Ныр  мах фæстæмæ нал фæцæудзыстæм, фæлæ 'хсæвдары  баззайæм
ам. Æндæргæнæн нал и, – загъта Уæрхæг.
     Уадзынц сæ фæллад, æмæ дын талынджы кæйдæр хъæрзын цæуы:
     – Уæ, мæ мæлæт ай кæм æрцыди!
     Базгъордтой йæм Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг. Кæсынц, æмæ айнæг  хæхты
бын чидæр хъæрзы.
     – Чи дæ, кæцæй дæ? – фæрсынц æй Нартæ.
     Æз  дæн Зынджыбардуаджы фырт зæгъгæ загъта, чи хъæрзыдта, уый.
–  Мæ  ном  Зынгæвзалы  у. Ме фсымæримæ цуаны  уыдыстæм  –  уый  та
Артæртхутæг хуыйны. Урссæр гуымир нын нæ сырдтæ байста.  Мæн  ардæм
фехста,  æмæ  мыл  айнæг  ныффæлдæхта. Ме фсымæры  та  'ндæр  ранмæ
аппæрста. Нæ зонын, æгас ма у, æви ахицæн йæ дунейæ...
     Уæрхæг   æмæ   Уæрхтæнæг  уайтагъд  айнæг  рахъилкодтой,   æмæ
Зынгæвзалы  фервæзти.  Зынгæвзалы  йæхи  бауыгъта,  æмæ  сырх  зынг
фестади. Ныррухскодта ком. Æмæ дурты цæндты бынæй æвирхъауы  уæззау
хъæрзын æмæ уынæргъын райхъуыст. Æмæ бацыдысты уырдæм æртæйæ.
     Зынгæвзалы   агурын  байдыдта.  Ацы  дурты  цæндты   бын   ис,
æвæдздзæгæн, ме фсымæр зæгъгæ загъта.
     Калынц  дуртæ  фæйнæрдæм  Уæрхæг æмæ  Уæрхтæнæг  æмæ  ссардтой
Артæртхутæджы. Уыцы рæстæг Зынджыбардуаг та йæ фыртты агуырдта, æмæ
цыл афтæмæй æрбамбæлди уый дæр.
     – Адон уын чи сты?
     –  Адон  фæрцы ма баззадыстæм æгасæй. Уыййæддæмæ не сæфт  уыд.
Урссæр гуымир нын бакодта ацы митæ.
     –  Кæм цæры, уый ма нын бацамонут, – загъта Уæрхæг. – Мах  уын
уæ маст райсдзыстæм.
     – Иунæгæй йын ницы бакæндзыстут. Æмæ мах дæр уемæ фæкæнут.
     –  Мах ахæм адæм ыстæм, æмæ искæимæ куы фæхæцæм, уæд немæ ничи
вæййы.
     – Уæд та, чи стут, уый нын зæгъут.
     – Мах ыстæм Нартæй. Никæй зонæм нæхицæй дарддæр.
     –  Æххæст  ма зынгæй ард куы бахæриккат, уæд уын тыхгæнæг  тых
бæргæ нал ыссарид, – загъта Зынджыбардуаг.
     – Уый нæ бон у.
     Артæртхутæг йæхи Уæрхæджы æрмтты 'руагъта, æмæ йæм  Зынгæвзалы
сырх  зынгæй  ысгæпкодта.  Уæрхæг  зынгæй  ард  бахордта.  Уыйфæстæ
Уæрхтæнæг  дæр  афтæ. Зынгæвзалы 'мæ Артæртхутæг дæр бахордтой  ард
æмæ цыппар лæппуйæ кæрæдзийæ 'фсымæртæ загътой.
     –  Ныр  мах Урссæр гуымирмæ цæуæм. Кæд ныл исты фыдбылыз цæуа,
уæд-иу нæм фæзынут.
     Урссæр  гуымир царди дыууæ хохы 'хсæн. Бацæуæн æм  нæ  уыди  –
дыууæ хохы кæрæдзийы фырытау хостой. Хæхтæ фæйнæрдæм фæцыдысты, æмæ
Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг бахызтысты мидæмæ. Фæлæ 'ххæст нæ  бахæдздзæ
сты,  æмæ  цыл  Урссæр  гуымир æфсæндуæрттæ 'рбахгæдта.  Баззадысты
лæппутæ,  æмæ  ма  бæргæ афæлвæрдтой, фæлæ  сæ  бон  ницыуал  баци.
Æфсæндуæрттæ æртæивазыгтæ уыдысты, æмæ цын кæнын нал бакуымдтой.
     Уæд Зынджыбардуаг арвæй касти 'мæ дзуры йæ фырттæм:
     – Сымах чи фервæзынкодта, уыдон ахсты бахаудтой. Урссæр гуымир
йæ  фынæйыл  у.  Фæлæ  куы райхъал уа, уæд цæ фыдбылызы  'ппардзæн.
Баххуыс цын хъæуы.
     Зынгæвзалы 'мæ Æртæртхутæг сæхи хохыл рауагътой. Æфсæндуæрттыл
сæхи сцавтой, фæлæ цын кæнын нæ бакуымдтой.
     –  Æз  зынг  фестдзынæн, – загъта Зынгæвзалы, – æмæ  зиллæттыл
атулдзынæн, сфæлмæн цæ кæндзынæн. Ды дуарыл бахæцдзынæ,  æмæ-иу  æй
мидæмæ баппар.
     Зынгæвзалы  зынг фестади. Æфсæндуары зиллæттыл атылди  'мæ  цæ
æрфæлмæнкодта.   Уæдмæ   Артæртхутæг  дуарыл   банцади.   Стæй   йæ
батъæпласта,   æмæ  дуар  мидæмæ  батахт.  Урссæр   гуымир   дуармæ
фынæйкодта. Æфсæн дуар ыл сæмбæлди, æмæ нырдиагкодта гуымир:
     – Чи мæ амардта?
     Уæрхæг   æмæ  Уæрхтæнæг  сæ  хид  калгæ  рагæпластой.  Ауыдтой
Зынджыбардуаджы фыртты 'мæ загътой:
     – Мах сымахæй нал фæхицæнуыдзыстæм.
     Урссæр  гуымир  фæйнæрдæм ахъахъхъæдта. Ауыдта цыппар  лæппуйы
'мæ цыл фæбогъласта:
     – Чи стут, ам цæмæн ыстут?
     – Мах дæумæ цæуæм!
     Урссæр гуымир сырдтымæрдтæ йæ дзыхмæ 'ппæрста. Амыртмыртт  дзы
кодта цалдæр æд ыстджытæ. Æмæ та цæ фæрсы лæппуты:
     – Цы уæ хъæуы ам?
     – Тыхгæнæг ыстæм.
     Урссæр гуымир ныуулæфыди, ныххудти йæ дзыхыдзаг æмæ загъта:
     –  Кæд хæцгæ – уæд хæцгæ! Фæлæ мын иу комдзаджы фаг дæр куы нæ
стут.
     Урссæр  гуымир айнæгмæ авнæлдта. Стыдта дзы, авд  мусуаты  кæм
бацыдаид, ахæм фарс, æмæ цыл æй рахста. Лæппутæ иуырдæм агæпластой.
Дур коммæ атахти 'мæ уым ныппырх и.
     Уæрхæг æм дзуры:
     -Мах дуртæй цы кæнæм? Дæхæдæг раст.
     Урссæр  гуымир авнæлдта, æмæ къалабæлас æд уидæгтæ  срæмыгъта,
æмæ  цыл æй фехста. Ацы хатт дæр та лæппутæ сæхи фæхибаркодтой. Æмæ
къалабæлас комы ныллыстæгысхъистæ и. Стæй афынæй гуымир.
     –  Уый  афтæмæй нæ сыхъалуыдзæни, – загъта Артæртхутæг. Фæлтау
ын йæ риуыл арт ыскæнæм. Йæ буар судздзæни, æмæ уæд райхъалуыдзæн.
     Цыппар   лæппуйæ  урссæр  гуымиры  риуыл  хъæдтæ   фæцамадтой.
Æдхихбæлæстæ йыл ныккалдтой.
     –  Æз ыл арт бафтаудзынæн, – загъта уæд Зынгæвзалы. – Фæлæ  нæ
уыйфæстæ цыппар раны 'рлæууын хъæуы, æмæ йыл цыппарырдыгæй ысхæцæм.
     Цыппарырдыгæй æрлæууыдысты. Зынгæвзалы йæхи зынг  фестынкодта,
арт  ысуагъта Урссæр гуымиры риуыл. Урссæр гуымирæн йæ  риуыл  зынг
сирвæзти 'мæ фехъал. Йæ риу ныхæгау акодта 'мæ сдзырдта:
     – Уох, цы мæлдзгуытæ стут – фынæй дæр мæ нæ уадзынц!
     Уæд  йæ  дарæс  ыссыгъди, æмæ йыл зынг ысхæцыд. Урссæр  гуымир
фæтæррæстласта.  Йæ  буар ыссыгъди. Йæхи ма донмæ  бæргæ  'ппæрста,
фæлæ Уæрхæджы фат йæ цæстыл сæмбæлд, æмæ – дæ балгъитæг афтæ!
     Урссæр  гуымир  Уæрхтæнæгмæ куыд фæци, афтæ йæ уый  æрбахаста,
æмæ  фат  иннæ цæстыл дæр сæмбæлд. Артæртхутæг ын арты 'ртхутæг  йæ
хъæдгом цæстыты бакалдта. Æмæ басаугуырм бынтондæр Урссæр гуымир.
     Кæд  мемæ хæцут, уæд мæм хæстæг уæддæр æрбацæут зæгъгæ  загъта
гуымир. – Æз уæ куы нæ уынын æппындæр.
     – Куырм кæд бадæ, уæддæр ма бирæ у дæ бон.
     –  Уæд  та уын мæнæ м' арм фидыды алдзæн. Æмæ мæм радтут сымах
дæр уæ къухтæ.
     – Хъæды лыггаг æм бадæдтут, – загъта Зынгæвзалы.
     Иу ыставд хъæдылыггаг æм балæвæрдтой урссæр гуымирмæ. Уый афтæ
фенхъæлдта  'мæ  цæ  искæй  цонг у. Фæхæцыдис  ыл,  æмæ  йæ  лыстæг
ысхъистæ бакодта.
     Уæд лæппутæ дзурынц Урссæр гуымирмæ:
     –  Дæу  махимæ бафидауын нæ фæндыд, сайгæ нæ кодтай.  Мах  дæм
хъæдылыггаг дæр уымæн балæвæрдтам.
     Ногæй та йыл ысхæцыдысты 'мæ цæм уый дзуры:
     – Нал мæ ныууадзат?
     – Нал дæ ныууадздзыстæм!
     Хæцгæ-хæцгæ йæ былмæ расайдтой. Урссæр гуымир хауæн был  кæцæй
федтаид!  Доны хъæр æм хъуысти комæй, æмæ афтæ 'нхъæлдта,  æмæ  йæм
дон  дард  у. Акъахдзæфкодта. Был æй фæсайдта, уæдæ цы уыдаид,  æмæ
комы ныппырх и.
     Йæ удисгæйæ ма йæ æрыййæфтой уым, æмæ йæм дзурынц:
     – Цæй, куыд у дæ хабар?
     –  Нал  фервæздзынæн. Фæлæ мæ сæры астæу æртæ даргъ хъуыны  ис
хицæнæй.  Стонут цæ 'мæ тагъддæр сисон мæ уд. Кæннод  мын  æнцонтыл
нæй амæлæн.
     –  Зæгъ  уал  нын  раздæр,  ардыгæй  фæндаг  кæуылты  у?  Куыд
ахиздзыстæм?
     –  Ардыгæй  ку 'ахизат, уæд тæккæ бацæуæны иу дуар фендзыстут,
урсахуырст дуар. Бакæнут-иу æй, æмæ-иу ахизут уыууылты.
     Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг уыцы æртæ 'рдуйы фехстой сæ фæттæй,  æмæ
цæ  атæхынкодтой.  Æртæ  'рдуйы  рацахстой  Уæрхæг,  Уæрхтæнæг  æмæ
Артæртхутæджы. Тынг цæ нылхъывтой, æмæ ныхъхъæркодтой:
     – Мæнæ сты!
     Зынгæвзалы  йæхи  зынг  фестынкодта.  Æрдутыл  атылд,  æмæ  цæ
басыгъта.  Урссæр гуымир та дуртæм лæбурдта, æмæ цæ 'хста лæппутыл.
Фæлæ  æрдутæ  куы басыгъдысты, уæд цæ иу сыбыртт, иу хъæр  дæр  нал
райхъуысти,  æмæ  Урссæр гуымир зæрдæскъуыд фæци.  Цыппар  лæппуйы,
урсахуырст  цы дуар уыди, уый бакодтой æмæ рацыдысты. Сæ кæрæдзийæн
хæрзбонтæ загътой æмæ фæцыдысты сæ фæрныг хæдзæрттæм.
     
     УÆРХÆГ ÆМÆ УÆРХТÆНÆГ
ГУЫМИРТЫБÆСТЫ
     Иуахæмы  Нарты зæххыл рацæуынц Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.  Сæ  иуæй
иннæ  хæрзуынддæр, сæ иуæй иннæ хæрзконддæр. Чи цæ ауыны, уый  йæхи
тæхудиагæй бахæры. Зæронд лæгтæ фæзæгъынц:
     – Æ, тæхуды, сымах кæй кæстæртæ стут!
     Зæронд устытæ фæзæгъынц:
     – Æ, тæхуды, сымах цы мад ныййардта!
     Лæппу-фæсивæд фæзæгъынц:
     – Тæхуды, сымах æмбал кæмæн ыстут балцы дæр æмæ бынаты дæр!
     Чызг-фæсивæд фæзæгъынц:
     –  Уæ,  тæхуды  'мæ  сымах кæй къæсæрæй бахиздзыстут  æмæ  кæй
фæсдуар ыслæудзыстут!
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  хъуыстой алкæй ныхас  дæр,  фæлæ  сæхи
мадзура  дардтой,  сæхи  алкæмæ  дæр  аивæй  æвдыстой.  Нартыбæстыл
æрзылдтытæкодтой. Иу ран æрыййæфтой Нарты сагсур фæсивæды  тымбылæй
хъазгæ.
     Уæрхæг цæм дзуры:
     – Мах дæр-ма бауадзут уæ хъазтмæ.
     –  Бар  уæ  ис,  фæлæ  куы фембылды уат, уæд-иу  хъæстагæй  ма
фæцæут.
     Райдыдтой  хъазын. Нарты фæсивæд, кæд цыфæнды тынг æмæ  арæхст
хъазт кодтой, уæддæр цæ 'мбылдтой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
     –  Хорз  ыстут, загътой уæд Нарты лæппутæ. Фæлæ уæ  фыды  кард
Гуымиртыбæсты баззад, æмæ кæд ахæм æхсары хицау ыстут, уæд уæ  фыды
кард æрхæссут.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг рацыдысты сæхимæ 'мæ загътой: "Нæ мад куы
нæ сæтта, уæд ын исты фыд ыскæнæм".
     Уæрхæг  цырын  арт  ацарæзта, Уæрхтæнæг та уæлкъæйыл  цæкуыйаг
æркодта...
     –  Нæ  фыдæн  кард уыди, æмæ кæм и, уый нын цалынмæ бацамонай,
уæдмæ дæ 'нцой не руадздзыстæм.
     Мадæн ма цы гæнæн уыди.
     –  Мæ  тæригъæд æмæ йæ уæ тæригъæд дæр уæд, сымахæн уыцы карды
кой чи скодта. Уæ фыды кард ис Гуымиртыбæсты.
     – Уæдæ мах уырдæм цæуæм.
     – Афтæ нæ!
     – Уæдæ куыд?
     –  Уæдæмæ уæ фыдæн Лæнцылæгæты ис дыууæ æрмахуыр домбайы,  æмæ
цæ уемæ акæнут.
     Семæ  ку' ахъазат, уæд уæ бамбардзысты, чи стут, уый. Æмæ  уыл
æрæууæнддзысты.
     Уæрхæг   æмæ   Уæрхтæнæг  фæцыдысты  Лæнцылæгæтмæ.  Фæцæй-йæм-
хæддзæкодтой, афтæ
     ауыдтой уыцы дыууæ домбайы хъазгæ. Уæд домбæйттæ сæхи лæппутæм
раппæрстой.  Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг фæцырд ысты, æмæ  цæ  сæ  хъустæй
рацахстой. Рахæцбахæц байдыдтой, кæрæдзийы-иу абырстой. Дыууæтæ дæр
бафæлладысты.  Стæй  лæппутæ  сæ цæнгтæ  фæфистæгкодтой.  Домбæйттæ
басмыстой лæппуты цæнгтæм æмæ базыдтой, уыдон Нартæй кæй ысты,  уый
–  иу фыды фырттæ. Райдыдтой цыл уызæлын. Домбæйттæ азгъордтой, саг
рацахстой æмæ йæ 'рбадавтой лæппутæм. Уæрхæг æй æрбаргæвста.
     Уæдмæ  Уæрхтæнæг  та арт кæнынмæ фæци – йæ  къухтæ  кæрæдзиуыл
ацагъта,  æмæ  сугтæ  цырын  артæй  ыссыгъдысты.  Цæстыфæныкъуылдмæ
физонджытæ  ацæттæ  сты.  Æмæ дыууæ домбайы  дыууæ  лæппуимæ  сихор
бахордтой.
     Раст уыцы рæстæг Гуымиртыбæстæй дæр дыууæ 'взонг лæппуйы цуаны
уыдысты, æмæ бынтон æнæнхъæлæджы 'рбафтыдысты уырдæм.
     Сæ  фæндаг  рацыди  Нарты лæппутыл, æмæ цæ домбæйттимæ  хъазгæ
федтой. Гуымиртыбæстаг лæппутæй иу афтæ зæгъы:
     – Цымæ ацы домбæйттимæ хъазын йæ ныфс чи хæссы, уыдон чи уой?
     – Уыдон ам, Хуыцауы фæндонæй уыдзысты, – зæгъы сæ иннæ.
     – С' амарын æвзæр нæ уаид, æвæдза. Дардыл айхъуысид нæ ном.
     – Фæлтау уал цæ базонæм... Уæд та зæдтæ сты?
     Гуымиртыбæстаг лæппутæ æрывæрдтой сæ саджы, æмæ  кæстæр  лæппу
загъта:
     – Зынггур цæм бацу. Уартæ сæ фæздæг цæуы.
     Хистæр лæппу араст и, йæ гæрзтæ дæрддзæф æрывæрдта 'мæ йæ  худ
систа фидыды алдзæн. Стæй бадзырдта:
     – Зынггур уæм æрбацыддæн. Зынг нын авæрут!
     Хъæрмæ  домбæйттæ  сæхи  рацæйрæдывтой,  фæлæ  цæ  Уæрхæг  æмæ
Уæрхтæнæг бауырæдтой. Фæрсынц бацæуæджы:
     – Цы дæ хъæуы махæй?
     – Зынг!
     – Рацу нæм хæстæгдæр, фысым дын ыстæм.
     – Æмбал ма ис мемæ.
     – Ракæн де мбалы дæр!
     Фæдзырдта  йе  мбалмæ,  æмæ уый дæр йæ  сырдымардимæ  'рбацыд.
Нарты лæппутæ цæ хорз федтой. Стæй Уæрхæг зæгъы:
     – Сырдтимæ та ахъазæм.
     Райдыдтой  хъазын.  Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг  сæ  сæртыл  авæрынц
домбæйтты.  Стæй цæ хæрдмæ фехсынц. Стæй та се рагъыл абадынц.  Æмæ
цæ  домбæйттæ тæссаг былтыл аскъæфынц. Куы та бæрзонд бæлæсты сæрты
иу сæррæтт аласынц лæппутæ.
     Гуымиртыбæстаг цуанæттæ дисы бафтыдысты 'мæ хистæр зæгъы:
     –  Адонимæ мах тыхæй ницы бакæндзыстæм. Фæлтау, цæуæм, æмæ, цы
федтам, уый нæхимæ зæгъдзыстæм.
     Бирæ  цæм  фæкастысты.  Уыйфæстæ  цын  гуымиртыбæстаг  лæппутæ
хæрзбон загътой, æмæ рацыдысты сæ бæстæм.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дæр сæ домбæйттимæ 'рцыдысты Нартæм.
     Гуымиртыбæстаг лæппутæ сæ хистæрмæ бацыдысты 'мæ йæ фæрсынц:
     – Цы бæстæ нæ басастай, ахæм ма дын искуы баззад?
     -Баззад,  Нарты адæмимæ бирæ фæхæцыддæн, фæлæ цын мæ бон  ницы
баци.
     –   Дæ   фыдæхæй  фесæфæм,  нæ  хистæр!  Абон  дыууæ  лæппуйыл
сæмбæлдыстæм  Лæнцылæгæты цур. Дыууæ стыр домбаимæ хъазыдысты,  æмæ
цæ  ничи  куымдта  басæттын. Домбæйтты-иу сæ сæртыл  авæрдтой  уыцы
лæппутæ,  æмæ-иу  сæрсæфæн къæдзæхты сæрты уыцыиу сæррæтт  акодтой.
Бирæ цæм фæкастыстæм. Хорз дæр ма нæ федтой саджыфыдæй.
     Уæд цæ Гуымирты хистæр афарста:
     – Цавæр уыд сæ конд?
     – Ставдкæндтытæ уыдысты, хъамбулцæстджынтæ. Иу цæ уæрхмæ уæрæх
уыди, иннæ та ноджы уæрæхдæр.  Сæ цæсгом дæргъæлвæс.
     – Дарæс та цыл цавæр уыд?
     – Дарæс – нæртон дарæс.
     – Уæд цæм гæрзтæй та цы уыди?
     –  Мæнæ  дæумæ цы кард ис Нартæй, раст уыцы лæппутæм дæр  ахæм
кæрдтæ уыд.
     –  Гъе, æвзæртæ, уыдон не знæгтæ уыдысты. Цæуылнæ цæ 'рфарстат
сæ номæй?
     –  Домбæйттимæ хъæбысæй чи хæцыди, уыдонмæ ма мах нæ ныфс куыд
бахастаиккам?
     –  Уæдæ  мæнмæ  Нарты фыдæлтæй сæ иуы кард и, æмæ,  æнхъæлдæн,
уымæн фаззон лæппутæ баззад. Кæд уой, уæддæр уыдон. Куы базоной  се
фхæрæджы, уæд ахæм адæмымыггаг ысты, æмæ сæ хъыгдарæджы мæрдтæй дæр
ысласдзысты.  Ныр  мах хъæуы арф уæрмытæ скъахын æрбацæуæнты.  Стæй
хъæуы  базонын, Лæнцылæгæтмæ ма ссæудзысты, æви нæ. Уæд  цæ  хъуамæ
уым æрцахсæм. Кæннод цæ расайæм, æмæ цæ хинæй амарæм.
     Райсомæй боныцъæхтыл Уæрхæг дзуры Уæрхтæнæгмæ:
     –  Кæимæ  хæцыдыстæм,  уыдонæй куы ницы хъæр  хъуысы,  уæд  цы
фесты?
     –   Дæлимонтæ   нæ   уыдысты,  æмæ   зæххыскъуыды   дæр   куыд
æрбайсæфтаиккой! Уæдæ уæйгуытæ дæр нæ уыдысты!
     – Уæд та нæ мады бафæрсæм?
     – Гъе, тæккæ дæр раст у.
     – Æмæ куы нæ сæтта?
     – Ныр ын æнæсæтгæ дæр нал и.
     Æмæ рацыдысты Нартæм фæллад æмæ фæлмæцыдæй дыууæ 'фсымæры.
     – Ма схъæркæнæм нæ мадæн ацы хабар.
     – Куы нæ йæ зона, уæд хуыздæр, – зæгъы Уæрхтæнæг дæр.
     Æрцыдысты сæхимæ. Сæ мад цæ фæрсы:
     – Уый цæй фыдхуыз ыстут? Цæй фæллад бакодтат?
     –  Уæ,  Æна нын цæра! – загъта Уæрхтæнæг. – Н' арæнтæй иучысыл
ахызтыстæм,  Иу  æнахуыр бæстыл фæзылдыстæм. Кæд  фæфыдхуыз  ыстæм,
уæддæр фæллад не стæм!
     Мад лæппуты раз фынг авæрдта. Уыдон цырд ахордтой, анызтой æмæ
уайтагъд  афынæй ысты. Афтæ тарффынæй баисты, æмæ хур куыд ыскасти,
уый нал базыдтой.
     Райсомæй Нартæ сæ Хъазæнфæзмæ æрымбырд ысты. Æмæ райдыдтой  сæ
диссаджы  симд. Хæхты уонг кæмттæ нæрыдысты се мдзæгъдмæ. Дæттæ  сæ
цыд  фæуырæдтой. Сырдтæ 'мæ цæм мæргътæ æрыхъуыстой. Стæй  цæм  хур
дæр худгæ ныккасти.
     Зæдтæ 'мæ дауджытæ бæрзæндтæй кастысты 'мæ загътой:
     – Нарты симды дыууæ фаззоны нæ зынынц, æмæ кæм уыдзысты?
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæгмæ сæ мад бацыди.  Уыдон  ма  хуыррыттæй
фынæйкодтой.  Мад  ахаста йæ цæст йæ хъæбултыл,  цинæй  æркалди  йæ
цæссыг. Стæй цæм дзуры:
     – Куыд бирæ хуыссут? Æви уыл уæ фæллад кæд нæ фæтых?
     Лæппутæ цырд фæтæррæтластой сæ хуыссæнтæй, æмæ Уæрхæг зæгъы:
     – Уоу-уа! Цæй фынæй адæн!
     Уæрхтæнæгæн симды хъæлдзæгхъæр йæ хъустыл ауад.
     – Уый та цæй æмдзæгъд у?
     –  Уæ мæ хъæбултæ! – дзуры Арвычызг. – Уый Нартæн сæ симæн бон
у,  æмæ дуне уыдонмæ кæсы. Мæ цæст уæ бæргæ нæ уарзта райхъалкæнын.
Фæлæ  искæмæй  æгуыдзæгдæр цæмæн уат? Сымах йеддæмæ иууылдæр  Нарты
симды сты.
     – Цæуæм, Уæрхтæнæг, науæд – худинаг, – загъта Уæрхæг.
     – Фæлæуут, мæ хъæбултæ, исты ахæрут, афтæ куыд цæут?
     – Нырмæ кæй фæххуыссыдыстæм, уый нын æгъгъæд.
     Фæлтау – фæстæдæр.
     Араст  ысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ домбæйттимæ. Бахæддзæ  сты
'мæ ныххæцыдысты симдыл.
     Симынц   Нартæ.  Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  сæ  домбæйтты  сæртыл
алæууынц,  æмæ кафгæ рацæуынц къудийы уонг. Уыйфæстæ  домбæйтты  сæ
иугай къухтæй сисынц.
     Райхæлди  Нарты симд, æмæ дыууæ 'фсымæры сæ домбæйттимæ  араст
ысты цуаны Лæнцылæгæтырдæм.
     
     *  *  *
     Гуымир дæр йæ маст кæм ныууагътаид! Æмæ загъта йе фсымæртæн:
     –  Æрсайæм  Нарты  лæппуты 'мæ цæ  нæ  маст  сисæм.   Фæлæ  цы
'гъдауæй æркомдзысты, уый мын зæгъут.
     – Зæронд лæджы цæм арвитæм хонæг фидыды алдзæн, – зæгъы сæ иу.
     –  Зæронд ус хуыздæр у, уыууыл хуыздæр баууæнддзысты, – загъта
иннæ.
     –   Нартæ   зæронд   хонæгыл   нæ  баууæнддзысты,   фæлæ   цæм
уайсадæгчындзы  арвитæм, – загъта æртыггаг.
     –  Радыгай  цæ  барвитæм,  æмæ цын сæ дзуапп  æмбардзыстæм,  –
загъта фæстагмæ йæ фæнд Гуымирты хистæр.
     Сразы  сты  сæ  хистæры ныхасыл, æмæ равзæрстой æртæ  хонæджы:
зæронд лæг, зæронд ус æмæ уайсадæгчындзы. Æмæ цæ кодтой семæ...
     Лæнцылæгæты сæрмæ хохы фаты 'хситт æрвнæрæгау кодта.  Гуымирты
хистæр фæрсы:
     – Цымæ уый цавæр хъæр у?
     – Чи зоны, искæимæ хæцынц.
     Уæд   хистæр  гуымир  æмæ  йе  мбæлтты  цурты  дуннейы  сырдтæ
тæхгæуадæй   сæррæттытæ  систой.  Хистæр  гуымир  æмæ  йе   мбæлттæ
бамбæрстой, Нарты лæппутæ цуаны рацыдысты, уый æмæ 'нхъæлмæ  кæсынц
се рбацыдмæ.
     Уæдмæ  Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг дæр  фæзындысты.  Хистæр  гуымир
зæронд лæджы барвыста хатæг. Зæронд лæг цын акуывта.
     Фырыхъулты  хуызæн стут, зæгъгæ цæ раппæлыд. – Уæ тыхы  диссаг
уын хистæр гуымир базыдта, æмæ уæ хоны йæ фынгмæ.
     – Бузныг, ыстыр бузныг, – загъта Уæрхæг. – Фæлæ майрæмбонмæ нæ
хъæуæн  æмгъуыд загътам, уæд цæ хынцдзыстæм мæнæ ме фсымæримæ,  æмæ
хъуамæ  цæттæ уæм. Арфæ ракæн уæ хистæрæн, дæуæй та хатыр курæм  нæ
дыууæ дæр.
     – Уæ рацыд хуыздæр уаид, кæннод мæм нæ хистæр фæхæрамуыдзæн.
     – Нæ фæхæрамуыдзæн, бузныг ын зæгъ мах номæй.
     Раздæхт зæронд лæг, æмæ загъта гуымир-æлдарæн:
     –  Нæ  комынц,  Майрæмбоны сæ хъæуы  хонынц,  æмæ  уæдмæ  сæхи
цæттæкæнынц.
     Уæд  та  гуымир-æлдар барвыста зæронд усы. Зæронд ус цын  арфæ
ракодта 'мæ цын афтæ зæгъы:
     – Уæ, алфæн, алфæн, фидыды алфæн! Сымах мæ хъæбулты хуызæн куы
стут. Уæ диссаджы тых уын не лдар фехъуыста, æмæ мæ ардæм, сымахмæ,
хонæг сæрвыста. Ныр мын уыйбæрц хатыр куы бакæниккат, æмæ мемæ  куы
рацæуиккат,  æмæ нæ хистæры фынгыл иучысыл ку' абадиккат,  уæд  уый
мæнæн дæр ыстыр кад уаид.
     Уæрхæг та уымæн дæр загъта:
     – Ды – нæ мады хуызæн, бузныг де рхъуыдыйæ. Фæлæ майрæмбоны нæ
мыггагæн  куывд  кæнæм, æмæ стыр æнæвдæлон ыстæм.  Бузныг  зæгъ  уæ
хистæрæн, дæхицæн та дын арфæ кæнæм.
     Раздæхти зæронд ус æмæ ракодта лæппуты ныхæстæ.
     Гуымир-æлдар   уæд   барвыста  уайсадæгчындзы.   Уайсадæгчындз
лæппутæн йæ сæрæй акуывта. Лæппутæ йын арфæ ракодтой æмæ загътой:
     – Æнæ хъуыддаг нæ уыдзынæ, нæ хойыхай, зæгъ дæ ныхас.
     –  Мæн рарвыста нæ хистæрты хистæр, – загъта уайсадæгчындз.  –
Фехъуыста  уын  уæ диссаджы тых, æмæ уæ хоны. Сар  æмæ  тыхы  фæдыл
хонæг нæ дæн. Æгъдауæй уæм æрцыддæн, æмæ мæ 'гъдауыл арвитут.
     Æфсымæртæ фæхибар ысты 'мæ Уæрхæг бамбарын кодта Уæрхтæнæгæн:
     –  "Нæ" зæгъын нæ бон нæу, фæлæ ды кæстæр дæ, æмæ йын ды  зæгъ
разыйы ныхас.
     Æмæ уæд Уæрхтæнæг загъта уайсадæгчындзæн:
     –  "Нæ" зæгъын дын нæ бон нæу. Уæ хистæртæн дæр кад ыскодтам –
сæ зæрдæ се вдисæн. Сом нæ фендзыстут уæ фынгыл.
     Арфæ ракодта уайсадæгчындз, æмæ раздæхт. Загъта гуымир-æлдарæн
лæппуты ныхæстæ.
     Гуымир-æлдар  ысцинкодта. Раздæхти йе мбæлттимæ  фæстæмæ,  æмæ
байдыдтой сæхи цæттæкæнын Нарты лæппуты 'рцыдмæ.
     Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг бирæ сырдтæ фæцагътой. Сæ домбæйттыл  цæ
'рхастой Нартæм. Æмæ зæгъынц сæ мадæн:
     – Æнæ цæра, мах райсомы бон ыстæм хуынды алфæн.
     – Æна уæ фæхъхъау. Чи у уæ хынцæг?
     – Нæ разыкодтам, дыууæ хистæры нæм æрбацыд хонæг, æмæ уыдонæн,
фæлæ  нын  уайсадæгчындзæн дыууæ зæгъæн нæ уыди. Хонгæ та  нæ  кæны
гуымирты хистæр йæхæдæг.
     –  Уый хинæйдзаг у, æууæнк ыл нæй. Фæлæ иугæр афтæ у, уæд  уын
æнæцæугæ дæр нæй. Æрмæст мæм хъусут: ацæут, фæлæ мацыхуызы  фæхицæн
ут кæрæдзийæ. Æмæ уын уæд ницы тас у.
     Райсомы  араст  ысты  Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.  Ныффæдзæхстой  сæ
мадæн:
     –  Кæд  афонмæ  нæ хæддзæкæнæм фæстæмæ, уæд-иу  нын  домбæйтты
рарвит нæ фæдыл.
     Араст  ысты æфсымæртæ. Гуымир-æлдар цын йæхæдæг нуазæн рахаста
сæ  размæ.  Сусæгкъахт уæрмытыл гауызтæ байтыдтой, æмæ цын  уыдоныл
фæндаг радтой.
     Мах æгъдаумæ гæсгæ разæй ахизут зæгъгæ загъта гуымирты хистæр.
Уыйадыл араст ысты лæппутæ гауызтыл. Цыдысты фæрсæй-фæрстæм. Æмбисы
уонг куыддæр бахæддзæ сты, афтæ гауыз ныххаудта сæ быны, æмæ иу арф
уæрмы аирвæзтысты.
     Бамбæрстой лæппутæ сенамонд, ай цæ сайгæ 'ркодтой, уый.
     Уæд цæм гуымир-æлдар æрдзырдта уæлейæ:
     –  Гъе,  куыйты  Нарт! Уæ фыдæлтæй цы кард байстон,  кæд  уымæ
'рцыдыстут, мыййаг?
     –  Дæхæдæг æй раддзынæ, – дзуры йæм Уæрхæг. – Фæлæ ацы  'фхæрд
та дæ сæрæй бафиддзынæ!
     Гуымир-æлдар  ныххудти, æмæ цыл æрвылрайсом æхсидгæ  дон  куыд
уадзой,  ахæм дзырд радта. Дон цæ куы хъæуа, уæд-иу цын сæ  мицъыра
куыд  дæдтой. Хæринагæй та цын, куыдз цы уæлдæйттæ ныууадза,  уыдон
куыд хæссой, уæрммæ 'ввахс бацæуæг куыд нæ уадзой.
     Гуымирты  адæм  сæ хистæры ныхас æххæсткодтой.  Хæринагæн  цын
куыдзы  уæлдæйттæ  'ппæрстой, донæн цын сæ  мицъыра  лæвæрдтой,  хи
'хсынæн цыл æхсидгæдон калдтой. Уæрммæ дæр æввахс никæй уагътой.
     Уæд гуымирты хистæр ыстыр куывд ыскодта, æрхуыдта й' адæмы:
     –  Нарты адæм цагъды фесты. Ныр цын сæ бæстæм æрвитын ме фсад.
Æрхæссæд,  цы ссарой – хæзна уæд, фос уæд – æмæ æркæнæд  уацайрæгтæ
дæр.
     Гуымир-æлдар æнæхъæн æфсад арвыста Нартыбæстæм.
     –  Гъе  Уæрхтæнæг, æгады цардæй мæлæт хуыздæр у, – загъта  уæд
Уæрхæг.
     Æхсæвыгон дыууæ 'фсымæры уæрмыкъултæ къахын байдыдтой сæ фæтты
фындзтæй.  Сыджыт сæ бынмæ калдтой, æмæ сабыргай-сабыргай  хызтысты
уæлæмæ.
     Уыд  фыдздзаг  кæркуасæн. Раст уыцы афон Уæрхæг æмæ  Уæрхтæнæг
дæр сæ сæртæ сдардтой уæрмы былæй. Уæрмхъахъхъæнæг цæ ауыдта, фæдис
хъуамæ ныхъхъæркодтаид, фæлæ йыл Уæрхтæнæг йæ фат ысуагъта, æмæ фат
й'   астæуыл  сæмбæлди  хъахъхъæнæгæн,  æмæ  йæ  бæласмæ  зæгæлхуыд
бакодта.
     Схызтысты   Уæрхæг   æмæ   Уæрхтæнæг  уæрмæй.   Гуымир-æлдармæ
фатифтыгъдæй бацыдысты. Баййæфтой йæ куывды бадгæ й' адæмимæ.
     Æмæ йæм Уæрхæг дзуры:
     –  Гуымирты  хистæр!  Ды мах сафынмæ кæм æрсайдтай,  уым  дæхи
мæлæт æрыввахсдæр и. Фæлæ ма дæ фæрсæм: кæм и нæ фыды кард?
     Гуымир-æлдар  хорзау нал фæци. Уæрхтæнæг æм фат куы  фæдардта,
уæд  й' адæм фестадысты, æмæ цын хæст бацайдагъ. Гуымир-æлдар Нарты
кард райста, æмæ цæм æфсæры. Уæрхтæнæг æй фатæй бахста, æмæ гуымир-
æлдарæн йæ кард йæ къухæй фæтахти. Уæрхтæнæг кард фелвæста, æмæ  цæ
цæгъдынтæ  систа. Кард, нæртон лæджы къухы бахаудта, уый бамбæрста.
Арвы  ферттывдау  цæхæр  ыскалдта, æмæ цас цагъта,  уыйас  цыргъдæр
кодта. Алы риуыгъдæн дæр-иу йе хситт фæцыди.
     Нартæм  æгæр æрæгмæ куы цыдысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг, уæд  цын
Арвычызг  сæ домбæйтты арвыста сæ фæдыл. Домбæйттæ уадид  ныххæддзæ
сты,  æмæ  райдыдтой гуымирты адæмы 'ргæвдын æмæ тонын. Сæ  богътæй
гуымиртæ лидзынтæ систой.
     Цæфæй  фидыд  æркуырдта сæ хистæр, фæлæ нал хъуыстой  лæппутæ.
Ныппырхкодтой  гуымирты  бæстæ, æмæ цын сæ фос  ратæлæткодтой,  æмæ
рацæуынц Нартæм.
     Гуымирты  'фсæдтæй  Нартæм  чи  'рцыди,  уыдон  та  Нарты  фос
ратардтой, ракодтой цæ уацайрæгтæ.
     Уæд  кæрæдзиуыл сæмбæлдысты. Æмæ уацайрæгты фæрсынц Уæрхæг æмæ
Уæрхтæнæг:
     – Кæдæм цæут?
     – Адон Нарты ныппырхкодтой, æмæ нæ уацары кæнынц.
     – Æмæ кæцæй ысты? Кæнæ чи сты?
     – Сæхи гуымиртыбæстаг хонынц.
     Уæрхæг  æмæ  цæ  Уæрхтæнæг сау быныцагъд  фæкодтой,  раздæхтой
Нарты  адæмы  æд  фос  сæхимæ. Нартæ стыр кад ыскодтой  Уæрхæг  æмæ
Уæрхтæнæгæн, æмæ сæ ном уæдæй нырмæ нал сæфы.
     
     УÆРХÆГ ÆМÆ УÆРХТÆНÆГ БУРТÆДЖЫБÆСТÆМ
КУЫД БАФТЫДЫСТЫ
     Иубон Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг дзурынц сæ мадмæ:
     – Цатыбæрзондмæ цуаны цæуæм. Æмæ нæ арæвдзкæн истæмæйты.
     –  Æмæ цы ми кæнут Цатыбæрзонды? Сырд алыран дæр æмпæрпæр  куы
кæны!
     – Нæй нын æнæ цæугæ!
     Арвычызг  бамбæрста,  адон æцæгæй дæр нал ныллæудзысты  зæгъгæ
'мæ цын уæд фæстагмæ сразы. Æмæ цæ срæвдзкодта.
     – Ацæут, фæлæ уæ фæдзæхсын: æвзæрæй макæмæ мацы сдзурут. Макæй
дæр  хъыгдаргæ бакæнут. Цы фæнды маст уын куы скæна исчи, уæддæр-иу
уæхиуыл  фæхæцут.  Мацы  знаггад ракæнут ме нæзонгæйæ.  Нырма  сонт
ыстут... Ма мæ ныууадзут иунæг æмæ дзæгъæлæй!
     Æмæ  араст  ысты  æфсымæртæ  Цатыбæрзондмæ.  Амардтой  уым  иу
сæгуыт,  æмæ сæхицæн физонджытæ кæнынц. Уæд дын кæсынц, æмæ Гуымир-
æлдары  фырт  æмæ Æвдсæроны кæстæр æфсымæр фæцæуынц  Цатыбæрзондыл.
Ауыдтой уыдон дæр Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы.
     Æмæ Гуымир-æлдары фырт загъта:
     – Уæдæ чи уой адон?.. Цæй, æмæ цæм бацæуæм.
     –  Нæ,  афтæ  куы бакæнæм, уæд нæм фæхæрамуыдзысты.  Исты  куы
бамбарой,  мыййаг?  Уæд  ныл сæ фыдæх ныккалдзысты.  Фæлтау  нæ  иу
бацæуæд зынггур.
     Уæдæ цæм æз цæуын зæгъгæ загъта Гуымир-æлдары фырт, æмæ бараст
и  Нарты лæппутæм. Дæрддзæф цæм æрлæууыди. Й' арц æрсагъта 'мæ  цæм
дзуры дардæй:
     –  Уе зæр хорз уа, æмæ хъармарт уат! Зынг мын авæрут, æмæ  арт
бакæнон æз дæр.
     –  Æмæ  хицæн артæй цы кæныс. Уазæг – Хуыцауы уазæг. Хæстæгдæр
нæм рацу. Мæнæ дын мах – фысым. Дæхи дæр батав.
     –  Бæргæ  мæ  фæнды,  фæлæ уæд ме мбалы  та  кæмæн  ныууадзон?
Æнхъæлмæ мæм кæсдзæн.
     – Ракæн де мбалы дæр.
     – Цæй, кæд уæ афтæ фæнды, уæд ницыуал зæгъын.
     Гуымир-æлдары фырт дын уæйыгмæ дзуры:
     – Рацу ардæм, хонгæ нæ кæнынц.
     Æвдсæроны  кæстæр  æфсымæр дæр æрбацыди.  Арфæ  ракодта  Нарты
лæппутæн, æмæ 'рбадтысты тымбылæй фæзы. Лæппутæ уым бур физонджытæй
сæхи  хорз  федтой.  Стæй Уæрхтæнæг дзалагæрдæг  ратыдта,  æмæ  дзы
хуыссæнтæ ацарæзта.
     Æхсæвы ныффынæйтæ сты.
     Райсомæй   сыстадысты  уазæглæппутæ.  Аходæн  ыскодтой,   стæй
фæхицæн  ысты.  Æмæ  Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг хъæды  астæуты  фæцæуынц.
Гуымир-æлдары фырт æмæ уæйыг кæсынц сæ фæдыл.
     Уæд  иуахæмы  дыууæ 'фсымæры иу ран дыууæ цъæх  арсы  ауыдтой.
Сæхи  цæм  байстой хæстæгдæр. Ныр цæм æрсытæ лæбурынц,  Уæрхæг  æмæ
Уæрхтæнæг та цæ хæрдмæ 'ппæрстой. Фæстæмæ-иу цæ цырд ацахстой,  æмæ
та цæ-иу ногæй хæрдмæ фехстой.
     Гуымир-æлдары фырт æмæ цæм уæйыг дисмæкæсæгау кастысты. Æрсытæ
куы  бафæлладысты,  уæд хъæды астæуты лидзынмæ  фесты.  Уæрхæг  æмæ
Уæрхтæнæгыл та худæг бахæцыд.
     Уырдыгæй  куы  'рцыдысты Гуымир-æлдары  фырт  æмæ  уæйыг,  уæд
æлдары фырт сæхимæ радзырдта йæ мадæн:
     – Диссаг федтон абон Цатыбæрзонды.
     – Цы федтат уагæр?
     –  Дыууæ  лæппуйы дзы федтам, хорз фысым нын фесты.  Стæй  нын
хæрзбон  загътой, æмæ ацыдысты. Мах сæ фæстæ кæсæм, æмæ  дын  дыууæ
арсы  рацахстой. Æрсытæ цæм лæбурынц, уыдон та цæ хæрдмæ 'ппæрстой.
Стæй æрсытæ сфæлмæцыдысты, æмæ хъæдыастæуты лидзынмæ фесты.
     – Æмæ цæ цæуылнæ бафарстат, чи сты, уымæй?
     – Кæм ма нæ 'вдæлди уый фæрсынмæ?
     –  Уæ,  уæ  туг фæкалат, ай цæй æнæсæрæн разындыстут!  Уый  уæ
туджджынтæ уыдысты! Æмæ сымах та семæ хъарм физонджытæ хордтат! Авд
уæйыг-æфсымæрæй  ма  иунæг  баззад,  иннæтæ  Нарты  къухæй  мæрдтæм
бацыдысты.  Мæхи  хъæбул  дæр уыдон азарæй  байсæфт!  Уæд  цæ  куыд
ауагътат?  Ныр цын ницыуал бакæндзыстут. Фæлтау æфсад ыскæнут,  æмæ
цæ ныммарут.
     Æрымбырд  кодтой уыйфæстæ гуымиртæ 'мæ уæйгуытæ бирæ  'фсад...
Æмæ   ракалдысты  æмгæргæрæй.  Æмæ  цæ  æрсытимæ  хъазгæ  сæййæфтой
лæппуты. Æнæнхъæлæджы цæ чъылдымырдыгæй æхсын байдыдтой сæ  фæттæй.
Æрсытæ  богъбогъгæнгæ  лыгъдысты. Дыууæ лæппуйы  уый  æнхъæл  кæцæй
уыдысты, фæлæ базыдтой уæддæр сæ уазджыты.
     Стынг  и  хæст,  фæлæ цы гæнæн уыд! Æмæ дыууæ 'фсымæры  хæхтæм
айстой сæхи.
     
     *  *  *
     Уæд  дын Зæрисæры чысыл лæппу Уадхохæй касти ацы æнæуаг  митæм
æмæ  дзуры йæ мид-зæрды: "Æммыст, æмæ ныр Дзылæуы адæг ам ку' уаид,
уæд цыл æй æз бæргæ ауадзин уыцы 'фсадыл".
     Стæй  æвиппайды 'рбалæууыдысты йæ зæрдыл тæккæ-знон ын  йæ  хо
цытæ фæдзæхста, уыдон: "Дзылæуы адæг æд сагтæ Нарты 'фтауцдоны  ис.
Адæджы сæр дæ куы бахъæуа, уæд уал-иу фыдздзаг Мигъыбардуагмæ суай,
дæ мадыфсымæрмæ, Æмæ дæ уый ахæсдзæн æфтауцдонмæ".
     Чысыл лæппу схæддзæ Мигъылбардуагмæ.
     – Нарты 'фтауцдоны мæ тагъд февзæрынкæн.
     Мигъ   æй  рахаста  Зæрисæры  чысыл  лæппуйы,  æмæ  йæ   Нарты
'фтауцдоны  æрывæрдта.  Чысыл  лæппу сагты  адæгыл  аифтыгъта,  æмæ
ратахти нæргæ Нарты хæстмæ. Гуымир-æлдары фырт æмæ уæйыджы 'фсæдтыл
адæг  рауагъта. Адæг кæуыл аныдзæвы, уый дзыхъмард фæвæййы. Гуымир-
æлдары  фырт  æмæ  уæйыджы  'фсæдтыд  адæг  рауагъта.  Адæг   кæуыл
аныдзæвы,  уый  дзыхъмард фæвæййы. гуымир-æлдары фырт  æмæ  уæйыджы
'фсæдтæ  старстысты, фæйнæрдæм лыгъдысты, фæлæ  цæ  Зæрисæры  чысыл
лæппу  æнцой  кæм  уагъта! Уæйыгæн йæ иу цонг  йæ  рæбыныл  атыдта,
гуымир-æлдары фыртæн та йæ син ныссаста.
     Æфсадæй  ма  чи аззади, уыдон ныппырхытæ сты. Чи кæдæм  лыгъд,
уый бæрæг нал уыд.
     
     *  *  *
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæхимæ 'рцыдысты, æмæ цæ сæ мад фæрсы:
     – Цæй фæлладхуыз ыстут? Дысон хæдзары дæр куы нæ уыдыстут?
     –  Сырд  мардтам  Цатыбæрзондыл, – райдыдта дзурын  Уæрхæг.  –
Нæхицæн  хъарм физонджытæ кодтам. А ныр хæрынмæ æрæвналæм,  зæгъгæ,
афтæ нæ уæлхъус дыууæ лæппуйы 'рбалæууыд, зынг нæ агуырдтой. Мах цæ
нæ  базыдтам.  Хорз  цæ федтам бур физонджытæй,  дзалагæрдæгæй  цын
лыстæн  æркодтам.  Райсомы дæр уæдæ хъæстагæй  нæ  баззадысты.  Æмæ
хæларæй  фæхицæн ыстæм. Нæхицæн хъазыдыстæм дыууæ стыр арсæй.  Фæлæ
нæм уыцы лæппутæ бынтон æнæнхъæлæджы 'фсад æркодтой... Зæгъ нын æй,
æна, кæд нæ фыдæлтæ туг дардтой, мыййаг, искæмæй?
     – Цæмæн уæ бахъуыди уый базонын?
     –  Æнцой нæ нæ уадзынц гуымиртæ 'мæ уæйгуыты 'фсад. Нырмæ  дæр
уыдонимæ уыди нæ хæст.
     Æмæ Арвычызг дæрдтыл дзуры йæ хъæбултæн:
     –  Тæригъæдджын фæуа, сымах æнцой чи нæ уадзы! Æххæст уæ  лæг-
ранмæ  куы  рацæуиккат, уый мæ фæндыд. Уæвгæ уæ  фыдæлтæ  дæр  ахæм
уыдысты.  Сæ хæцын æрдзæй рахастой. Сæ нæмттæ дзурын мын  бæргæ  не
'мбæлы,  фæлæ  уæ  фыдыфыд Сæуæссæ хуынди. Уымæн  уыд  æртæ  фырты:
Дзылæу  –  æртæ гуымиры хойы чи раскъæфта, Болатбæрзæй –  æфсымæрты
кæстæр,  Зæрисæры чызг – йæ ус. Йæ хистæр фырт та Борæ  уыди,  уæхи
фыд, Сæуæссæ 'мæ Донбеттыроны хистæр зæнæг.
     Нартæмхæстæг  хæхты  цардысты гуымиртæ, æмæ  цæм  ыстыр  фыдæх
хастой. Скодтой æфсад уæйгуытимæ. Сæ фарс хæцыдысты Бæргъуаны адæм.
Бæргъуаны  ныхмæ Зæрисæры чызг рацыд, фæлæ фæцæф и. Ныр сæхимæ  ис,
Дзылæуы  ус дæр сæ хæдзары ис. Афæдзы бонмæ идæдз фæбадтысты.  Стæй
цæ   Сæуæссæ  кадимæ  фервыста.  Уæйгуытæ  'мæ  гуымир-адæм  Нартыл
ысхæцыдысты.  Уæ фыдæлтæ уыдонæй бирæ фæцагътой, фæлæ  сæхæдæг  дæр
бабын  ысты.  Æз  æмбæхст уыддæн уæд Бæртæлæгмæ.  Уæ  фыдимæ  уыдон
æрдхорд-æфсымæртæ уыдысты. Гуыргæ дæр сымах уым ракодтат.  Стæй  уæ
Бæртæлæгимæ ардæм æрбакодтам. Бæртæлæг нæ бирæ фæхъахъхъæдта.
     –  Уæдæ-ма  зæгъ,  иу  чысыл лæппу  дыууæ  стыр  саджы  адæгыл
сифтыгъта 'мæ нæ фарс хæцыди. Уый та чи уыди?
     –  Болатбæрзæйæн  йæ  бинойныг Мигъыбардуаджы  хæрæфырт  уыди.
Чысыл  лæппу  та – уымæн йе 'фсымæр у. Раджы кæддæр цын  Дзылæу  сæ
хуым  баласта й' адæгæй. Дзылæуы дзæбæх уыцы лæппу ныр  дæр  ма  нæ
рохкæны.
     – Уæдæ-ма нын зæгъ: Нартæй æппын хæцæнгарз нæ баззад?
     –  Болатбæрзæйæн хæцæнгæрзтæ бирæ уыд. Фæлæ кæм фæмард, уым ын
баззадысты. Уыдон уæ къухы куы бафтиккой, уæд нын уæйгуыты бон  дæр
ницыуал бауид.
     Уæдæ нын уырдæм æдзæугæ нæй зæгъгæ загътой дыууæ 'фсымæры  'мæ
араст ысты сæ дард фæндагыл.
     
     *  *  *
     Раст  уыцы  рæстæг  уæйыг æмæ гуымир-æлдары фырт  се  фсæдтимæ
Нартыхъæуы смидæг ысты. Дзурынц Арвычызгмæ:
     –  Æддæмæ  рахиз  фидары сæрæй. Æвгъау  уыддæ,  æвæдза,  Нарты
æнæсæрæнтæн.
     –  Æддæмæ  хизын мæ рæстæг н' амоны, – загъта цын Арвычызг,  –
Сылгоймагимæ дзурын уæ сæрмæ та куыд хæссут?
     Нæ  йæм  байхъуыстой, фæлæ фидармæ бацæуæн н' ардтой.  Гуымир-
æлдары фырт загъта:
     –  Басудзæм  Нартæн сæ фидæрттæ, Арвычызг дæр  йæ  мидæг  куыд
басудза!
     Райдыдтой ыставд хъæдтæ ласын. Самадтой цæ фидары алыварс, æмæ
йыл арт бафтыдтой.
     Уæд цæ Зæрисæры чысыл лæппу ауыдта. Атахти Зынджыбардуагмæ 'мæ
йæм дзуры:
     – Æруадз æртхутæг Нарты фидарыл.
     – Мигъыбардуагæй уал къæвда ракур.
     Чысыл  лæппу  ауад,  æмæ  йæ  мадыфсымæрæй  къæвда  ракуырдта.
Фидарыл  уарынтæ  систа.  Артæртхутæг  йæхи  'руагъта  дæлæмæ.  Æмæ
ахуыссыди  арт  уæдæ цы кодта! Чысыл лæппу цыл  адæг  ауагъта,  æмæ
фæлидзæг ысты гуымир-адæм.
     
     *  *  *
     Ныр Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæ цыды кой кæнынц. Чысыл лæппу цæ  й
'адæгыл аййæфта, æмæ цæм дзуры:
     – Гуымир-æлдары фырт æмæ уын уæйыг арт бандзæрстой уæ фидарыл.
Ауылты лидздзысты, æмæ цæ цæвут.
     Гуымир-æлдары   фырт   æмæ   уæйыг   æцæгæй    дæр    уыууылты
фæцæйлыгъдысты. Уæрхæг æмæ цæ Уæрхтæнæг ауыдтой, æмæ цæм дзурынц:
     – Лидзгæйæ уын нал у, фæлæ хæцгæйæ у!
     Фæлæбурдта Уæрхæг, ацахста гуымир-æлдары фырты, æмæ йæ  сфаста
йæ къæхтырдыгæй.
     Уæрхтæнæг фæцырд и, уый та уæйыджы систа йæ барцæй, йæ сæр  ын
ыстыдта  'мæ йæ фехста гуымиртыбæстæм. Уæйыг ма йæ цæстытæ  иу  ирд
фæкодта.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг дарддæр цыдысты. Сæ размæ фæзынд  ивылд
дон. Катай байдыдтой, уæдæ куыд ахизæм зæгъгæ.
     Чысыл  лæппу  та  тæхгæ рацыд й' адæгыл,  æмæ  сæ  цуры  сабыр
æрлæууыд. Уыдон æм дзурынц:
     – Д' адæгыл нæ ахизынкæн.
     Лæппу  цæ  авæрдта  й' адæгыл, æмæ ивылд донæн  агæпластой  йæ
сæрты.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  та цæуынц. Ауыдтой  бæстæ  судзгæ  'мæ
скатай ысты. Чысыл лæппу дæр та уым февзæрд. Адæгыл цæ авæрдта  'мæ
арты сæрты ахызтысты.
     Цæуынц  та  лæппутæ ноджы дарддæр. Кæсынц, æмæ  иу  ран  хæхтæ
кæрæдзийы хойынц.
     Иу хох загъта:
     – Ныккæл!
     Нæ кæлын зæгъгæ загъта иннæ.
     Нартæн та ахизæн нал уыди, æмæ та Чысыл лæппу сæ цуры февзæрд.
Адæгыл цæ авæрдта, æмæ цæ хæхты сæрты ахаста.
     Нартæ фæрсынц Чысыл лæппуйы:
     – Ацы хæхтæ цæуыл кæрæдзийы хойынц?
     –  Адонæй "ныккæл" чи дзуры, уый афтæ зæгъы: "Адæмæн сæ фæстаг
быдырмæ цæуы." Иннæ хох, "нæ кæлын" чи дзуры, уый разы нæу æмæ  уый
та  афтæ  зæгъы: "Нæ, адæмæн  сæ фæстаг хæхтæм цæуы". Нæ  фидауынц,
æмæ кæрæдзийы хойынц.
     Ахызтысты уырдыгæй дæр, æмæ Чысыл лæппу йæ фæндагыл араст и...
Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг та сæ цыды кой кæнынц. Амбæлди цыл иу  зæронд
ус, æмæ цæ фæрсы:
     –  Кæй  хуртæ стут, уæ мад уæ хуртæй бафсæда? Уæ уынд –  уынды
хуызæн, уæ кондæн æмбал нæй, кæдæм тагъд кæнут?
     –  Махæн нæ фыдыфсымæр Болатбæрзæй уыд, – дзуры Уæрхæг. –  Уый
амардтой   гуымир-æлдар  æмæ  уæйгуытæ.  Йæ   хæцæнгæрзтæ   дзæгъæл
баззадысты. Æмæ уырдæм у нæ цыды сæр, хъуамæ цæ 'рхæссæм. Æнæуый та
стæм Нарты адæмæй.
     – Уæдæ ацæут, æз уæм ам фæлæудзынæн.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг Болатбæрзæйы хæцæнгæрзтæм араст ысты, æмæ
цæ  ссардтой  –  мæнæ сыджыты сагъдæй лæууынц. Стæй  фæттæ  химидæг
зилын  байдыдтой. Уарт сырх зынгæй артау ыссудзы. Болатбæрзæйæн  йæ
кæрдтæ сæ кæмттæй зынджыстъæлфæнтæ 'ппарынц.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг цæ систой, æмæ раздæхтысты.  Цæуынц  сæ
фæндагыл Нартыбæстæм. Мæнæ та сæмбæлдысты уыцы зæронд усыл.
     – Æрбахæддзæ стут?
     – Мæнæ стæм!
     –  Æмæ ахæм хуызы куыд ацæудзыстут Арвычызгмæ? Сымахæн хæдзары
бадæн кæм уыдзæн! Æмæ Арвычызг афтæмæй иунæгæй кæдмæ цæрдзæни?
     – Мах нырма зонгæ дæр куы никæй кæнæм. Кæй хъуамæ 'ркæнæм?
     –  Уæртæ,  авд доны фале зæхх судзгæзынгæй арт кæм уадзы,  уым
ис,  йæ къултæ 'ндонæй кæмæн ысты, ахæм фидар. Дыууæ рæсугъды  бады
йæ  мидæг.  Сæ  цæсгæмттæ – хурæнгæстæ, сæ  бакаст  та  –  стъалыты
хуызæн. Уыдон ын куы 'ркæниккат Арвычызгæн!
     Уæд  Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  фатфæдисон  фехстой  фæйнæ  фаты.
Уæрхæджы  фат дыууæ чызджы фидарыл сæмбæлд, Уæрхтæнæджы  фат  та  –
Чысыл лæппуйы уæлкъæсæр.
     Дыууæ  чызджы систой Уæрхæджы фат, æмæ йæ æрывæрдтой  чыргъæды
мидæг.
     Чысыл лæппу та й' адæгыл Нарты цур фестад.
     – Цы сæр уæ бахъуыд?
     –  Дæ  хорз хорз у, æмæ ма нын иу хорзы куы бацæуис, –  загъта
Уæрхтæнæг  лæппуйæн. – Уæртæ авд доны фале, зæхх  судзгæзынгæй  арт
кæм  уадзы,  уым фидæртты цæры дыууæ рæсугъды. Æмæ  цæм  мах  усгур
цæуæм. Нæ фæндаг дард у, нæ хъуыддаг барст у.
     Чысыл  лæппу цæ адæгыл авæрдта. Ныр Зæронд ус дæр  семæ.  Æртæ
догны  сæрты  куыддæр ахызтысты, афтæ атыдта сагты сæрхъæдбос,  æмæ
сурмæ  'рхаудтой  сеппæт дæр. Цæуæн цын нал уыд –  нал  размæ,  нал
фæстæмæ.
     Уыцы рæстæг Донбеттыр сæ цуры февзæрд, æмæ цæ фæрсы:
     – Цы кодтат уый, мæ хæрæфырты хъæбултæ?
     – Мæнæ сагты сæрхъæдбос аскъуыд, æмæ нын цæуæн нал и.
     Æмæ дын уæд Донбеттыр дон фæхуыскъкодта.
     –  Уæртæ  хъæдмæ бацæут, æмæ цын уæрдæхтæй ыскæнут  сæрхъæдбос
сагтæн.
     Сурмæ  ахызтысты. Уæрдæхæгтæ ракодтой хъæды, æмæ цæ сæрхъæдбос
ацарæзтой.  Абадтысты  адæгыл,  æмæ  та  цæуынц.  Уæд  та   нæуæгæй
сæрхъæдбос аскъуыди, æмæ цъæх фæзыл сæ тъæпп фæцыди. Ног сæрхъæдбос
та аразынц лæппутæ. Стæй фæкастысты 'мæ уæртæ иу уæйыг фынæйкæны.
     – Басудзут æй фынæйæ, – дзуры Зæронд ус.
     – Цы нæ хъыгдары, уадз æмæ фынæйкæна! – загъта Чысыл лæппу.
     – Уый хуымæтæг нæ уыдзæн, ам æй ныммарæм! – загъта Уæрхæг.
     –  Фынæй  лæг  амарын дæ сæрмæ та куыд хæссыс?  Худинаг  у!  –
загъта  Уæрхтæнæг. Йæхæдæг уæйыджы фындзыхуынчъы арц  фæцавта.  Æмæ
фехъал и уæйыг.
     – Цы дæ хъыгдарын, цæуыннæ мæ уадзыс фынæй кæнын?
     – Тыхгæнæджы хуызæн дæ, æмæ нæ тых бавзарæм.
     –  Ацу  уал,  кæдæм  цæуыс, уырдæм.  Фæстæмæ  куы  цæуай,  уæд
сæмбæлдзыстæм æмæ нæ тых дæр бавзардзыстæм уæд.
     Уæрхæгитæ дарддæр цæуынц. Æмæ ныххæддзæ сты, авд доны фале, сæ
къултæ 'ндонæй кæмæн уыдысты, уыцы фидæрттæм.
     Уыдон  та  уыдысты  Нарты  цыфыддæр ызнаг  Буртæджы  фидæрттæ.
Буртæг йæхæдæг рагæй нал уыд. Уый раджы бабын Нарты Борæйы 'хсарæй.
Фæлæ йæ фидæртты цæргæйæ баззадысты Буртæгæн йæ дыууæ фырты.
     Æмæ дзуры Зæронд ус Нарты лæппутæм:
     – Фидары хуылфмæ уæ никæй бауадздзысты. Ам уал лæуут, стæй уæм
бæрæг уыдзæн.
     Хъахъхъæнджытæ Зæронд усы фидары хуылфы фæмидæгкодтой.
     Цæй, цы баистут зæгъгæ цæ афарста Зæронд ус.
     –  Мæнæ  иу фат... Нæ уæлкъæсæрыл æй ныссагъта Хуыцау, æмæ  йæ
мах дæр чыргъæды нывæрдтам де рцыдмæ.
     – Уый Нарты лæппутæн сæ иуы фат у.
     Хъахъхъæнджытæ  цæ куы базыдтой, адон Нартæ  сты  зæгъгæ,  уæд
Буртæлæджы фырттæй кæстæрмæ фæдисы фесты. Сæ хуыз фæлыгъди 'мæ  йæм
дзурынц:
     – Уæ, дæ фыдæхæй фесæфæм! Диссæгтæ, диссæгтæ...
     – Зæгъут, цы федтат?
     –  Æндон фидæртты 'ддейы æртæ лæджы федтам. Никуы ма уыд  ахæм
гуырдтæ.  Къахæй-къухмæ сты гæрзифтонг. Хуымæтæг нæм нæ фæкастысты.
Цы цын бакæнæм?
     – Арвитут цæм гуымир-уæйыджы!
     Гуымир-уæйыг  цæм  расæррæтласта, фæлæ йæ Уæрхтæнæг  æвиппайды
уæрагсаст фæкодта.
     Хъахъхъæнджытæ дзурынц Буртæджы фыртмæ:
     – Гуымир-уæйыг уæрагсаст фæци.
     Уый куыддæр фехъуыста, афтæ Буртæджы фырт загъта:
     –   Фидæртты   дуæрттæ   сæхгæнут.  Фидæрттæм   хæстæг   макæй
æрбауадзут!
     Æфсад  фидæрттæ æрæхгæдтой, æмæ цъиуæрбатæхæг  дæр  никæй  уал
уагътой.
     Чысыл лæппу дæр та й' адæгыл уым февзæрд, æмæ дзуры:
     –   Ам  хæцгæйæ  нæу.  Фæлтау  æфсæндуарыл  арт  бафтауæм.  Йе
'вдузæнтæ 'рфæлмæн уыдзысты, æмæ дуар йæхæдæг байгомуыдзæн. Æмæ  цæ
'нцонæй басæтдзыстæм æфсæдты.
     Зæрисæры  лæппуйы  фæнд  хорз  фæкаст  Нартæм,  æмæ  стыр  арт
ыскодтой  æфсæндуары  бын.  Дуары 'вдузæнтæ  фæлмæнзылд  байдыдтой.
Уæрхæг  æмæ  йæ  Уæрхтæнæг иу цæф ыскодтой дуар,  æмæ  йæ  батыдтой
мидæмæ.
     Фæмидæг  ысты фидары хуылфы, фæйнæрдæм кæсынц æмæ цæм талынгæй
иу зæронд ус дзуры:
     –  Азилут  уал  фидæртты мидæг. Æз уын  уæ  фæндæттæн  фадæттæ
ссардзынæн. Ма тыхсут мацæуыл.
     Уæрхæг   æмæ   Уæрхтæнæг   азылдысты   фидары   хуылфы,    æмæ
дурдзæджындзыл æртæ зæронды ауыдтой – рæхыстæй бастæй: куыройыфыдтæ
зилынц  радыгай  æмæ ссынц нартхорынæмыг. Сæ хид лæдæрсы  зæрæдтæн.
Нартхоры ссад се уæнтыл æрмæрины бæзнæн ысбадт. Уæддæр сæ куыст  нæ
уадзынц. Сæ хуыз фæцыди, æмæ ма тыхулæфт кæнынц. Æнæбары ма лæууынц
сæ къæхтыл.
     –  Ай  цы ми кæнут? – афарста цæ Уæрхæг. – Галтæ куы нæ  стут,
уæд ацы куыройыфыдтæ цæмæн зилут? Уæ уæрджытыл ма тыххæй куы лæуут.
     –  Уæдæ  цы  кæнæм? Нæ хъалæй, мыййаг, куы нæ  стæм  ацы  ран.
Ахæстадæмæн сæ бон цы у?
     –  Ахæсты  стут, уый æз дæр уынын, фæлæ ма уæ бæттын та  цæмæн
бахъуыди?
     –  Ахæсты  канд мах не стæм. Ам мидæгæй бирæ адæм  лæзæры.  Йæ
сонтыбонтæй йæ базæрондмæ чи удхар кæны ам, ахæмтæ дзы дзæвгар ис.
     –  Мах  дзы  'рмæст уе ртæйы уынæм. Уæд иннæтæ кæм  ысты?..  –
Уæрхтæнæг  мæстæй  рафыхт. – Буртæг иунæг уыди, уæд  мингай  адæмты
куыд æрцахста?!.
     – Йæхæдæг ма гъа, фæлæ йæ фырттæ! Нæ уд ма удыл тыххæйты хæцы.
Нæ туг нын банызтой доны бæсты!
     Æртæ  зæрондæн Уæрхтæнæг сæ рæхыстæ рарæмыгъта. Стæй  адзырдта
мæсыджырдæм:
     –  Æддæмæ  ракæсут,  цы нымбæхстыстут? Æви æппын  уазæг  никуы
федтат?
     Буртæджы фырттæй сæ иу рауад, æмæ цæм дзуры:
     –  Уазæг – Хуыцауы уазæг! Алыбон æгас нæм цæут кæддæриддæр.  –
Æмæ цыл йæхи цингæнæг ыскодта. Стæй цæ хæдзармæкæныныл ысхæцыд.
     – Ма бахизут йæ разæй, – дзурынц зæронд лæгтæ.
     Уыдон дæр Буртæджы фырты разæй бауагътой. Стæй йæ фæстæ хъавгæ
бахызтысты сæхæдæг дæр.
     Зæронд ус та фæзынд кæцæйдæр. Чысыл лæппумæ дзуры:
     –  Бауай  мидæмæ, æмæ бамбарын кæн Нартæн: ма хæрд  сисæнт  сæ
къухмæ,  ма  дæр  –  нозт. Раздæр зæгъæнт  сæ  ныхас.  Кæннæуæд  цæ
'рбайсафдзысты.
     Чысыл  лæппу  'й  адæг  дуармæ фæуагъта, хæдзары  фæмидæг  æмæ
Зæронд усы ныхæстæ сусæгæй Уæрхæджы хъусы адзырдта.
     Уайтагъддæр  фынг  сæ  разы февзæрди, хæрд  æмæ  нозтæй  зæхмæ
тасыд, ахæм фынг. Фæлæ Нарты лæппутæ ницæмæ 'вналынц.
     –  Дардæй  цæуæг  ыстут, уый бæлвырд у. Фæллад æмæ  фæлмæцыдæй
хъуаг нæ уыдзыстут. Æрывналут фынгмæ, – загъта цын Буртæджы фырт.
     –  Хæрынмæ, мыййаг, не рцыдыстæм. Мах æрцыдыстæм сылыстæгагур.
Сымахмæ  хонынц дыууæ рæсугъды, мах нæхæдæг дæр æрмæст дыууæ  стæм.
Зæгъут  нын  исты  дзуапп.  Æмæ уæд бахæрдзыстæм,  баназдзыстæм,  –
загъта Уæрхæг.
     Фысым цæм дзуры:
     – Дыууæ чызджы мæнæ мæсыджы хуылфы бадынц.
     Уæд  Чысыл  лæппу дæр бамбарынкодта, дыууæ чызджы кæм  æмбæхст
ысты, æмæ Уæрхтæнæг цæхæр ыскалдта.
     –  Ды  мах  афæливынмæ  хъавыс, æз дын  дæ  мæнг  ныхæстыл  не
ууæндын.  Уæдæ мæсыджы хуылфы 'мбæхстæй кæй дарыс, уыдон  нæ  цурмæ
цæуыннæ 'ркæныс?
     Уæрхтæнæг  мæсыджы  тигъыл сæнцади йæ  сынæгæй,  æмæ  йæ  тигъ
æркалди.  Фæзындысты дыууæ чызджы. Ауыдтой цæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг,
æмæ  кæсынтыл  цæм  фесты.  Æмæ уыцы  рæстæг  Буртæджы  фырт  дыууæ
рæсугъды фидары цъуппыл абадынкодта:
     – Гъеныр цæ райсут, кæд уыдоныл дзырдтат, уæд.
     Уæрхæг фæдзырдта Чысыл лæппумæ:
     – Гъеуыцы чызджыты зæхмæ 'ркæн.
     Чысыл  лæппу  абадти й' адæгыл, фехситт дын кодта сагтыл,  æмæ
дымгæйау  атахтысты.  Мæсыджы  сæрмæ  схæддзæ  сты.  Стæй   мидлæуд
фæкодтой   дыууæ  саджы,  æмæ  цæ  уайтагъд  Чысыл   лæппу   адæгыл
абадынкодта чызджыты, æмæ цæ æриста Уæрхæджы цурмæ.
     Уæрхæг фæрсы Буртæджы фырты:
     – Ныр та цы зæгъыс?
     – Ныр цæ акæнут!
     – Ау, æмæ чызг афтæ фервитынц? Чындзæхсæв цын цæуылнæ кæныс?
     – Чындзæхсæвы хъуыддаг мæнмæ нæ хауы. Мæ хистæр æфсымæр бынаты
ис, æмæ кæнæд уый чындзæхсæв.
     – Фæдзур ма йæм ардæм.
     Буртæджы кæстæр фырт бацыд йе фсымæрмæ.
     –  Ахиз  дæлæ уазджытæм. Нæ чызджыты нын мæсыгæй æристой,  æмæ
чындзæхсæв домынц.
     Гæнæн  ын  нал уыд, æмæ рахызти. Арфæ ракодта Буртæджы  хистæр
фырт Нартæн æмæ загъта:
     – Алыбон æгас нæм цæут, уазджытæ!
     –  Æнæнизæй  цæр! Чызджытæ куы 'рвитут, уæд цын чындзæхсæв  та
цæуылнæ кæнут?
     Цы  ма  загътаид Буртæджы фырт, æмæ скодтой ыстыр  чындзæхсæв.
Фынгтæ равæрдтой кæрæй-кæронмæ, фæлæ адæм-зынæг нæй æппын.
     –  Ай уæ чындзæхсæвы адæм куы нæ ис! Уæд уæм уый куыд кæсы?  –
афарста цæ Уæрхæг.
     –  Мæнæ  –  сымах,  мæнæ – нæхæдæг. Чи ма нæ хъæуы?  –  загъта
Буртæджы фырт.
     – Хъæубæсты адæм.
     – Нæ мын æрбацæудзысты.
     – Мæнæ ахст цы 'ртæ лæджы уыди, уыдоны цæм арвит.
     Уыцы ‘ртæ лæджы цæм арвыстой, фæлæ адæмæй ничи 'рцыди.
     –  Чындзæхсæвы  бæсты цын сæ мардмæ 'рцæудзыстæм,  –  дзырдтой
бирæтæ.
     –  Дардылфынгтæ хорз æрæвæрдтат, фæлæ дзы адæм нæ  уынæм.  Æнæ
адæм  та мах цæрын нæ зонæм. Ныггæнды кæй дарут, уыдонæн нымæц  дæр
нæй. Рауадзут цæ, æмæ уæд адæм сæхæдæг æрцæудзысты.
     Цы  ма загътаид Буртæджы фырт! Байгомкодтой уыйбæрц ныггæндтæ.
Адæм  цыдысты  'мæ  цыдысты.  Иуы  дæр  цæ  хуызы  ртах  нал  уыди,
мæрдонæнгæс æвдыстой сеппæт дæр. Кæрты нал цыдысты 'мæ дуармæ цæуын
байдыдтой. Хъæуы адæм уый ку' ауыдтой, уæд – чи йæ фырты  агуырдта,
чи  –  йæ  фыды, чи – йæ чызджы, чи та – йæ мады. Хъæр  æмæ  ахстæн
кæрон нал уыди.
     –  Ам  æфхæрд чи баййæфта, уыдон бон у абон, æмæ 'рбадæнт мæнæ
ацы  фынгтыл, æмæ чындзæхсæвы чи заргæ кæнæд, чи та кафгæ, – загъта
Уæрхтæнæг.
     Уæд  иу  зæронд  лæг, зыбыттаг зæронд, размæ рацыд  æмæ  дзуры
Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгмæ:
     –  Зæгъут-ма,  уæ хорзæхæй, чи стут? Кæцæй æрцыдыстут?  Айбæрц
адæм ахæстæй чи фервæзын кодта, уыдон хъуамæ мах дæр зонæм.
     – Мах ыстæм Нартæй, дыууæ 'фсымæры.
     –  Дзæбæхæй  цæрат! Фæлæ æз иу хабар ахæм зонын:  Нартæ-иу  сæ
маст  нæ  уагътой  æнæрайсгæ,  фыдгæнæджы-иу  арты  басыгътой,  уæд
сымахыл цы 'рцыди?
     – Ау, æмæ мах цастæ аххосджын ыстæм?
     –  Сымах ку' ацæуат,уæд мах хъуамæ нæхиуыл арт бафтауæм. Æндæр
нын ницыуал хос и. Цæрын нæ нал ныууадздзысты Буртæджы дыууæ фырты.
Мæнæ  цы 'ртæ зæронд лæджы суагътат раздæр, уыдон ме ртæ фырты сты.
Цы  чызджыты кæнут, уыдон та – мæ чызджытæ. Тыхæй цæ байстой. Ацал-
ауал азы цæ сæ мæсыджы дарынц. Дон, хоры хъæстæ сæхи нæ кодтой.  Нæ
мады  конд  хæринаг  нын  куы  нæ  дæдтат,  уæд  искæй  хойраг   нæ
бахæрдзыстæм зæгъгæ, уыууыл ныллæууыдысты. Ме ртæ фырты мын  бастæй
фæдардтой,  куыройыфыдтæ  зилынц уыдон  дæр  цæргæ-цæрæнбонты.  Ныр
адæмы   фæндон  уæ  дыууæмæ  хауы.  Буртæджы  дыууæ  фырты   хъуамæ
сындзынарты басудзæм.
     Адæм дын ныхорхоркодтой уыцы ныхæсты фæстæ.
     – Марын цæ хъæуы!
     Адæмы  фæндæй Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æрцахстой Буртæджы  фыртты.
Арты цæхæрмæ цæ бакодтой æмæ цæ басыгътой.
     Стæй   адæм   чындзæхсæвы  рабадтысты   'мæ   æнæхъæн   къуыри
фæминаскодтой.
     Уыйфæстæ Чысыл лæппу й' адæгыл авæрдта Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы,
ноджы  дыууæ чызджы, æмæ Нартæм æрфардæг ысты. Арвычызг дын  куыннæ
ныццинкодтаид!  Иу ахæм чындзæхсæв та уый ыскодта.  Æнæхъæн  къуыри
хæрд  æмæ  нозт  уæлвынг уыдысты. Уыйфæстæ алчи  фæцыди  йæ  фæрныг
хæдзармæ, Арвычызг та йæ фырттæ 'мæ йæ чындзытимæ цæргæйæ баззад.
     
     УÆЙЫГ ДЫУУÆ РÆСУГЪДЫ КУЫД
АСКЪÆФТА
     Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг, фынæйæ цы уæйыджы федтой, уый  райхъал.
Акасти,  æмæ  –  Буртæджы фидары цæрæг дæр нал  и.  Базыдта,  дыууæ
рæсугъды чидæр цыдæр фæкодта 'мæ агурæг зилын байдыдта сæ фæдыл.
     Иубон Уæрхтæнæг дзуры Уæрхæгмæ:
     –   Мах  аххосджын  ыстæм  уæйыджы  раз.  Нæ  тыхтæ  йемæ   нæ
бавзæрстам. Ныр уый зæгъдзæн фæтарстысты зæгъгæ. Уый та махæн ыстыр
худинаг у, æмæ йæм фæцæуæм, бавзарæм нæ тыхтæ.
     –  Цы ма йæм цæуæм ардыгæй уырдæм? Кæд йæ зæрдыл æрлæууæм, уæд
нæ йæхæдæг агурдзæн.
     – Нæ, уый худинаг у, ныхас ныууагътам. Ныхас фæсайын æй Хуыцау
бахизæд.
     Ныр Чысыл лæппу дæр уым, æмæ уый дæр йæ дзырд баппæрста:
     – Ныхас ныхас  у, цæуын æм хъæуы!
     Æмæ  абадтысты сæ сагадæгыл æмæ фæцæуынц уæйыг агурæг. Кæсынц,
æмæ иу доны был иу бæгънæг лæг йæ къухтæ тилы. Фæрсынц æй Нартæ:
     – Цы кæныс, хорз лæг, бæгънæг цæмæн дæ?
     –   Барæй  афтæ  бакодтон,  æндæр  мын  не  рлæууыдаиккат.  Æз
Донбеттыртæй дæн. Сымах амардтат Буртæджы фыртты. Ацал-ауал азы цæм
ахстæй  фæци  мæ иунæг лæппу. Ныр сымах руаджы фервæзти.  Куывд  ын
кæнын, æмæ уæ хонын сымах дæр.
     –  Бузныг де 'гъдауæй, бузныг де рхъуыдыйæ. Фæлæ нын уый фадат
нæй.  Дзырд  загътам, фынæй цы уæйыг кодта, уымæн,  æмæ  йæ  хъуамæ
ссарæм. Махæн нæ дзырдæн фæсайæн нæй.
     –  Цæй, кæд афтæ у, уæд-иу уæ хæст фурды былмæ хæстæг ыскæнут.
Мæ  бон уын цы уа, уымæй уын баххуыскæндзынæн. Фæндараст фæут,  æмæ
уæхи фæндиаг ут.
     Донбеттыр  уадид  фæдæлдон  ис. Нартæ  та  дарддæр  кæнынц  сæ
фæндаг.  Æрцыдысты с' адæгыл, уæйыг кæм фынæйкодта,  уыцы  бынатмæ,
фæлæ дзы никæй æрæййæфтой. Дискæнынц, уæдæ кæдæм фæцыди уæйыг?
     –  Банхъæлмæ уал кæсæм, – дзуры Чысыл лæппу – зындзæни  ардæм.
Чызджыты   куыд   акодтой,  уый  уæйыг  зоны,  æмæ   цæ   агурдзæн,
æвæдздзæгæн, хæхты 'мæ фæзты. Уæдæ 'ндæр цы фæуыдаид?
     Æрынцадысты фæзыл æртæйæ. Уæд дымгæ сыстад æмæ бæстæ йæ  сæрыл
хаста.  Уыцы стыр бæлæстæ фæлдæхтысты сæ быныл. Кæсынц,  æмæ  уæйыг
æрбацæуы. Йæхи 'руагъта æмæ та æвиппайды афынæй. Донбеттыр дын  уæд
йæ хид калгæ 'рбахæддзæ.
     – Цы фестут, лæппутæ? Стыр бæллæхтæ! – Хæстулæфт кæны, афтæмæй
дзуры Донбеттыр.
     – Цавæр бæллæхтæ?
     –  Арвычызг йæ дыууæ чындзы дон хæссынмæ ракодта. Уыцы  рæстæг
уæйыг  доныбылты зылди. Ауыдта дыууæ рæсугъды, æмæ  цæ  фæхаста  йе
рхуымæсыгмæ. Арвычызг та йæхи кæуынæй мары.
     Лæппутæ тынг фæхъынцъымкодтой, æмæ дын Уæрхтæнæг фынæй уæйыгмæ
базгъордта.  Уæйыгæн йæ сæрастæу уыди æртæ урс хъуыны:  иу  дзы  йæ
ныфс уыд, иннæ йæ тых уыд. Æртыггаджы та йæ уд æвæрд уыд. Уæрхтæнæг
цыл æнæнхъæлæджы куыддæр æгъдауæй фæхæст йæ къухæй, æмæ фынæй уæйыг
фехъал.
     – Цы кæныс уый, лæппу? Фынæй мæ бауадз!
     – Уæлæмæ сыст, нæ тохы бон у!
     –  Тох  чи фæкæны, уый искæй сæрыхъуынтæм нæ лæбуры.  Фæлæ  йæ
кард райсы 'мæ афтæмæй ысхæцы тыхæвзарæны.
     Уæрхтæнæг  дæр ын йæ хъуынтæ суагъта. Уæйыг йæ сæрыл  æфсæнхуд
æрсагъта, æмæ та йæ хуырхуыр ыссыд.
     Уæрхтæнæг мæстæй рафыхт æмæ дын æй къахæй ыстъæпласта:
     – Уæлæмæ сыст, нæ хæцæн бон у!
     Уый  не  стади. Æртыггаг хатт дæр та йæ ныууыгъта.  Фæгæпкодта
уæд  уæйыг. Уæрхтæнæгимæ хъæбысæй-хъæбысмæ фесты, æмæ сæ  кæрæдзийы
хойын  райдыдтой.  Сæ хæст доныбылырдæм æрцыди.  Уæйыг  Уæрхтæнæджы
систа,  æмæ  йæ раст мигъты сæрмæ фехста. Уæрхтæнæг  дæр  уæд  йæхи
рауагъта,  æмæ  уæйыгыл йæхи ныххуырста. Йæ фадхъултæм  æй  сыджыты
ныссагъта.
     –  Йæ сæрастæумæ йын бахъав, – дзуры Донбеттыр Уæрхтæнæгмæ.  –
Уым ын ис æртæ хъуыны. Уыдон куы нæ фæлыгкæнай, уæд  ын мæлæт нæй.
     Уæйыг Уæрхтæнæджы дыггаг æхст фæкодта. Уæрхтæнæг кард æлвæстæй
рахаста,  æмæ  дзы нырриуыгъта уæйыджы сæр. Иу хъуын дзы  фæхаудта,
æмæ  йæ Донбеттыр амбæхста. Уæйыгæн йæ ныфс асасти, фæлæ ма йæ тых-
йæ  бонæй  фехста уæддæр Уæрхтæнæджы. Уæрхтæнæг дæр та кардæлвæстæй
æрцæйтахт.   Нырриуыгъта  уæйыджы  сæр,  æмæ   дыггаг   хъуын   дæр
атæхынкодта.   Уыцы   хъуын  дæр  Донбеттыр  амбæхста.   Уæйыг   та
Уæрхтæнæгмæ февнæлдта, хъуамæ йæ фехстаид, фæлæ дзы нал  тых  уыди,
нал – ныфс. Æмæ йæ 'рбырста Уæрхтæнæг.
     Уæд æм Донбеттыр дзуры Уæрхтæнæгмæ:
     – Бафæрс æй æрхуымæсыгæй.
     –  А  дунейы  ма дæ кæд цæрын фæнды, уæд мын зæгъ:  кæм  и  де
рхуымæсыг? – афарста Уæрхтæнæг уæйыджы.
     – Уый та ма уæ цæмæн бахъуыд?
     – Уымæй нæ ма бафæрс!
     Цы  гæнæн  ма  йын уыди, æмæ цæ акодта уæйыг  хохæн  йæ  тæккæ
рæбынмæ. Къæдзæхастæуæй иу æфсæндуар зынд.
     –  Бакæнут дуар, æмæ мидæмæ бахизут, – загъта уæйыг. – Уым  ис
ме рхуымæсыг. Уым ысты дыууæ рæсугъды дæр, æмæ цæ ракæнут.
     – Сайгæ уæ кæны, ма йыл æууæндут. Æфсæндуар йæхæдæг бакæнæд, –
дзуры Донбеттыр.
     –  А  дуар дæхи аразгæ у, йæ бакæнын дæр дæхи бар у, –  загъта
йын уæйыгæн уæд Уæрхтæнæг.
     Нæ  разы кодта уæйыг, фæлæ йæ нал уагътой Нарты лæппутæ. Уæйыг
æфсæндуар  бакодта,  æмæ бахызтысты мидæмæ.  Дунейы  стæгдарæй  дзы
бацæуæн  нал уыд. Бирæйы 'нгуылдзтæ дзы уыдысты ихсыд,  чи  та  дзы
дæндагдзæф уыди. Æмæ йæ фæрсынц Нартæ уæйыджы:
     – Ай цавæр ыстæгдар у?
     –  Ам  мæ  бæстæ  у, – загъта уæйыг. – Æз мæ бæстыл  æрбацæуæг
уагътон, фæлæ мæ бæстæй ацæуæг нæ уагътон, æмбæлæггаг истон.  Кæуыл
тыхкодтон,  уыдоны  сæфтон,  кæуыл нæ тыхкодтон,  уыдоны  та  ардæм
сайдтон,   æмæ  цыл-иу  æфсæндуар  сæхгæдтон.  Ам  сыдæй  мардысты.
Кæрæдзийы 'нгуылдзтæ 'хсыдтой фырæххормагæй. Гъемæ уыдон ыстæгдартæ
сты. Уæртæ уый та ме рхуымæсыг у. Дыууæ рæсугъды дæр уым ысты.
     Уæрхтæнæгæн дын йæ туг рахсысти, æмæ уæйыгæн йе ртыггаг  хъуын
дæр атæхынкодта. Иу хъæр ма фæкодта уæйыг:
     – Амарддæн!
     Уыцы  хъуын  дæр  та систа Донбеттыр, æмæ йæ нывæрдта  йæхимæ.
Уæйыджы  хъæрмæ  дыууæ  чызджы  ракастысты  æрхуымæсыгæй.  Базыдтой
Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæджы, æмæ цæм раппæрстой мæсыджы сæрæй  Уæрхæджы
фат.
     Уæрхæг фат систа 'мæ загъта:
     – Чи стут, æмæ ацы фат сымахмæ цæмæн ис?
     – Иу хатт æй кæддæр нæ уæлкъæсæрæй райстам.
     –  Кæд сымах уыцы чызджытæ стут, уæд уæ уынд æмæ уæ конд та цы
фæци?
     – Ахæстадæймагæн ма цæй конд æмæ цæй уынд вæййы!
     Раргъæвтой чызджыты. Абадтысты Чысыл лæппуйы адæгыл æмæ сæхимæ
'рцыдысты. Арвычызгæн дæр та йæ зæрдæ барухс, æмæ цыл фæцинкодта йæ
чындзытыл.
     
     КАР ÆМÆ КÆРÆФ
     Нарты  адæм æппæтыл тыхкодтой. Цæрын цæ нал уагътой  уæйгуыты,
гуымирты, дæлимонты 'мæ арвыцæрджыты.
     Уæд зæдтæ загътой Хуыцауæн:
     – Кæнæ дын – Нартæ, кæнæ – мах.
     Хуыцау дæр цæм байхъуыста, æмæ Уазалихыбардуагмæ фæсидти.
     –  Нартæ  коммæ нал кæсынц, æмæ цæм ды куы бацæуис.  Уæд  тынг
хорз уаид æмæ æз цы дзуæртты сфæлдыстон, уыдонмæ нал æвналиккой.
     –  Нартæ зынгæй гуырд ысты, – загъта Уазалихыбардуаг Хуыцауæн.
– Тæрсын сæ зынгæй.
     – Уæд цæм фæсахсæвæрты бацу.
     Уазалихыбардуаг  йæхиуыл æризæркодта, æмæ фæсахсæвæрты  бацыди
Нартæм.
     – Æз сымахмæ минæвар дæн!
     –   Минæвар  кæд  рæстмæгæнæг  у  –  байхъусдзыстæм  дæм,  кæд
ныхмæдзæуæг у – басудздзыстæм дæ.
     – Хуыцау мæ сымахмæ рарвыста.
     – Зæгъ, цы йæ хъæуы.
     – Хуыцауы фæнды, цæмæй йын йесконд дзуæртты мауал хъыгдарат.
     – Уæд дæхæдæг та кæцытæй дæ?
     – Æз Уазалихыбардуаг дæн.
     –  Кæд  дæуæй хуыздæр кæй рарвыстаид, уый йын нæ уыд Хуыцауæн,
уæд мах ихзæрдæлæджы мидæмæ нæ уадзæм.
     – Байхъусут мæм, кæннод фæсмон фæкæндзыстут.
     Нартæ Уазалихыбардуагмæ нал байхъуыстой, фæлæ йæ хъиладзагъдæй
ратардтой.
     Уазалихыбардуаг æхсæвы Нартыл й' азар калдта. Фæлæ уыдон хъарм
кæрцыты   батыхтой   сæхи,   æмæ   йæ   хъуыды   дæр   нæ   кодтой.
Уазалихыбардуагæн уый æхсызгон кæм уыдаид! Хуыцаумæ ссыди  'мæ  йын
афтæ:
     –  Къæрттæй цъула нæ кæнынц Нарт, стæй зæронды тых дæр  ахадæн
нал у. Фырттæ мын куы рацæуид дæ фæндонæй, амæй ай карздæр, амæй ай
кæрæфдæр,  уæд  бæргæ басæттин Нарты. Æмæ мæм хъусгæ  дæр  кæниккой
уæд.
     Хуыцауы  фæндонæй Уазалихыбардуагæн райгуырд дыууæ  лæппуйы  –
фаззæттæ.  Нæмттæ цыл сæвæрдтой Кар æмæ Кæрæф. Æмбал  цын  нæ  уыди
арвы  бын, ахæм æнæуаг рахастой. Никæуыл цæвынæй ауæрстой,  никæмæн
баргæ кодтой. Уазалихыбардуаджы зæрдæ цæ рухскодта 'мæ цæ стыр  буц
уыди.
     –  Фæлæууæд  Нартæ! Уыдон мæн ницæмæ 'рдардтой! Уыдон  мын  мæ
дзырдæн  аргъ не скодтой! Сар мын сæ сæр кæндзæни ныр. Сæ  туг  цын
донæн  баназдзынæн, уæлхъæдæй цæ ныссæлынкæндзынæн. Мизыны бон  дæр
цæ нал уыдзæн!
     Дыууæ  лæппуйы  рахъомыл ысты. Нырма уал хъазынц  фырыхъултæй.
Кæй рамбулынц, уымæн цæ фæстæмæ йæ ныхыл ныццæвынц.
     Уæд та иуахæмы фатæхсæн кодтой, æмæ Кар æмæ Кæрæф ноджы фыддæр
фесты.
     –  Сымах  кæд ахæм тыхджын ыстут, уæд уын уæ фыд аргъ  цæуылнæ
кæны? Бардуаджы номæй уын нæмттæ цæуылнæ дæдты? – загътой дзуæрттæ.
     Кар æмæ Кæрæф сæ фыдмæ фæцыдысты уæд, æмæ йæм дзурынц:
     – Ды махæн цы бавæййыс?
     – Уæ фыд дæн. Номы куывд уын ыскодтон. Хуыцау – æвдисæн.
     – Фод афтæ, фæлæ нын бардуаджы номæй нæмттæ цæуылнæ дæдтыс?
     – Нырма 'взонг ыстут...
     –  Мах  ныр  нæ лæджы кары стæм. Уæд нæм алы цæуæгæй  уайдзæфы
ныхас цæмæн хауы?
     Уазалихыбардуаг уæд куывд ыскодта, дзуарæй-дуагæй – сеппæт дæр
уым уыдысты.
     Уæд дын Уазалихыбардуаг йæ фыртты Хуыцаумæ скодта.
     –  Кар  фæуæд  Уазалыбардуаг, – загъта Хуыцау. –  Уый  аххосæй
хъæды сыфтæр бур кæнæд, зæхх та – сæлгæ. Дон уазал кæнæд, кæрдæг  –
хус.  Бардуаджы номæй арфæгонд фæуæд Кæрæф дæр. Дон их  куыд  кæна,
зæххы  уазалæй дуртæ тъæнджытæ куыд хауой, æмæ схъисгай куыд  бауой
бæлæстæ!..
     Уый та уый къухы лæвæрд фæуæд!
     Кар æмæ Уазалыбардуаг ысси уыйфæстæ, Кæрæф та – Ихыбардуаг.
     Зæдтæ  'мæ дауджытæ куывды сæхи хорз федтой, æмæ фæцыдысты  сæ
хæдзæрттæм.
     Кар æмæ Кæрæф дæр сæхицæй ныббуц ысты, æмæ та хъазын байдыдтой
се  мцахъхъæнтимæ.  Æмбылды-иу  куы  фесты,  уæд-иу  Кар  йæ  уазал
рауагъта. Кæнæ-иу Кæрæф фыдих рауагъта.
     Уæд та дын иубон дауджыты фырттæ афтæ зæгъынц:
     –  Уо,  тыхджын ыстут, уый фæбæрæг и. Фæлæ нæ зонут,  уæ  фыды
зæрдæйы цы стыр маст и, уый.
     Кар æмæ Кæрæф дæр та сæ фыдмæ фæцыдысты:
     –  Нæ фыд, зæгъ-ма нын, ды дæ сусæг маст дæ зæрдæйы кæй тыххæй
хæссыс? Æви афтæ 'нхъæлыс, æмæ мах æдых ыстæм? А бæстыл махыл  ничи
фæтых. Ничи дæр нæм йæ ныфс хæссы.
     Уæд цын сæ фыд афтæ зæгъы:
     –  Фæгæдзæкæнут, базондзыстут æй й' афоныл, æз цæуыл  мæстджын
дæн, уый.
     – Нæй дын ныууадзæн, зæгъ нын æй абон.
     – Уæ, ацæут фæлтау. Уыйфæстæ уын æй зæгъдзынæн.
     Уазалихыбардуаг  катайы бацыд: "Ныр ме фхæрд  куыд  зæгъон  мæ
фырттæн? Нартæм тыхкæнынмæ куы цæуой, уæд сæ бон куы ницы бауа, æмæ
бынтон фæсмойнаг куы фæуон? Нæ – мæ маст æрцæудзæн ист Нартæй,  нæ-
мæ фырттæй исты хур фендзынæн. Цы бакæнон? Цæй, фæлтау цæм фервитон
Нартæм мæ хæрæфырты, æмæ йæ базонон, кæд, мыййаг, сæ ныхас аивтой".
     Фæуади   Уазалихыбардуаг  йæ  хæрæфыртмæ.  Йæ   хæрæфырт   уыд
Сæлфæнуазал, æмæ йæм дзуры:
     –  Фæуай  мын  Нартæм,  æмæ цæ бафæрс, кæд,  мыййаг,  сæ  фæнд
аивтой.
     Сæлфæнуазал  Нартæм  æрцыди. Кæсы, æмæ  цæттæкæнынц  Нартæ  сæ
куывдмæ. Сатæгсау ронг нард фæхсынтимæ 'хсидынц.
     Сæлфæнуазал цæм дзуры:
     – Æз сымахмæ 'рвыст дæн уæларвæй, æмæ мæм байхъусут.
     – Зæгъ, цы дæ фæнды.
     – Уазалихыбардуаг мæ рарвыста мæн. Æппын уæ ныхас нæма аивтат?
     – Искæд бон ивын кæй бахъæуа, мах ахæм ныхас нæ зæгъдзыстæм.
     Раздæхт  Сæлфæн сæхимæ 'нкъардæй, æмæ 'рбадти сæ къонайы  цур.
Уымæн йе фсымæр Салф уыди, æмæ йæ афарста Сæлфæны:
     – Цы кодтай, цы дыл æрцыди? Зæгъ ма йæ мæнæн дæр.
     Сæлфæн   ын  йæ  хъæстытæ  фæкодта.  Æмæ  рарасти   уæд   Сæлф
Нартыбæстæм, æмæ Нарт сæ куывды бадтысты, афтæмæй цæ æрæййæфта.
     Нартæ  Сæлфы  уым  рацахстой, йæ сæр  ын  сыскъуыдтой  æмæ  йæ
фехстой уæларвцæрджытæм. Йæ гуыр та йын фурды басхуыстой.
     Сæр  атахти,  æмæ Кар æмæ Кæрæф кæм хъазыдысты,  раст  уым  йæ
дзæхст фæцыди.
     Кар систа сæрыкъуыдыр æмæ дзуры Кæрæфмæ:
     – Ацы сæр мæм зонгæйы хуызæн кæсы.
     – Цом нæ фыдæн æй фенынкæнæм.
     Ахастой сæрыкъуыдыр Уазалихыбардуагмæ.
     – Æркæс-ма, нæ фыд, ацы сæрыкъуыдыр зонгæйы хуызæн у.
     Уазалихыбардуаг сæрмæ 'ркасти 'мæ загъта:
     – Ай мæ хæрæфырт у, æмæ цы кодтаид? Бауайут-ма сæ хæдзармæ.
     Кар  æмæ Кæрæф сæ хæрæфырты хæдзары фæмидæг ысты 'мæ баййæфтой
Сæлфæны.
     – Нæ фыд дæм дзуры.
     Сæлфæн рацыди Кар æмæ Кæрæфимæ. Уазалихыбардуаг æй фæрсы:
     – Уыдтæ Нартæм?
     –  Уыддæн,  фæлæ  сæ дзырд нæ ивынц. Сæлф сæм ацыди  æмæ  нæма
зыны.
     –  Уæдæ  уый  æгас нал у – амардтой йæ Нартæ. Йæ  сæр  та  йын
уæларв бæстæм сæппæрстой.
     Æмæ ныккуыдта Сæлфæн йе фсымæры сæфтыл.
     Уазалихыбардуаг дзуры уæд Кар æмæ Кæрæфмæ:
     –  Ныр  байхъусут. Æмæ уын радзурон, мæ сусæг маст цæуыл  уыд,
уый.  Нартæ  æдзух хъыгдардтой, Хуыцау кæй ыскодта, уыцы  дзуæртты.
Уæд мæн Хуыцау нырвыста Нартæм.  Уыдон мæм нæ байхъуыстой. Уыйфæстæ
мæ расырдтой хъиладзагъдæй. Бæргæ цыл авзæрстон мæ тых, фæлæ мæ бон
ницы  баци. Сымах Хуыцауы фæндонæй равзæрдыстут дунемæ, стыр  куывд
дæр  уын  ыскодтон.  Хуыцау  уын радта бардуаджы  нæмттæ:  Кар  ныр
Уазалыбардуаг  у. Кæрæф та – Ихыбардуаг. Ай уын мæ диссаг,  æмæ  ме
стыр маст.
     Кар æмæ Кæрæф рахызтысты 'мæ загътой:
     – Мах цæуæм уæдæ Нартæм, æмæ хъуамæ схæцæм семæ.
     Кар  æмæ  Кæрæф сæхи рауагътой хохрæбынты, æмæ аууæтты хъуызгæ
цыдысты. Нарты сæрмæ 'рхъуызыдысты, æмæ Нартæмæркæсæнæй кæсынц.
     Нартæ ма сæ куывды бадтысты.
     Æмæ загъта Кар Кæрæфæн:
     –  Адоныл æз, карздæр нæй, ахæм уазал ыскæндзынæн, ды  та  цыл
судзгæ  'мæ  уыраугæ  салдих  рауадз.  Сæлфæн  та  доныл  рог  мигъ
æрæвæрæд.
     Уæд  æнæнхъæлæджы  Нартыл  уазал  æрбатыхсти.  Сæлфæн  æрбадти
доныбылтыл, æмæ митхалас хаста. Нарты хæхтыл Кæрæф их равæрдта, æмæ
цæ   цъититæ-цъититæ  самадта.  Их  уырдыгмæ  быргæ   рацыди,   дон
ныддæвдæг.  Зæхх абыгъдæг и, кæрдæг абур. Хъæды сыфтæр  æрызгъæлди.
Нартæ  уазалæй  ризын байдыдтой, се фсæрты къæртц-къæртц  цыди,  сæ
фынгтæ  ихдзæг  фестадысты. Сæ нозт та бынтон  их  ныцци.  Нал  арт
кæнынмæ арæхстысты, нал сæ бон фезмæлын уыди. Ноджы цыл уад  тымыгъ
рахаста,  миты  фæлдзæгъдæнтæ хъызтимæ ихкæрц  авæрдтой.  Нартæ  сæ
кæрæдзийы нал уыдтой. Сæ фос, сæ фæллой цы фæци, уый нæ зыдтой.  Иу
хæдзарæй иннæ хæдзармæ ацæуæн нал уыд.
     Ныр   Зынджыбардуаг,  Зынгæвзалы  'мæ  Артæртхутæг  та   балцы
уыдысты, æмæ сæ фæндаг Нартыл ракодтой. Акастысты Нартæмныккæсæнæй,
æмæ бæстæ иуыл миты бын фæци.
     –   Ай,  бæлвырд,  фыддæрадæн  у,  –  загъта  Зынгæвзалы,  æмæ
цæхæрзынг  фестад æмæ ратылди Нарты хæхтыл уырдыгмæ. Рахаста  хъарм
тын. Мит тайын байдыдта, зæхх ыстæфсти, æмæ Нартæ базмæлыдысты.
     Кæрæф ысмæсты уæд, æмæ дзуры Зынгæвзалымæ:
     –  Уæ,  цытæ кæныс уый? Нартæ нæ – сæ дзуары ном арынц,  нæ  –
Хуыцауæн кувынц. Уадз цæ мæхи бар.
     –  Сымах  бар  ныууадз  Нарты, æмæ цæ  хъырттызмæлæг  дæр  нал
уыдзæн.  Æз  та  Нартимæ хæларæй цæрын. Æмæ  дæхи  айс,  кæннод  дæ
судзын!
     Кæрæфы  бон цы уыди, æмæ йæхи хъуырхъуыргæнгæйæ хæхтыцъуппытæм
систа. Кар фыдхæст самадта Зынгæвзалыимæ.
     Уæрхæг йæхæдæг уазалæй гæвгæвкæны, афтæмæй дзуры Зынгæвзалымæ:
     –  Иунæгæй  йын ницы бакæндзынæ. – Фæлтау мæн æмæ  Уæрхтæнæджы
чысыл   ахъармкæн,  не  нгуылдзтæ  цæмæй  ыстæфсой.  Æмæ  йæ   иумæ
басæтдзыстæм.
     Зынгæвзалы   'мæ   Артæртхутæг   фæхибаркодтой   Уæрхæг    æмæ
Уæрхтæнæджы. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг сæхи тавтой зынгмæ.
     Кæрæф,  Зынгæвзалы  уым нал и, уый куы  федта,  уæд  æртывæрæй
ысхъызыди.  Нарты  адæм  ныссалдысты 'мæ ныккалдысты  митыл.  Нарты
дурынсистæ уазалы ныкъкъæскъæскодтой, æмæ фæйнæрдæм акъултæ сты.
     – Бахъарм ыстæм иучысыл. Æмæ бавзарæм уæдæ ныр нæ хъару!
     Æмæ рацыдысты – Зынгæвзалы зынг фестади. Артæртхутæг та Уæрхæг
æмæ  Уæрхтæнæгыл хъарм халас авæрдта. Схæцыдысты Кар æмæ  Кæрæфимæ,
æмæ дын цæ скъуымбилкодтой сæ разæй. Сæ бон нал уыди, цæмæй дыууæйæ
цыппары  ныхмæ  фæлæууой. Сæхи айстой Кар æмæ Кæрæф  хæхтыцъуппытæм
æмæ уым æрынцадысты.
     Зынгæвзалы Нарты зынгæй атылди. Нарты адæмы тафс бацыди 'мæ сæ
къæхтыл  ыслæууыдысты.  С'  агъуыстытæм баирвæзтысты.  Суагътой  сæ
къонаты  арты  'взæгтæ,  æмæ æрынцадысты сæ  хуыссæнуæтты.  Уæрхæг,
Уæрхтæнæг,  Зынгæвзалы  'мæ  Артæртхутæг  дæр  иу  ран  æнцад  сæхи
'руагътой.  Нарты  уынгтæ  цæугæдæттæ  фестадысты,  фæлæ   ма   ихы
фæзгъæртæ ластой.
     Ныр Кар æмæ Кæрæф мæстæй æхсидынц.
     –  Нартæ куыддæр æрфынæйтæ уой, афтæ бахъуызæм, æмæ цæ  фынæйæ
ныссæлынкæнæм, – дзуры Кæрæф.
     Нартæ фырфæлладæй тарф фынæй баисты. Уыцы афоныл Кар æмæ Кæрæф
Нартæм   æрбахъуызыдысты,  æмæ  та  с'  азар   ныккалдтой   Нартыл,
Артæртхутæг фехъал и 'мæ дзуры йе мбæлттæм:
     – Æрхъуызыдысты та Кар æмæ Кæрæф.
     Фæгæппытæластой  сæ хуыссæнуæттæй Уæрхæг æмæ  Уæрхтæнæг.  Семæ
сырх  зынгæй  рахызт  Зынгæвзалы.  Ногæй  та  хæцынтæ  систой.  Æмæ
фæлыгъдысты боныцъæхафонты, хур куы сцæйкасти, уæд Кар æмæ Кæрæф.
     Хуыцауæн  хъыг  уыди,  æмæ  смæсты –  хъуамæ  йæ  Зынгæвзалыйы
амардтаид.  Фæлæ йæ Артæртхутæг йæ хъæбысы бакодта йе фсымæры,  æмæ
йын ницы уыди.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг Кар æмæ Кæрæфы асырдтой фæстейы. Кар  æмæ
Кæрæфæн  уæларвмæ  лидзæн  нал  уыди,  æмæ  гуымиртæм  базгъордтой.
Дзурынц цæм тыхулæфтгæнгæ:
     –  Мах уе уазæг, гуымиртæ! Нартæ нæ цæрын нал уадзынц, æмæ мах
– уæ фæдзæхст.
     Гуымиртæ дын рахъызыдысты Кар æмæ Кæрæфы сæрыл.
     Адон  мах  уазджытæ сты 'мæ аздæхут зæгъгæ загътой Уæрхæг  æмæ
Уæрхтæнæгæн.
     Æмæ раздæхтысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
     Зынгæвзалы Артæртхутæджы хъæбысæй дзуры:
     – Хуыцау нæм ысмæсты.
     – Смæсты уæд! Зæхх æппæты фаг дæр у, – загътой æфсымæртæ.
     Уыйадыл  зынгæй æвзалы баззад Нартæм, æмæ Æртхутæг  дæр.  Зынг
æфсахсæвæр æртхутæджы банордын, уый фæткæн у ныр дæр ма нæ Иры.
     
     УÆДÆРÆДЖЫ ХÆСТ
     Уæдæрæг гуымиртæй уыди. Кар æмæ Кæрæф ын радзырдтой сæ  хабар.
Æмæ цын уæд Уæдæрæг афтæ зæгъы:
     – Нартæ куыддæр фæфылдæр уой, афтæ нæ æнцой нал ныууадздзысты,
фæлæ цæ кæнæ бынтонфæцæгъдæм, кæнæ та цæ къаддæр фæкæнæм.
     Уæдæрæг  фат-фæдисон ныхъхъæркодта, æмæ æрæмбырд ысты гуымирты
адæм.
     – Нартæ нын ыстыр фыдæбон æвзарынкæнынц. Никæуыл ауæрдынц, æмæ
цæм бырсын хъæуы, – загъта Уæдæрæг.
     Гуымиргомы адæм, куы цæм байхъуыстаис, уæд сеппæт дæр иу ныхас
кодтой:
     –  Зынгæй  гуырд  ысты, зынгæй ард бахордтой, æмæ  зын  сæттæн
ысты.
     –  Цалынмæ  фылдæр  нæ баисты, уæдмæ цыл тых  хъæуы.  Уыйфæстæ
сæхæдæг   махыл   фæтых  уыдзысты,  æмæ  ма  нæ   цæрын   дæр   кæм
ныууадздзысты, уæд!
     Райдыдтой  æфсадхон  æмбырдкæнын  гуымир-адæм.  Зæхх   цæ   нæ
уырæдта, уыйас баисты. Æмæ фарстой:
     – Кæд цæуæм Нартæм?
     – Нартæм алы майрæмбоны куывд, йе хъазт вæййы. Æмæ цæ тымбылæй
ныййафдзыстæм, – загъта Уæдæрæг.
     Майрæмбоны Гуымиргомы 'фсад æрбацыдысты, æмæ Нартыбæсты  кæрон
æрынцадысты.  Барвыстой  Нартæм:  "Мах,  Гуымиргомы  адæм,  сымахмæ
'рцыдыстæм. Фæнды нæ, цæмæй нæ уе стыр хъазтмæ бауадзат."
     Нартæ уыцы рæстæджы сæхи симдыл сифтыгътой æмæ загътой:
     –  Мах  нæ  симды  дæр  тыхæвзарæн  кæнæм.  Рацæут  нæм.  Уæхи
куыдфæнды, афтæ!
     –  Симгæ-симын-иу Нартæн сæ къахуæлфæдтыл ныллæуут,  цæмæй  цæ
цæуæн мауал уа, – фæдзæхста Уæдæрæг йе фсадæн.
     Бацыдысты Нарты симды Уæдæрæг æмæ йæ бирæ 'фсад.  Симынц,  æмæ
цын  барæй сæ къахуæлфæдтыл фæлæууынц Нартæн. Уæдæрæг æмæ  йæ  бирæ
'фсад цæ сæ уæфсæгтыл зæгæлхуыд бакодтой. Кæй къахыл фæлæууынц, уый
къахуæлфадæй туг сæнхъизы, æмæ йыл цæуын нал фæфæразы.
     –  Уаих  æрбауат, цы Нартæ стут! Кæд уæ къахуæлфæдтæ тæндзæгæй
не сты! – дзырдта Уæдæрæг.
     Æдзæм,  æмырæй лæууыдысты Нартæ. Иу улæфт дæр уæ ничи  скодта.
Æрмæст куыдфæстæмæ тыхджынæй тыхджындæр кодта сæ симды змæлд æмæ сæ
уынæр.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг уыцы заман Нартæмæркæсæнмæ 'рхæддзæ  сты,
æмæ  кæсынц уырдыгæй бынмæ Нарты симдмæ. Уæдæрæг бынтондæр ысуагъта
йæ  цæсгом:  нал  ын  арт и, нал – фæнык. Куы  иуы  къахыл  фæлæууы
Нартæй, куы иннæйы къахыл.
     Уæд  дын Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æнцадгай æрхызтысты дæлвæзмæ 'мæ
бацыдысты Уæдæрæджы дæлæрмтты, æмæ симынц йемæ.
     Гуымирты  'фсадæй  иу  Сырхбоцъо хуынди,  æмæ  йæм  уый  дзуры
Уæдæрæгмæ.
     –  Нæ  зонын,  нæ  зонын. Фæлæ ды адонимæ ницы бакæндзынæ.  Дæ
къахы  уæлфæдтæ  дын  куы  ныцъцъæл, куы ныммуркæной,  уымæй  ыстыр
фæллойаг у.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг Уæдæрæджы къæхтыл  куы  фæлæууынц,  уæд
Уæдæрæг размæ бахауы.
     –  Налат  фæуат,  кæд уазæгæн ахæм митæ нæ чындæуы!  –  загъта
Уæдæрæг.
     –  Налатæй  налатдæр дæхæдæг! Фыдызнаджы  митæ  ды  кæныс.  Сæ
къæхты  уæлфæдтæй  цын туг ды суагътай Нартæн. –  Нал  æм  фæлæууыд
Уæрхæг дæр.
     Хылмæ  цын  асайдта  сæ ныхас, æмæ схæцыдысты  Нарт  Уæдæрæджы
'фсæдтимæ.  Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг арцыл систой Уæдæрæджы.  Гуымирты
'фсад уый куы федтой, уæд лидзæг фесты сæ фылдæр.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг æристой арцæй Уæдæрæджы.
     Йæ  къæхтыл  ын  фæйнæрдæм ахæцыдысты, æмæ йæ уым  дыууæ  дихы
бакодтой. Уыйфæстæ, уацары чи бахауд, уыдонæй дыууæ лæджы рацахстой
æмæ цын загътой:
     – Ахæссут мæнæ уе смаггæнаджы!
     Уыдон  фæтарстысты,  æмæ  йæ фæдкалгæ  дыууæ  дихæй  аскъæфтой
Уæдæрæджы.
     Ныццыдысты гуымир-æлдармæ йæ дыууæ 'фсæддоны.
     – Нартæ Уæдæрæджы дыууæ дихы акодтой, æмæ йæ мæнæ, куыд уыныс,
афтæмæй рарвыстой.
     Гуымир-æлдар тынг ысмæсты ’мæ загъта:
     – Цавæр тыхыхицау цæ скодта Хуыцау, дæлæмæ фæуа! Махæн афтæмæй
цæугæ   нал  у  ныр.  Фæлæ  цæ  'рсайæм  фидыды  алдзæн.  Хорз   цæ
фæрасыгкæнæм,  кæрæдзийы куыд нæ уал æмбарой,  афтæ.  Стæй  цæ  уæд
æнцонæй басæтдзыстæм.
     Уыйадыл  гуымир-адæм сæхи цæттæ байдыдтой. Афæдз  рацыд,  фæлæ
гуымир-адæмæй  Нартæм ничиуал фæзынд. Нартæ дæр  цын  фæзынынæнхъæл
нал уыдысты 'мæ цардысты 'нцад сæхицæн.
     
     НАРТ ÆМÆ ГУЫМИРГОМЫ 'ЛДАР
     Гуымир-адæм  сæ  маст нæ рохкодтой. Иузаманы  цæм  æрбарвыстой
фидиуæг Нартæм:
     –  Уæ,  уæ номыстæн, уæ, уæ фыдыстæн, сымах нæ куывдмæ куы  нæ
'рцæуат!  Мæстытæ  дæр  бирæ фæкодтам кæрæдзийæн  æмæ  цын  æгъгъæд
ыскæнæм.  Фæлтау  хæларæй цæрæм. Кæд нæм  уæ  сæр  дарут,  уæд  нæм
фæзынут иу бон.
     Нартæ кæрæдзимæ бакастысты. Æмæ цын Уæрхтæнæг загъта Нартæн:
     –  Раст  бæргæ  у фидиуæджы ныхас. Фæлæ гуымир-æлдарыл  æууæнк
нæй.  Иннæмæй  та цæм кæд фæсмон æрцыди? Уæддæр махæн цæуын  баззад
фæтчыйæ, æмæ нæ фæтчы ма фехалæм.
     –  Тыхы  сæрыл нæ ницы ахæсдзæн, – загътой Нартæ. –  Уæдæ  нын
гуымир-æлдар  æхсарæй  дæр ницы бакæндзæн.  Фæлæ  нæ  кæд  æгъдауыл
агуры, уæд мах ницыуал зæгъæм.
     Фæтæрхонкодтой. Стæй фæстагмæ Уæрхæг афтæ зæгъы:
     – Ацæуæм, фенæм, кæддæра нын цы 'гъдау ыскæнид.
     Æмæ загътой фидиуæгæн:
     – Иннæ ацафон иумæ уыдзыстæм гуымир-æлдары куывды.
     Нартæ сæхи цæттæ байдыдтой. Уæд цæм иу ус бадзырдта:
     –  Уæ, ма йыл баууæндут. Бирæгъ у гуымир-æлдар.  Афтид гæрццæй
йæм цæуæн нæй уымæ.
     Усы  ныхæстæм  Нарт  æрыхъуыстой,  æмæ  мидæгрон  бабастой  сæ
кæрдтæ. Сæ бæхтыл бабадтысты 'мæ фæцæуынц.
     Гуымир-æлдар дæр хъуыдыкодта: кæд ыл фæдызæрдыг ысты,  мыййаг,
Нартæ? Кæд, мыййаг, сæ маст æртывæрæй исынмæ хъавынц?
     Æмæ загъта й' адæмæн:
     –  Æнæ хотыхтæй сæмбæлут Нартыл. Науæд дызæрдыджы бахаудзæн не
знаг.
     Рацыдысты  гуымир-æфсад Нарты размæ.  Кæсынц  Нартæ,  æмæ  дзы
никæмæ уынынц æппын хотыхтæ.
     Уæд Нартæй сæ иу афтæ зæгъы:
     –  Бæлвырд: гуымир-æлдары фидауын æрфæндыд, – æнæ хотыхæй  ныл
сæмбæлдысты йе фсад.
     – Уыйбæсты дæ хотых æмбæхстæй дар, – загъта иннæ.
     Уæдмæ цыл гуымир-æфсад худгæйæ сæмбæлдысты.
     – Алыбон æгас фæцæуат, Нартæ, мах чи 'рхъуыдыкодта, æмæ мах чи
буцкæны! Фыдæхы бонтæ цины бонтæ фод!
     Гуымир-æфсад  кафгæ цыдысты Нарты разæй. Сæ рыг афтæ  сыстади,
æмæ   бæрзонд  æврæгътæм  цыди.  Гуымир-æлдар  бадти  уырынгыздыхт,
пылыстæгæй  арæзт  къæлæтджыныл. Йе  уæхсчытыл  тинтыкæрц  æппæрст,
афтæмæй рацыд сæ размæ гуымир-æлдар, æмæ загъта:
     –  Æгас æрцæуат, Нарты фæсивæд! Рагæй бæллыддæн æз уæ фенынмæ.
Уе рцыд – уæхи бар, у' ацыд та – мах бар.
     Фæстаг ныхæстæ Нарт нæ бамбæрстой.
     Кæрæдзийы  къухтæ  райстой.  Стæй  цæ  ахизынкодтой   уазджыты
хæдзармæ.  Гуымир-æлдар  уæлейы бадти. Йæ бынмæ  уæрм  ыскæнынкодта
рагвæлгъау. Йæ тинтыкæрцы мидæгæй хæтæл бамбæхста. Уæрмы  сæрыл  та
хуынкъ  ныууадзынкодта.  Хуынчъы  комкоммæ  мигæнæн  æвæрд.  Æмæ-иу
гуымир цы нуæзта, уый-иу хæтæлыл мигæнæнмæ ацыд.
     Гуымир-æлдар рабадти фынджы сæр, йæ фарсмæ Дæлимонтæй иу.  Уый
фарсмæ  та  – æртыггаг лæгæн – Нарты Уæрхæг бадти. Иннæ фарсырдыгæй
та уæйыг Бадти.
     Гуымир-æлдар райдыдта рæгъытæ уадзын. Цыма нуазгæ кодта, уыйау-
иу  йæ  нуазæн дзыхмæ бæргæ схаста, фæлæ йæ сусæгæй хæтæлы  уагъта,
æмæ йæ нуазинаг уæрммæ лæдæрсти.
     Нарты адæм та куыд вæййы, æмæ куыд æмбæлы, афтæ кодтой. Гуымир-
æлдары  хин  йæ фæсонæрхæджы дæр никæмæн уыди.  Рæгъытæ кæм  уæлейæ
дæлæмæ цыдысты, кæм та – дæлейæ уæлæмæ. Нарты адæм бахъæлдзæг  ысты
æмæ домынц Гуымир-æлдарæй:
     –  Айхуызæн фынгыл хъуамæ зардыхъæр хъуыса! Уыимæ ма дзы кафын
дæр хъæуы! Æппынæдзухæй нуæзт сæрнизы хос у, æндæр ницы.
     –  Зард  дæр мæ рох нæу, азардзыстæм, – загъта æлдар.  –  Стæй
кафтæн дæр уыдзæн рæстæг.
     Æмæ  цæуынц рæгъытæ кæрæдзийы фæдыл, иу рæгъ иннæйы  'рбаййафы
уадид. Гуымир-æлдар хинлæг уыди, æмæ фæдихтæкодта фæсивæды. Алы дих
дæр  уым йæ номыл нуазæн хаста. Нарты адæм та нуазгæ кодтой.  Иуæй-
иутæ  дзы  бафæлмæцыдысты фырнуæзтæй. Æмæ та  Нартæ  гуымир-æлдармæ
дзурынц:
     –  Хистæр  бæргæ  дæ! Фæлæ æгъдау дæр ма саф.  Зарын  хистæрæй
цæуы.
     – Уæ, фæгæдзæкæнут, зардæн дæр бынат уыдзæн.
     Гуымир-æлдар рарвитынкодта зæронд устыты, æмæ уыдон номæй рæгъ
рауагъта. Нартæн ма цы гæнæн уыди – хъуамæ баназой.
     Гуымир-æлдар ракуывта:
     –  Зæронд  æфсинтæ бæркадкъух ысты. Сæ цæрæнбон бирæ!  Хæдзары
дзаг къæбиц нын уыдон ыскодтой!
     Анызта  рæгъы нуазæн хинæйдзаг гуымир. Бакуывтой  уыцы  рæгъæн
Нарты  адæм дæр, æмæ та банызтой дзаг нуазæнтæ. Зæронд устытæ  арфæ
ракодтой.
     Æмæ  рацæуынкодта гуымир-æлдар уайсадæгчындзыты.  Гуымир-æлдар
та ракуывта:
     –  Фылдæр  чындзытæ  уæд,  фæзмæд хистæрты!  Хистæртæн  цы  нæ
бантыст,  уый  сымахæн  бантысæд.  Уæ  хистæрты  къæбиц  дзаг   уæд
кæддæриддæр. Цас-иу дзы фæхъауат – æртывæр ыл бафтæд. Рæзут, æмæ уæ
цард та хъæздыгдæр кæнæд!
     Анызта ацы нуазæн дæр хинæйдзаг гуымир. Нартæн дæр ма цы гæнæн
уыд  –  æфсарм  æфсарм у, æгъдау та 'гъдау. Уайсадæг-чындзытæ  арфæ
ракодтой æмæ ахызтысты.
     Уæд  та  гуымир-æлдар  рарвитынкодта чындздзончызджыты.  Уыдон
номæй дæр та ракуывта гуымир:
     –  Нæ царды фидауц нæ чызджытæ сты. Хуры 'рбакаст сæ цæстæнгас
у, хуры хъарм – сæ бауызæлд. Нæ чызджыты номæй хæстæгдзинад рæзы...
Æмæ нæ чызджыты номæй фæцæуы ацы рæгъ!
     Гуымир-æлдар  анызта  йæ нуазæн, æмæ  Нарты  адæм  дæр  сæхион
банызтой. Уыйфæстæ чызджытæ арфæ ракодтой, æмæ ахызтысты.
     Нарты адæм фæстагмæ фыдрасыг фесты.
     Æмæ Гуымир-æлдар загъта:
     – Нарты сæхи бар бауадзут иучысыл!
     Иу  ыстыр  чъырынмæ цæ акæнынкодта Нарты, æмæ  цыл  уым  æфсæн
дуæрттæ  сæхгæнынкодта æлдар. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæджы та акæнынкодта
йе  рхуымæсыгмæ, æмæ цæ уым мæсгæны ныппæрстой. Сæ сæрыл  цын  къæй
ныффæлдæхтой, æмæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг уым талынджы лæзæрыдысты.
     Гуымир-æлдар куыд нæ ныццинкодтаид: йæ фæнд сæххæст! Ныр Нарты
адæм  ахæсты  фесты,  æмæ цæ нал рауадздзæни...  Нартæ  æрчъицыдтой
дыггаг  бон. Райхъал ысты, æмæ кæрæдзимæ бакастысты. Стæй  загътой:
"Ай кæм бахаудтам?"
     С'  алыварс уыд ыстыр чъырынкъултæ. Уырдыгæй цын нæ  –  ахизæн
уыд, нæ – агæпкæнæн, нæ дзы абырæн уыд. Катайы бахаудысты Нартæ 'мæ
зæгъынц: хинæй ныл рацыд хинæйдзаг гуымир.
     Уæрхæг райхъал раздæр, æмæ Уæрхтæнæгмæ дзуры:
     –  Цы  хабар  у ай, нæ – арвы цъæх зыны, нæ – хур зыны,  нæ  –
стъалы 'рттивы, нæ
     – мигътæ уынын.
     Уæрхтæнæг  дæр  дын акаст – афæлгæсыд, æмæ  йæ  зæрдæ  куыддæр
фæуæззау, æмæ дзуры Уæрхæгмæ:
     – Мацы фæнд ыскæна гуымир-æлдар?
     – Банхъæлмæкæсæм.
     Æмбисæхсæвы  гуымир-æлдар  æрбацыд.  Къæй  сисынкодта  'мæ  йæ
базыдтой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг: ай мæсгæны куы бадынц.
     –  А,  кадимæ нæ бæргæ 'рхуыдтай, фæлæ нæ дæ мæсгæны та  цæмæн
ныппæрстай? – загъта Уæрхæг.
     – Сымах амардтат Уæдæрæджы æмæ уæ хъуамæ гъеуыцы маст райсон.
     – Уæдæрæг махмæ бырсгæ ныккодта, æмæ йæхи аххосæй фесæфт.
     –  Уомæ,  сымах дæр бырсгæ 'ркодтат. Æз уын куы  загътон:  "Уе
рцыд уæхи бар уыди, фæлæ у' ацыд та мæ бар у."
     –  Бæргæ  дæ  'мбæрстон, ды мах сайгæ кодтай.  Фæлæ  не  гъдау
фехалын  мæ  бон  нæ  уыд. Уæд та цы курыс,  уый  нын  æргомæй  куы
зæгъис...
     – Уæдæрæджы туг мын цæмæй фидут?
     – Ды цы зæгъай, уый бакæндзыстæм.
     – Уæдæ иу мæй æххормагæй фæбадут ам мæсгæны.
     – Дæлдæр фæуай, æмæ чи бафæраздзæн æнæхъæн мæй ам æххормагæй?
     – Цы ссарат мæсгæны, уый-иу бахæрут.
     Ныффæлдахын  цыл  кодта  гуымир  мæсгæныкъæй.  Æмæ  та  талынг
мæсгæны баззадысты Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
     Уæд Гуымир-æлдар бацыд чъырынмæ, æмæ цæ фæрсы Нарты адæмы:
     – Цæй, куыдтæ стут?
     –  Цы  фыддæр фæуæд дæ сæр. А, хонгæ нæ бæргæ 'рбакодтай, фæлæ
нын æй нæ фарсæй систай.
     Гуымир-æлдар бахгæнынкодта чъырыныдуæрттæ 'мæ рацыди.
     Ныккатайкодтой уæд Нарт æмхуызонæй, ай кæм бахаудтам зæгъгæ.
     Гуымир-адæмæй иу чызг Нартæн сæ хæрæфырт уыди. Æмæ  дын  дзуры
уый йæ мадмæ:
     –  Æна  цæра, де фсымæртæ сеппæтдæр ахæсты куы сты!  Уæд  куыд
æнцад бадыс? Нарты адæмæн цæуылнæ баххуыскæныс исты?
     – Æна дæ фæхъхъау куы фæуид, æмæ Нарт куы фервæзиккой. Фæлæ нæ
гуымир-æлдар  куыддæр базона, афтæ нæ куыйтæн бахæрынкæндзæн.  Нарт
æрхъуыдымæ дæсны сты, æмæ та кæд исты фæрæз уаид...
     –  Æмæ  цы бакæндзысты? Сæ иутыл – чъырыныдуæрттæ фидар æхгæд.
Дыууæйæ та мæсыджы мæсгæны бадынц, æмæ уыдонæн дæр фезмæлæн нæй. Нæ
цын дон дæдтынц, нæ цæм хæринаг уадзынц.
     –  Байхъус,  æмæ  дын  иу фæнд бацамонон. Мæсгæны  бын,  тæккæ
къуымрæбын, ис иу тымбылдур. Тæхуды 'мæ, уыцы дур бынмæ ныппарын сæ
къухы  куы бафтид. Уæд уым иу нарæг фæндаг фæзынид. Æмæ уырдæм  куы
ныххизиккой, уæд иу чъырыны хуылфмæ бафтиккой. Æмæ уæд, дарддæр  цы
кæнын хъæуы, уый базониккой сæхæдæг.
     Чызг  азгъордта  'мæ æрхуымæсыгмæ бауади. Ракъахта  мæсыгрæбын
хъилæй, æмæ ныдздзырдта мæсгæны бынмæ:
     – Уæ, байхъусут, Нарты лæппутæ, мæ мадыфсымæртæ!
     – Чи нæм дзуры? Цы зæдыхай дæ? Æмæ дæ цы хъæуы махæй?
     –  Æз  уæ  хæрæфырт дæн, цæй зæдыхай дæн! Мæ фыд гуымир-æлдары
къухæй фæмард, мæ мады та мын хæдзарæй æддæмæ ракæсын дæр нæ уадзы.
Æз хъуызгæ ракодтон.
     Мыййаг,  куы  раирвæзат, уæд-ма-иу хъæуы кæронмæ  акæсут.  Уым
хибарæй  лæууы нæ хæдзар, цъæх æлыгæй сæрст. Мæсгæнæн йæ иу  къуымы
иу  тымбыл  дур  ис. Сымах бавдæлут, æмæ йæ уырдыгмæ ныппарут,  æмæ
фендзыстут  йæ быны иу нарæг фæндаг. Уыцы фæндагыл-иу  ахизут,  æмæ
бафтдзыстут иу чъырынмæ. Æмæ фендзыстут уæхиуæтты. Дарддæр хъуыддаг
уæхицæй аразгæ у.
     – Бузныг, стыр бузныг, – загътой Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
     Чызг, цы хуынкъæй дзырдта, уым сыджыт ныннадта 'мæ афардæг.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  æрысгæрстой,  æмæ  уайтагъд  ыссардтой
къуымрæбын  иу тымбылдур, сыджытæй æмбæрзт. Йæ сыджыт ын  акалдтой,
æмæ  дур  бынмæ  ныппæрстой. Мæсгæны бынты  иу  нарæг  фæндаг  цыд.
Лæппутæ  йыл  ауадысты.  Кæсынц, æмæ  дын  чъырынмæбахизæн  иу  лæг
хъахъхъæны. Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг ын йæ къубал ыстыдтой, æмæ йын  йæ
сæр мæсгæны хуынчъы атъыстой. Сæхæдæг Нартæм æрбалæууыдысты 'мæ  цæ
фæрсынц:
     – Цæй-ма, куыд ыстут?
     – Уæхæдæг куыд ыстут?
     –  Мах ноджы фыддæр ран уыдыстæм – мæсыджы мæсгæны. Хуры  рухс
нæм  никуыцæй цыди. Нæ нын дон уыди, нæ – хæрд. Иугæндзон  талынджы
бадтыстæм.
     –  Уæдæ  мах  дæр сымах хуызæн ыстæм, æрмæст ма  нæм  хурыцæст
каст.
     – Уыдон – хорз, фæлæ нæ исты 'рхъуыды хъæуы, – загъта Уæрхæг.
     –  Чъырыны сæрмæ схизæм, æмæ уырдыгæй акæсæм. Чи зоны 'мæ  кæд
Нарты хæрæфырт уым искуы разынид, æмæ нын исты хос ыскæнид.
     Уæрхæг чъырыны сæрмæ сбырыд, æмæ акасти уырдыгæй.
     –  Гуымир-æлдар  та  'рбафсæры мæсыгмæ. Уый  мах  бæрæгкæнынмæ
цæуы, хъæлæкк.
     Уыцы рæстæг чызг дæр фæзынди, æмæ дын æм Уæрхæг æрдзырдта:
     –  Уæ, мæ чысыл хæрæфырт, гъæй-джиди, æмæ мæм уе фсæнрæхыс куы
сдæдтис! Уæд дын æз дæ маст бæргæ райсин.
     Чызг   азгъордта  'мæ  се  фсæнрæхыс  æрдавта.  Слæвæрдта   йæ
Уæрхæгмæ. Уæрхæг рæхысы кæронцæг чъырынмæ бафидар кодта, иннæ кæрон
та бынмæ рауагъта.
     –  Иуыл  ахизæм, уый хорз нæ уыдзæн. Гуымир-æлдар уал фыдздзаг
мæсгæнмæ  цæудзæн. Æз æмæ Уæрхтæнæг уым нал уыдзыстæм. Фæрсдзæн  уæ
сымах. Æмæ-иу зæгъут: "Мах никæй федтам", Нæ фæстæ-иу рæхыс фæстæмæ
раппарут. Стæй гуымир-æлдарæн мах исты хос кæндзыстæм.
     Уæрхæг  æмæ Уæрхтæнæг рæхысыл æрбырыдысты, æмæ чъырыны  æддейы
фесты. Нартæ рæхыс феуæгъдкодтой, æмæ йæ чызгмæ авæрдтой.
     –   Ацу,  æмæ  рæхыс  йæ  бынаты  сæвæр.  Уæдмæ  дæм  мах  дæр
зындзыстæм.
     Чызг аскъæфта рæхыс 'мæ уадид ныххæддзæ сæхимæ.
     –  Дыууæйæ  'рхызтысты  чъырыны  сæрæй,  æмæ  цæ  ардæм  хъæуы
ныртæккæ! – загъта чызг йæ мадæн.
     Æфсæнрæхыс йæ бынаты сæвæрдтой.
     Гуымир-æлдар  мæсгæнмæ бауад, фæлæ Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæгæн  уым
сæ  дымгæ  дæр  нал  уыд.  Æрмæст къуымрæбын,  тымбылдур  кæм  уыд,
уырдыгæй зынд хъахъхъæнæджы сæр.
     Гуымир-æлдар фæтарсти 'мæ ныхъхъæркодта:
     –  Тагъд  чъырыны  фенут  Уæрхæг æмæ  Уæрхтæнæджы!  Кæуылдæрты
аирвæзтысты...
     Федтой чъырын, æмæ дзы – ахæст адæм.
     Уæрхæгæн æмæ Уæрхтæнæгæн уым сæ кой, сæ хъæр дæр нал уыд.
     – Ничи уæм уыди?
     – Ничи, – загътой ахæст адæм.
     – Уæдæ уе мбæлттæ цы фæуыдаиккой?
     –   Ам  нæ  куы  бакодтат  чъырыны,  уæдæй  нырмæ  цæ  мах  нæ
цæстыкæронæй дæр нал федтам. Æгас ысты, нæ – уый дæр нæ зонæм.
     Раздæхтысты 'мæ гуымир-æлдарæн загътой:
     –  Дæ  фыдæхæй фесæфæм, не 'лдар! Уыдонæн сæ фæд  чъырынмæ  нæ
бацыд.
     –  Ацæуæнтæ æрыхгæнут иуыл, æмæ фенут хæдзæртты. Уыдон  арæнæй
н' ахызтаиккой.
     Цалынмæ гуымирты 'фсад арæнтæ 'хгæдтой æмæ хæдзæртты зылдысты,
уæдмæ  Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  сæ  хæрæфыртмæ  'рбацыдысты.  Цинтæ,
хъæбыстæ.
     Стæй афарстой чызджы мады:
     – Ды Нартæй кæцытæй дæ?
     – Сæ хистæр фæлтæрæй.
     –  Афтæ  фехъуыстам, æмæ не сиахс мæрдтæм гуымир-æлдары къухæй
бацыд. Уый æцæг у?
     –  Уо,  мæ хъæбултæ! Уо, ме фсымæртæ! Гуымир-æлдар ныл  хъалон
æрывæрдта.  Хъалон дæр афтæ: афæдзы 'мбис ын хъуамæ  бакусæм,  æртæ
мæйы  куыстытæ  – уымæн, æртæ мæйы куыстытæй та ма  нæхæдæг  цæрæм.
Ничи  фæрæзта уыдон бафидын. Нæ лæг рацыди гуымир-æлдары ныхмæ  'мæ
йын  загъта: "Уый æгæр кæныс". Гуымир-æлдар йæ маст нал  бауырæдта,
æмæ  йæ  'рцауындзынкодта. Уæдæй фæстæмæ мæн æддæмæ нал  уадзы.  Мæ
чызгæн та 'рмæст бон иу хатт ис рацæуæн. Уый дæр дон хæссынмæ.
     – Уæд цæмæн афтæ кæны?
     –  Æз æм цумагæнæг уыддæн, æмæ мæсгæны хабар мæны йæддæмæ ничи
зыдта. Тæрсы, мыййаг æй куы зæгъон.
     Уыдон  ныхæстæ  куыд  кодтой, афтæ чызг кæцæйдæр  æрбазгъордта
сæхимæ.
     – Фесæфтыстæм, Æна!
     – Цы у, цы хабар у? – фæрсынц æй Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг.
     –   Гуымир-æфсад   хæдзари-хæдзар  зилынц.   Ныр   махмæ   дæр
æрбацæуынц.
     – Уый мах агурынц, – загъта Уæрхæг.
     –  Бæлвырд дæр афтæ! Мæнæ нæ фæскъул цъына амад и, æмæ уал уым
куы бамбæхсиккат, – загъта чызджы мад.
     Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг цъынайы хуылфы æрымбæхстысты.
     Гуымир-æфсад хæдзармæ 'рбацыдысты 'мæ фæрсынц мад æмæ чызджы:
     – Ам уæм чи уыди?
     –  Махмæ  чи  хъуамæ уа! Хæдзары къæсæрæй  мæ  акæсын  куы  нæ
уадзут!  Мæ  чызджы та мын бон æрмæст иу хатт уадзут дон  хæссынмæ.
Уæхæдæг æй ку' акæнут...
     Фехъусынкодтой æфсад гуымир-æлдарæн:
     – Дæ фыдæхæй фесæфæм неппæт дæр. Никæй хæдзары разынди сæ фæд.
     –   Уæд   та   сæхи   истæуыл  рауагътой   мæсыгæй?   Фенут-ма
æфсæнрæхыстæ, кæддæра хафт рæхыс кæй къонайыл ис.
     Ногæй  та  æфсад  хæдзæрттыл азылди. Нарты  хæрæфырт  хъуыддаг
бамбæрста,  æмæ  рæхысы  бын  арт  акодта.  Гуымиры  'фсад  та  цæм
фæзындысты.  Бакастысты рæхысмæ 'мæ гæзæмæ  хафт  уыд,  иннæйы  ала
бамбæрзта. Фæрсынц та мад æмæ чызджы:
     – Ацы рæхыс хафт цæмæй уыдаид!
     – Мах нæ рæхыс æрвылбон дæр сæрфгæ кæнæм, – загъта чызг.
     – Сæрфты хуызæн нæу, фæлæ хафты хуызæн у.
     – Лыстæг уырдурæй йын йæ сæг ныххафын.
     Гуымирмæ  дын фæхабаркодтой. Гуымир-æлдар уæд йæхæдæг æрбацыди
мад æмæ чызгмæ. Уыцы карзæй цæ фæрсы:
     – Тагъд мын зæгъут, ам чи уыди?
     –  Ничи  нæм  уыди, дæ рын бахæрон, – дзуры мад. – Мах  æддæмæ
ракæсын  куы нæ уадзыс. Мæ чызг дæр æнæ сымах дзырдæй куы  никуыдæм
хизы. Уæд нæм цы агурыс?
     – Уæ рæхыс хафты хуызæн цæмæн у?
     – Мæнæ йæ чызг уырдурæй æрвылбон хафы.
     –  Нæ  мæ асайдзыстут. Нартæй дæ дæхæдæг дæр, æмæ дæ чызг дæр.
Сымахмæ   сты   'мбæхст  Нартæ.  Æмæ  дын  дæ  чызджы   акæндзынæн.
Æрхуымæсыджы дын æй ныппардзынæн мæсгæны. Стæй цæ куы  схъæр  кæнай
уыцы дыууæ лæджы, уæд дын æй рауадздзынæн.
     – Уой, ницы зонын. Ныууадз мæ, не лдар!
     Гуымир  аласынкодта чызджы йæ дзыггутæй. Мад нырдиагкодта,  йæ
рустæ  ма  тыдта, фæлæ йæм хъусæг нæ уыд. Ныппæрстой чызджы,  æрхуы
мæсыджы цы мæсгæн уыди, уым.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг  мадмæ  'рбауадысты  уыцы  хабарæн   йæ
хæдуæлвæд.
     – Мах тыххæй дыггаг æфхæрд æййафыс. Фæлæ нæ хотыхтæ куыддæр нæ
къухы  бафтой, афтæ дæ маст дæр, дæ чызджы маст дæр æмæ Нарты  маст
дæр райсдзыстæм, ма тæрс!
     – Уæ хотыхтæ хотыхдоны уыдзысты.
     Куыддæр   æризæр,   афтæ   Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг   хотыхдонмæ
бацыдысты.  Дуар  басастой, æмæ талынджы  рахастой  Нарты  хотыхтæ.
Куырисбæстытæ  цæ скодтой, æмæ цæ æхсæвы слæвæрдтой чъырыны  сæрмæ.
Нартæй алчи йæ хотых систа.
     Бон  куыддæр дзирдзур кæна, афтæ схæцдзыстæм зæгъгæ цын загъта
Уæрхæг Нартæн. Чъырыны  сис фегомкæнын та сымах бар у.
     Гуымир-æлдар фæрсы йе фсады:
     – Арæнтæй, мыййаг, кæд ахызтысты уыцы сæфты лæппутæ?
     – Цъиуы фæд дæр нæй арæнтыл.
     –  Иугæр  афтæ у, уæд ам кæмдæр æмбæхст уыдзысты. Сæхæдæг  нæм
зындзысты ныр.
     Гуымир-æлдар алы хæдзары дæр лæгтæ бауырæдта.
     Бон  цъæхтæ  кодта,  афтæ  Уæрхæг æмæ  Уæрхтæнæг  æд  хотыхтæ,
чъырыны цы 'фсад уыди, уыдоныл ысхæцыдысты.
     Гуымиртæ дын фехъусынкодтой: "Фæзындысты уыцы дыууæ ахстлæджы,
дæ  фыдæхæй фесæфæм, фæлæ афтидарм нæ разындысты. Сæ хотыхтæ сæхимæ
сты. Чи цæ радта, уый бæрæг нæу".
     – Фенут-ма цæ хотыхдоны.
     Хотыхдон бынтондæр афтид у зæгъгæ йын загътой æлдарæн.
     –  Марын хъæуы уыцы дыууæйы æвæстиатæй! Чъырыны цы ахæст  адæм
и, уыдоныл та арт бафтаут.
     Гуымирты  'фсад  ысхæцыдысты, фæлæ  цæ  Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæг
чъырыны къулмæ бассывтой. Уыцы рæстæг чъырыны фарс фегом, æмæ  къул
ракалди.  Дуртæ  кæрæдзийы  сæрты схъиудтой.  Кæуыл-иу  амбæлдысты,
уыдон-иу сæ бынаты 'рхаудтой мардæй.
     Фылдæрæй  фылдæр кодтой гуымирты 'фсад. Фæлæ цæ  ноджы  фыддæр
цагътой Нартæ.
     Уæд чызджы мад куыддæртæй ралыгъд, æмæ ссардта Нарты фаззæтты:
     –  Мæ  чызг  æрхуымæсыджы мæсгæны бады.  Аивæй  йæм  бадзурут,
Мæсгæнæн  йæ  галиу къуымы иу цæг ауыгъд ис, æмæ йыл  цæмæй  дæлæмæ
'рхæца!
     Уæрхæг æфсадимæ хæцыд, Уæрхтæнæг та æрхуымæсыгмæ бауади.
     – Мæ хæрæфырт, уым ма дæ, цы?
     – Ам дæн, ам!
     – Уым галиу къуымы цæг ауыгъд ис, рацагур æй, æмæ йыл уырдыгмæ
'рхæц.
     Чызг  галиу  къуымы асгæрста, æмæ ссардта уыцы  цæг.  Æрхæцыди
цæгыл,  æмæ  æфсæн  дуæрттæ ныггыбаргыбур  кодтой,  æмæ  æрыхгæдтой
алырдыгæй бацæуæнтæ.
     Æфсад  æрхуымæсыгмæ куыд цыдысты, афтæ цæ Уæрхтæнæг  цæгъдынтæ
систа.  Иннæрдыгæй  цæ  Уæрхæг нæ уагъта, мæсыджы  бынмæ  цы  сусæг
фæндаг уыд, уырдæм.
     Уæд  Нартæ  чъырыны  къулæй ракалдысты,  чъылдымдзæф  фæкодтой
гуымирты 'фсады.
     Стыхстысты гуымир-адæм, чи кæдæм лыгъд, уый бæрæг нал уыд.  Чи
кæдæм  цыди,  уый нал зыдта. Схъомпал ысты гуымирты 'фсад,  афтæмæй
кæрæдзийы  схуыстытæкодтой, кæрæдзийы цавтой. Уыйадыл æфсад  куынæг
байдыдтой.  Гуымир-æлдар ыскатай æмæ йæхи байста æрхуымæсыгмæ.  Уый
æнхъæл кæцæй уыд, æмæ Уæрхтæнæг уым уыдзæн.
     Уæрхтæнæг ауыдта гуымир-æлдары 'мæ йæм дзуры:
     – Багъæц, нал фæцæудзынæ!
     Рацахста  йæ  йæ  даргъ  боцъотæй, Æрхуымæсыгæн  æй  йæ  сæрмæ
сыскъæфта.
     – Тагъд радт ахæм дзырд, æмæ де фсад сæ гæрзтæ куыд æрывæрой.
     Гуымир-æлдарыл ма цы бон уыд, æмæ æцæгæй дæр радта ахæм  дзырд
йе  фсадæн. Æфсад сæ гæрзтæ æрывæрдтой. Уæд Уæрхтæнæг гуымир-æлдары
æрхуымæсыджы  сæрæй  рахста.  Æмæ ныппырх  и  гуымир-æлдар  мæсыджы
рæбын.  Суагъта мæсгæнæй Нарты хæрæфырты. Стæй ма, гуымирты 'фсадæй
чи баззад, уыдоны фæрсы:
     – Кæй ма уæ фæнды махимæ хæцын?
     –  Махæй хæцын никæйуал фæнды. Цы ма нæ баззад, уый дæр  сымах
фæрцы.
     Уæрхæг  æмæ  Уæрхтæнæгæн, стæй Нартæн сеппæтæн дæр  ыстыр  кад
ыскодтой  Гуымиргомы адæм æмæ цæ стыр лæвæрттимæ рарвыстой  Нартæм.
Нарты  хæрæфырт æмæ йæ мад дæр фервæзтысты се знæгтæй, æмæ уыйфæстæ
Хуыцауы цардæй цардысты сæхицæн æнцад-æнцойæ.
     
     АЗЫРТЫ СÆФТ
     Азыртæ  тыхджын æмæ фыдмыггаг уыдысты. Тых хастой  алкæмæ  'мæ
цæм   ничи  уæндыди.  Сæхицæй  хуыздæрыл  никæй  нымадтой,  сæхицæй
уæздандæр  никæй  хуыдтой.  Бон  цын  куывдæн  уыди,  æхсæв  та   –
чындзæхсæвæн.  Бæрæг нæ уыдысты, фæлæ сеппæт дæр  –  æнæрцæф  адæм.
Цуаны-иу  кæуыл фæхæст ысты, уый-иу бастыгътой æмæ-иу æй  бæгънæгæй
æркæнынкодтой.
     Нартæ  сæ  цуан никуы уагътой, æмæ иубон куы уыд,  уæд  Уæрхæг
цуаны  араст. Азыртæм иу хæдзары авд æфсымæры уыди. Уыдон дæр цуаны
уыдысты, афтæмæй Уæрхæгыл амбæлдысты.
     – Ай, æмæ чи дæ?
     – Æз нæртон лæг дæн.
     Азырты авд æфсымæры кæрæдзимæ бакастысты, стæй сæ иу загъта:
     –  Нарты  адæмы мах цырагъырухсæй ку' агурæм, уæд ардæм  кæцæй
æрхауддæ?
     – Цуаны рацыддæн мæнæ.
     Уæдæ дын немæ дæр æдзæугæ нæй.
     – Æмæ сымах чи стут?
     –  Азыртæй ыстæм. Нæ фыд нын Нарты кой арæх фæкæны. Рацу немæ,
фæцин дыл кæндзæн, стæй махæй та бузныг фæуыдзæн.
     Уæрхæг дзуры йæхинымæр: "Чи сты Азыртæ? Æз цын сæ кой дæр  куы
никуы фехъуыстон. Цæй, уæддæр цæ фенон, цы мын кæндзысты?"
     –  Бузныг  уе гъдауæй, фæлæ нæхицæй цæугæйæ хæдзары  ныхас  нæ
ныууагътон,  æмæ  мæм  сæ  зæрдæ  куы  'хсайа...  Æндæр  хатт   уæм
ацæудзынæн.
     – Чызг, мыййаг, куы нæ дæ! Цæмæй дын тæрсынц? Лæг балцæн гуырд
у, æмæ, алы хатт йæ бинойнагæй йæхи чи куры, уый цæй лæг у!
     Хардзау  фæкастысты Азырты ныхæстæ æнæрцæф Уæрхæгмæ,  æмæ  цæм
дзуры:
     –  Куыд уынын, афтæмæй мæ сымах æфхæрынмæ хъавут, æмæ бавзарæм
уæд нæ тыхтæ.
     – Ныббар нын. Кæд фæрæдыдыстæм, уæддæр – нæ сонтæй.
     –  Уæдæ  нæ  фыдмæ нæхи куыд равдисæм? Уæд та нын  уый  хатыр,
лæджы хатыр бакæ, æмæ рацу немæ.
     –   Афонмæ  дæр  афтæ  загътаиккат  æмæ  араст  и  Уæрхæг  авд
æфсымæримæ Азыртæм – уазæджы цыдæй. Авд æфсымæры 'рсайдтой Уæрхæджы
'мæ дзурынц сæ фыдмæ азырæвзагæй.
     –  Абоны  цуан  диссаг рауади. Лæппыны бæсты нæлтæй  æркодтам.
Фæлæ йæм нырма худæнбылæй ракæс.
     Азырты хистæр сыстад æмæ Уæрхæгæн йæ къух райста.
     –  Уæ,  амондджын фæуай, абоныбон! Рагæй-æрæгмæ дæр æз  нæртон
лæджы фендмæ куы бæллын! Цы зæдыхай дæ 'рхаста уæд мæ хæдзармæ?
     Уæрхæг февнæлдта зæронд лæджы къухмæ, æгæр æй фелхъуывта,  æмæ
зæронд миддзутцæг аци, туг рахъардта йæ ныхбынтæй.
     –  Æрбад уал, мæ хур. Чи ма стут мыггагæй, кæмыты цæрут?  Мемæ
хæлар  уыд  зæронд  Сæуæссæ, мæрдты рухсаг уæд. Иумæ  хæтæнты  бирæ
фæхаттыстæм. Сымах уæд гуырд дæр нæма уыдыстут.
     – Хъусæм мах дæр нæ фыдæлты кой, – загъта Уæрхæг. – Фæлæ цæмæй
зонæм бæлвырд: хæлар цын чи уыд æмæ знаг? Чи цæ зыдта, ахæм нæ сыхы
ничиуал баззад.
     –  Нæ,  мæ  хур  акæнай, раст зæгъыс. Кæцæй зонат,  сымах-сонт
адæм,  мах  та  – зæрæдтæ. Фæлæ нæ рæстæджы мах не знæгтимæ  карзæй
хæцыдыстæм.
     –  Уо,  хъуыстам афтæ, – зæгъы Уæрхæг дæр, – сау гуымиртæ  'мæ
уæйгуытæ... Уыдонимæ туглæсæнхæст кодтой нæ фыдæлтæ. Ныр дæр ма нæм
ныхмæ фæлæууынц.
     Уæйгуыты  коймæ  зæронд фесхъиудта, уымæн йæ кайыстæ  уыдысты,
æмæ йæ афарста:
     – Ды дæр хæцыдаис семæ?
     – Цалдæр хатты, нæ-иу нæ уагътой.
     Уæрхæг  æмбарын  райдыдта, цыдæр хины фæнд кæй кæнынц  Азыртæ,
фæлæ  йæ  æддæмæ не вдыста. Цыма никуы æмæ ницы, йæхи афтæ  дардта.
Цалынмæ  уыдон ныхæстæкодтой, уæдмæ авд æфсымæры та сæ фæнд кодтой.
Уазисæн хатæны фынг авæрдтой, æмæ 'рбауайынц. Цыма уайдзæфкæнынц сæ
фыдæн, сæхи афтæ 'вдисынц.
     – Ныхæстыл æй дарыс уазæджы, фæлæ йын уазисæнмæ рацу зæгъгæ нæ
зæгъыс.
     Ныххатыр  мын кæн, уазæг, зæгъгæ загъта зæронд лæг. – Ныхæстыл
дæ фæкодтон. Ахизæм уал уазисæнмæ, кæд дæ фысымтæ фесгуыхиккой.
     – Хуыцау уæ фарс уæд, уæхи уæлдай тыхсын ма кæнут.
     – Ахиз, цæй, разæй, – хатынц Уæрхæгмæ.
     – Фысымты разæй н' ахиздзынæн.
     Бахызт уазисæнмæ зæронд лæг. Уæрхæг дæр йæ фæдыл бацыд.  Фæйнæ
анызтой. Уæд авд æфсымæры  кæстæр хатыркурæгау дзуры йæ фыдмæ:
     – Уазæг нæм ис, æмæ йын кусарт акæнын хъæуы. Скувæм Хуыцаумæ.
     Зæронд лæг уый æфсон уазисæнæй рахызти. Уæд дын Уæрхæгыл  дуар
ахгæдтой.  Астæрд  ысфæлдæхтой. Уæрхæг йæхи нал бауырæдта,  астæрды
бын  фæци  æмæ уым цæджджинаджы смидæг. Цæджджинаджы бын  цъæх  арт
судзы.
     Тæвд æм нæма сæндæвта, афтæмæй цæм Уæрхæг дзуры:
     –  Кæд  мæ фыцын ис уæ зæрды, уæд мын тагъддæр м' арммæ  саджы
хом ысгуы авæрут.
     Сгуы  йæм  авæрдтой. Уæрхæг сгуыйы кæроныл йæ ныхвæр  асагъта,
æмæ йæ уыцыиу зыввытт нылласта.
     Ныхвæр  атахти 'мæ Нарты Уæрхтæнæджы риуыл сæмбæлд. Æркаст  æм
Уæрхтæнæг, æмæ фæхъæркодта:
     – Уохх, нæ лæг кæмдæр удисæн кæны!
     Уæрхтæнæг Хурмæ адзырдта:
     –  Кæд  мын æххуыскæныс, Нарты Хурзæрин, уæд мын зæгъ,  Уæрхæг
чердыгæй ис?
     Хуры 'рдæг фæсау и, æмæ сихорафон, фæталынг и бон.
     Уæдæй  баззади Хуры фæталынг. Хур чердыгæй фæталынг, Уæрхтæнæг
уыцырдæм  йæхи  аппæрста, æмæ та, Хур æнæхъæнæй  кæм  ракасти,  уым
дзыхълæуд фæкодта. Ауыдта Азырты бæстæ, æмæ ныууасыди йæ уадындзæй.
Уадындзы  хъæр  Уæрхæг  фехъуыста  'мæ  ныззарыд.  Зарæджы   хъæрмæ
Уæрхтæнæг  Азырты хæдзары смидæг и. Стыдта йæ сынæгæй  дурынкъултæ,
æмæ тæвд агæй Уæрхæджы фелвæста.
     – Цы кодтай уæдæ?
     –  Уымæй  мæ ма фæрс, фæлæ мæ Азыртæ фæндæй æрсайдтой  æмæ  мæ
аджы  хъуамæ  сфыхтаиккой. Ныр цын ныббарæн нал и,  сæ  мыггаг  цын
хъуамæ сыскъуынæм!
     Дыууæ 'фсымæры кæрдтæ фелвæстой. Азыртыл ралæууыдысты, æмæ  цæ
мыггаг  нал  ныууагътой. Быны саусæфт цæ фæкодтой. Стæй  ратардтой,
фосæй,   æндæрæй   цæуыл  фæхæст  ысты,  уыдон,   æмæ   цæ   Нартæм
æртæлæткодтой.  Нартæ цæ иумæ байуæрстой, сæ уæлдæйттæй  та  нæртон
куывд ыскодтой. Азырты бæстæ дæр сæхи баци.
     
     УÆРХТÆНÆГ ÆМÆ АЗЫРТЫ ГУЫМИР
     Азыртæ фыдгæнæг уыдысты 'мæ никæмæн ницы уагътой. Истой тыхæй,
мардтой  æмæ  стыгътой. Иуахæмы Уæрхтæнæг йе мбонды сæр  бады,  æмæ
цыдæртæ кусы. Акасти, æмæ йæм арвыкæронæй цыдæр æрбацæуы.
     Зæгъы  Уæрхтæнæг  йæхинымæр: "Ай кæнæ цины  уацхъуыдхæссæг  у,
кæнæ – тыхгæнæг. Уæвгæ циндзинадмæ никуыцæй æнхъæлмæкæсын, фыдбылыз
та мæм æмхиц у".
     Стыр  æрхуы ас сæвæрдта суанцъæтыл. Донæй йæ байдзагкодта,  йæ
быны  йын арт бакодта, æмæ дзы цæхх ауагъта, стæй та дзуры йæхицæн:
"Фыдбылыз æмхиц у, цы нæ вæййы".
     Æрбацæуæг æввахсдæркæнын байдыдта. Уалынмæ йæ бæх æмæ  йæхæдæг
дæр дзæбæх æрбазындысты.
     Уæрхтæнæг кард йæ ронбасты бамбæхста, æмæ та зæгъы:  "Уæдæ  чи
уыдзæн ацы барæг? Цæмæ мæм цæудзæни?"
     Барæг æрбаввахс и. Йæ бæхы сæфтджыты гуыпп цæуы, цæфхæдты  бын
дуртæ   лыстæг   уырæй   ызгъæлынц  æмæ  фæйнæрдæм   хауынц.   Бæхы
ныххуыррытмæ зæхх уæрмытæй аззайы.
     Уæрхтæнæг зæгъы: "Ацы бæх мын æнæ байсгæ нæй. Кæд æй  дзæбæхæй
дæдта,  уæд хорз, раддзынæн ын, цы мæ кура, уый. Кæннод тыхæй  исгæ
у."
     Æмæ аджы бын тынгдæр бандзæрста.
     Барæг  æрбахæстæг  и  Уæрхтæнæджы хæдзармæ.  Барæг  уыд  ахæм:
цæстытæ  –  цады  йæстæ, цæнгтæ – стыр хъæдтæ, дзых  –  авд  ивазны
бæрцæн, дæндæгтæ – дуæрттæ, зæнгтæ – цъынаты стæвдæн. Æрбахæддзæ ис
æмбондмæ барæг, æмæ ныхъхъæркодта:
     – Гъейтæ! Ам чи ис, æддæмæ ракæсæд?
     Уæрхтæнæг æм æмбонды сæрæй ракасти 'мæ йæ фæрсы:
     – Чи дæ? Цы дæ хъæуы?
     – Ацы 'мбондтæ дæу ысты?
     – Уо, мæн ысты!
     – Æмæ цы мыггаг дæ?
     – Мыггагæй мæ цы фæрсыс, зæронд лæг йæ ном дæр ферохкæны.
     – Уæд та мын, Нартæ кæм цæрынц, уый бацамон.
     – Ам цæрынц.
     – Уæрхтæнæг цæ кæцы у?
     Уæрхтæнæг ахъуыдыкодта æмæ афтæ зæгъы барæй:
     – Зындзæни, бынаты нæй ныртæккæ. Фæлæ дæхæдæг чи дæ?
     – Уымæй мæ цæмæ фæрсыс, æз Азырты гуымир дæн.
     – Уо-о... Куыннæ! Дæ кой дын арæх æрыхъусын Нарты Уæрхтæнæгæй.
     – Цы дын дзырдта Уæрхтæнæг?
     – Мидæмæ уал рахиз, стæй дын æй зæгъдзынæн.
     Азырты  гуымир æмбондыл бахызти, æмæ йæ Уæрхтæнæг къæлæтджыныл
æрбадынкодта.  Азырты  гуымиры бын къæлæтджын  йæ  гуыбынмæ  абырыд
зæххы. Уæрхтæнæг ын фынг авæрдта йæ разы.
     – Исты фен, уазæг, æххормаг уыдзынæ.
     Гуымир  февнæлдта, æмæ фынгыл цы хæйттæ уыд, уыдон æд ыстджытæ
амыртмырткодта. Уæрхтæнæг хъуыдыкæны: "Ай мæ куы базона, уæд мын мæ
сæр дæр ахæрдзæни".
     Уыйфæстæ карз ронг банызта гуымир æмæ зæгъы:
     – Уæддæр Уæрхтæнæг мæ кой цæмæй кодта?
     – Дæ бæхæн дам æмбал нæй зæгъгæ дзырдта.
     Гуымир ныххудти. Æмæ йæ худынæй цары сæгтæ æрызгъæлдысты.
     –  Ай-гъай дæр, мæ бæхæн æмбал нæй, йæ мад Донбеттыртæй у. Æмæ
уæларвон бæх та йæ фыд уыди. Æндæр ма цы загъта Уæрхтæнæг?
     – Азырты гуымирæн мæлæт нæй зæгъгæ дæр загъта.
     Уæд ын Гуымир афтæ:
     –  Гъы, зæронд! Мæнæн цæй мæлæт и! Мæнæн мæ мæлæт мæ кардæй у.
Уый  дæр...  Кæд æй æхсидгæ доны стулай... Кæннод мыл не  схæцдзæн.
Æндæр ма цы дзырдта Уæрхтæнæг?
     –  Иу  ныхас ма ахæм кодта, Азырты мыггаг дам Нарты  мыггагимæ
никуы фидыдтой. Æмæ уæ кæм ыссара, уым уæ быныцагъд кæндзæни.
     –  Гъе  уымæй  раст нæ зæгъыс! Уæрхтæнæг мах н'  аскъуындзæни,
фæлæ мах Уæрхтæнæджы мыггаг аскъуындзыстæм. Ныр æгъгъæдфæуæд. Фæлæ-
ма зæгъ, дæхæдæг та чи дæ?
     –   Æз   цагъар   дæн  Уæрхтæнæгмæ.  Чысылæй  мæ   байста   мæ
ныййарджытæй, æмæ йын ам лæггадкæнын.
     – Уæдæ йæм мæсты уыдзынæ ды дæр?
     – Мæстыйау мæсты йæм æз кæнын.
     – Тагъд æрцæудзæни?
     –  Къуырийы фæстæ ам уыдзæни, фæлæ йын уæдмæ 'ргæвд йæ  фосæй,
æмæ дæ фæрцы æз дæр кæд исты бахæрин æмæ баназин.
     Азырты  гуымир  авд  галы  аргæвста, сур  физонæг  цæ  акодта.
Уæрхтæнæг  та  авд  гарзыдзаг  карз  ронг  æрхаста,  æмæ  'хсæвæрыл
æрбадтысты.  Уæрхтæнæг йæ кæрцы мидæг хæтæл  бамбæхста,  æмæ-иу  йæ
нуазæн хæтæлы ауагъта. Йæ бынмæ йын аг бамбæхста, æмæ уырдæм калди.
Афтæмæй   гуымир  авд  гарзы  карз  ронг  банызта  'мæ  афынæй   и.
Уæрхтæнæджы  дæр уый хъуыди. Сласта гуымиры кард. Æхсидгæ  аджы  йæ
атъыста,  карды комæй стъæлфæнтæ фæхауди, æмæ дзы Уæрхтæнæг  Азырты
гуымиры барæхуыста.
     Азырты гуымир ма йæ цæстытæ иу ирд фæкодта.
     
      УÆРХТÆНÆГ ÆМÆ ЙÆ ФЫРТ СЫБÆЛЦ
     Уæрхтæнæг  Нарты зæрæдтæй уыди 'мæ æвæстаг кодта  йæхи.  Нартæ
дзырдтой Уæрхтæнæгæн:
     –  Ус  æрхæсс,  æмæ дæ мыггаг уæрæх ацæуа, мах  тæнæг  лæг  нæ
хъæуы.
     –  Кæй  мын хæссынкæнут? Ме взонгæй мæ зæронды бонтæм æнхъæлмæ
кæмæ  фæкастæн,  уый мæ къухы нæ бафтыд. Æндæр та  мæ  хъæугæ  ничи
кæны.
     – Уомæ чи у? Æнхъæлмæ кæмæ кастæ, æмæ ныр дæр ма 'нхъæлмæ кæмæ
кæсыс?
     –  Цы уын æй дзурон? Фондзыссæдз сагсур лæппуйы мæ кæд уа, уæд
цын æй фенынкæндзынæн.
     Нартæ    Уæрхтæнæджы   тыххæй   фондзыссæдз   сагсур   лæппуйы
фæхицæнкодтой, æмæ йын зæгъынц:
     – Кæй агурыс, уыдон ысты. Кæдæм цæ кæныс?
     – Уæдæ уал рацæуæнт мæ фæдыл.
     Нартæ  фондзыссæдзæй Уæрхтæнæджы фæдыл араст ысты.   Ахызтысты
авд доны сæрты. Ахæддзæ сты иу ыстыр быдырмæ. Быдырмæ дардæй зынджы
цæст зынди, иннæ – иугæндзон фæз.
     – Уартæ уыцы рухс кæцæй цæуы, уым цæры Адзаты иудзæстон уæйыг,
–  загъта  Уæрхтæнæг.  –  Уый мын аскъæфта  мæнæн  мæ  дунейырухсы,
Хорæхæрзæйы.  Хорæхæрзæ йæхи мæнг рынчын ыскодта,  цалынмæ  йæм  æз
фæзынон, уæдмæ. Уырдæм бацæуын та зын у. Æфсæндуæрттæй бахизæн  нæй
–   ныхъхъыллистласынц,  æмæ  Адзаты  уæйыг  фехъалвæййы.  Нæй  йын
басæттæн. Æфсæндуæрттæй куы бахизай, уæд та сæмбæлдзынæ иу уасæгыл.
Уый  ахæм  уаст ныккæны, æмæ Адзаты иудзæстон уæйыг, цыфæнды  фынæй
уæд,  æнæ сыхъал нæ фæуыдзæн. Уымæй дæр ку' аирвæзай, уæд та  –  йæ
бæх.  Исчи мидæмæ цæуа – уæд æй йæ хъустæ хæрынц, æддæмæ цæуа,  уæд
та   –  йæ  къæхтæ.  Ныммырмыркæндзæни,  æмæ  уырдыгæй  æвыдæй  нал
рацæудзæн лæг фæстæмæ.
     – Уæдæ цыхуызы бацæуæм, Уæрхтæнæг? – фæрсынц æй Нартæ.
     – Бацæуæм æртæ дихæй.
     Уæрхтæнæг æртæ дихы фæкодта Нарты. Иу ма дзы 'мбалæн ныууагъта
йæ цуры, æмæ та зæгъы:
     –  Фыдздзаг дих æфсæндуæрттыл сой ауадзæнт, æмæ-иу цæ сабыргай
бакæнæнт  уыйфæстæ. Хæцæнт цыл, цæмæй фæстæмæ ма  сæхгæной.  Дыггаг
дих  къæбæр  атулæнт ронджы, æмæ йæ уасæгæн баппарæнт.  Уасæг  уыцы
къæбæр  ахæрдзæн, æмæ фынæйау фæуыдзæн. Стæй йын-иу йæ сæр къæссайы
нытътъыссæнт. Æртыггаг хай бæхмæ бацæуæнт, æмæ йын йæ дуæрттæ фидар
сæхгæнæнт,  рудзгуытыл  æмбæрзæнтæ  бакæнæнт.  Мах  та  ме  мбалимæ
Хорæхæрзæмæ бацæудзыстæм. Стæй йæ куыддæр ракæнæм, афтæ-иу нæ фæдыл
рацæут сымах дæр.
     Куыд  цын  загъта,  афтæ бакодтой Нартæ.  Фыдздзаг  дих  æфсæн
дуæрттæ  сойæ байсæрстой, бакодтой цæ, æмæ цыл хæцынц.  Дыггаг  дих
уасæгæн  къæбæрыл ронг æркодтой. Уый къæбæр ахордта,  фæрасыгау  и,
æмæ  хуры  хъарммæ йæхи аивæзта, æмæ йын йæ сæр къæссайы  атъыстой.
Æртыггаг дих бæхыл дуæрттæ сæхгæдтой, рудзгуытæ бамбæрзтой, æмæ  йæ
хъахъхъæнынц.
     Уæрхтæнæг  æмæ  йе  мбал  мидæмæ бацыдысты.  Адзаты  иудзæстон
пылыстæгсынтæгыл хуыссыди. Уæрхтæнæг Хорæхæрзæмæ  бацыди,  æмæ  йæм
дзуры:
     – Уæлæмæ сыст, æмæ цæуæм.
     – Æрхæддзæ мæм дæ?
     – Æрхæддзæ дæм дæн, æрхæддзæ!
     Хорæхæрзæ фестади 'мæ рацыди.
     – Уæ иу рудзгуытæ бакæнæд бæхæн.
     Уæрхтæнæджы 'мбал бæхæн рудзгуытæ бакодта, йæхæдæг разгъордта.
Абадтысты бæхтыл Нартæ 'мæ рацыдысты.
     Адзаты  бæх  æвирхъау  ныммырмыркодта.  Бæхы  мырмырмæ   уасæг
фехъал,  æмæ  ныууасыди  къæссайы  хуылфы.  Кæрты  срæуæг  и,   æмæ
иугæндзон уасыд. Æфсæн дуæрттæ сæхи фидар ныхгæдтой, æмæ кæнын  нал
куымдтой.
     Фехъал и йæ фынæйæ Адзаты иудзæстон. Æмæ дзуры йæ усмæ:
     – Цы фæдæ, Хорæхæрзæ?
     Хорæхæрзæ ма уым кæцæй уыди! Адзаты иудзæстон йæ бæхмæ  бауад,
фæлæ æхгæнæнтæ гомкæнын нал куымдтой. Æмæ цæм дзуры уæйыг:
     – Кæм уыдыстут нырыуонг?
     Уыдон  дæр  сæхи  фегомкодтой. Йæ бæхы раласта уæйыг,  саргъыл
авæрдта 'мæ, а рацæуа, афтæ уасæг йæ размæ фæци, æмæ йæ нæ уадзы.
     – Æнæсæр маргъ дæ, æмæ къуырмайæ баззай! Нырмæ кæм уыддæ?
     Къæссайæ йын йæ сæр сæфтыдта, æмæ æфсæндуæрттæм рахæддзæ и.
     Уæд  æфсæндуæрттæ  дæр  сæхи  бакодтой.  Æмæ  расырдта  Адзаты
Иудзæстон Нарты.
     Нарты    хъустыл   æрвнæрдау   аныдзæвди   йæ   гуыбар-гуыбар.
Зынджыстъæлфæнтæ схъиудта сæ размæ. æмæ цæм дзуры Хорæхæрзæ Нартæм:
     –   Гъе,  Нартæ,  цæугæйæ  нын  нал  у,  æрбаййафы  нæ  Адзаты
иудзæстон. æмæ æртæ дихы аут. Æртæрдыгæй йыл куы нæ схæцæм,  уæд  –
никуы 'мæ ницы.
     Нартæ  сæхи  æртæрдыгæй рауагътой, æмæ  Адзаты  иудзæстоны  с'
астæу  фæкодтой.  Схæцыдысты йыл, æмæ  йæ  амардтой.  Иу  ныхас  ма
сфæрæзта уæйыг:
     –  Нырæй фæстæмæ сылгоймагыл мачиуал баууæндæд! Нæлгоймагæн та
мастыхос уæд æнусæй æнусмæ!
     Æгас хæдзар ыссардтой уыйфæстæ Нартæ.
     Уæрхтæнæг   Нартæн  чындзæхсæвтæ  фæкодта.   Æмæ   бирæ   азты
фæцардысты уыйфæстæ Хорæхæрзæ 'мæ Уæрхтæнæг уарзонæй æмæ хæларæй.
     Иубон  рарынчын и Уæрхтæнæг. Хорæхæрзæ йын йæ доныхуыпп æддæмæ
рахаста,  сыджытыл  æй ауагъта 'мæ æгæр тахъафынк  куы  кодта,  уæд
загъта йæхицæн: "Æвæдза Уæрхтæнæгæн ма бæззы нырма йæ хъусхос."
     Йæхи  ныдздзæбæхтæкодта Хорæхæрзæ. Æхсæвы  Уæрхтæнæджы  фарсмæ
абырыди, æмæ йын йæ низ фæтардта. Стæй йæ фæрсы:
     – Ацы лæг, куыд у, дæ хъусхос ма хæцы?
     – Рагæй йæ нал бафæлвæрдтон.
     – Уæдæ хорз хус уыдзæни...
     –  Цы ма 'хсон, ме взонджы бонтæ фæцыдысты дæумæ кæсынæй.  Ныр
ме  нцойы бонтæ дæу тыххæй ысты. Цы ма цæрон, уый дæр цыбыр. Æмæ мæ
ныууадз.
     – Æвæстаг худинаг у.
     – Нартæ ныл фæхуддзысты.
     – Уымæй худинаг дæр ныл ма сæмбæлæд...
     Хорæхæрзæ  бонтæ, мæйтæ нымайын байдыдта, æмæ й' афон  æрцыди.
Уæрхтæнæг  йæхи фырæфсæрмæй æддæмæ дæр нал æвдыста,  Нартæ  та  цын
арфæтæкодтой, æвæстаг кæй нæ зайынц, уый тыххæй.
     Иу фæсæхсæвæр Хорæхæрзæ дзуры Уæрхтæнæгмæ:
     – Цыдæр кæнын.
     Уæрхтæнæг  сыхаг  устытæм фæдзырдта, йæхæдæг Хурыскæсæн  хохыл
ысбадти.  Хорæхæрзæ  хурыскастмæ  фыдæбонкодта.  Хыр  ыскасти   'мæ
фæлурсæй   зынди.  Уыцы  рæстæг  хъуамæ  Хурæн  чызг   райгуырдаид,
Уæрхтæнæгæн та – лæппу.
     Æвиппайды  Хур  ыскасти ногæй, æмæ йæ тынтæ Уæрхтæнæджы  синты
хъарм бацавтой. Бамбæрста: Хурæн райгуырди чызг. Уæд Уæрхтæнæгæн та
лæппу  райгуырд.  Æмæ Нартыл арвыгæрахау айхъуысти.  Хæрзæггурæггаг
цыдысты Нартæ сæ кæрæдзимæ.
     Уæрхтæнæг лæппуйы куывд ыскодта Нартæн.
     Æртæ боны фæстæ лæппуйы авдæнмæ хурытын ныккасти, æмæ лæппу йæ
мидбылты бахудти. Хурытыны йæ къухтæй сæрфы, æмæ йæ мадмæ дзуры:
     – Мæ фыды фат æмæ ма мын йе рдын рахæсс.
     –  Æмæ  нырма  авдæны куы хуыссыс, цæмæн дæ  бахъуыдысты  афтæ
'хсызгон.
     – Æрхæсс мæм цæ!
     Æрхаста цæ Хорæхæрзæ. Лæппу фатыл йæ мылытæй æрхæцыди, фæугард
æй кодта, æрдынбосыл æй авæрдта'мæ йæ Хурмæ фехста.
     Фат  цæхæркалгæ  атахти. Хур йæ хæтæны  уыд,  æмæ  йæ  кæсæныл
сæмбæлди Уæрхтæнæджы фырты фат.  Æмæ Хур фæталынг и.
     –  Мæнæ  диссаг, уыцы лæппу дын дæ фат Хурмæ фехста,  æмæ  Хур
фæталынг и, – загъта Хорæхæрзæ Уæрхтæнæгæн.
     –  Нæ, уый Хуры не хста. Фæлæ, нæ лæппу цы бон райгуырди, уыцы
бон Хурæн та чызг райгуырди, æмæ йæм мæ фат нысангарзæн арвыста.
     Къуыри рацыди æмæ лæппу йæ мадмæ дзуры:
     – Æддæмæ мæ ахæсс! Ам мæ хæдзары цы дарыс?
     Мад æй æддæмæ рахаста 'мæ лæппу хурытынимæ дзуры:
     – Куыд у чызг?
     – Хуыцауæй бузныг, – загъта Хурытын.
     – Фат йæхимæ и?
     – Йæхимæ, никæмæн æй дæдты.
     Куыннæ бадискодтаид уыцы ныхæстыл Хорæхæрзæ!
     Лæппу къуыримæ йæ къахыл ауад æмæ дзуры йæ ныййарджытæм:
     – Ауадзут мæ, азилон искуыты.
     – Нырма дын цæуæн никуыдæм ис. Нæдæр дæ зонæг ис.
     – Æмæ ам куы бадон, уæд мæ афтæмæй чи базондзæн?
     Ауагътой  йæ  æмæ  Нарты  лæппутимæ хъазыди  кæм  хъулæй,  кæм
быцæуæй, кæм фатæхсынæй. Æмæ та-иу цæ амбылдта.
     – Нарты лæппутæ кæрæдзийы фæрсынц:
     –   Ныр  цы  бакæнæм  амæн,  куыд  дзы  фервæзæм?  Уæд  та  йæ
Хъазæнфæзмæ фервитæм?
     Уæ,   æнæном,  зæгъгæ  йын  бафидис  кодтой  лæппутæ.  –  Дæлæ
Хъазæнфæзы  дауджыты фырттæм фæцу æмæ уыдонимæ ахъаз  кæд  дæ  ныфс
хæссыс, уæд!
     Уæрхтæнæджы фырт сæхимæ 'рбацыди, æмæ фæрсы йæ мады:
     – Ном мыл цæуылнæ ис?
     – Дæ номæвæрæг дæ кайыстæ уыдзысты.
     – Хорз, фæлæ мын Хъазæнфæзмæ æнæцæугæ нæй.
     – Уырдæм цæмæ цæуыс? Дауджыты фырттимæ мах ницы хъуыддаг и.
     –  Куыннæ нæ ис хъуыддаг? Кæд мæ Хуры чызгимæ ис хъуыддаг, уæд
мæ уыдонимæ нæй?
     Уыйфæстæ Уæрхтæнæгмæ бацыди лæппу.
     –  Æппын  дæм  хъултæ нæй хъазынæн? – Авæр мын цæ.  Хъазæнфæзы
дауджыты фырттимæ хъазынмæ цæуын.
     – Æмæ уырдæм цæмæн цæуыс? Нарты кæимæ ахъазай, ахæм нал и?
     – Мæ ныхмæ цæ ничи лæууы.
     Йæ фыды хъултæ ахаста лæппу, æмæ Хъазæнфæзмæ фæцæуы. Фæндагыл,
авд уæйыджы сæ хъом хызтой, æмæ уыдоныл амбæлд.
     – Уæ бон хорз уа, æхсырæйхæстытæ!
     – Алыбон æгас нæм цæуай, лæджи. Цæмæн нын фидискæныс?
     – Фидис уын нæ кæнын, нырма æз дæр æхсырæй цæрын.
     –   Гъемæ  дын  уый  тыххæй  хатыр  фæуæд.  Фæлæ  нæма  федтай
тыхджынты.
     –  Уæдæ ма бæндæнæн йæ иу кæронырдыгæй уæхи авдæй бабæттут  у'
астæутыл.  Иннæ кæронырдыгæй та æз бабæтдзынæн мæхи, æмæ  фæйнæрдæм
ахæцæм, кæддæра чи тыхджындæр у.
     Уæрхтæнæджы фырт бæндæны кæроныл фæхæцыди. Ныззылдта  цæ,  æмæ
уæйгуытæ  авдæй дæр Хъазæнфæзы сæмбæлдысты. Кæмæн йæ  цонг  фæсаст,
кæмæн – йæ уæраг, чи – фæрсксаст, чи та – сохъхъыр фæци.
     Æмæ цæ фæрсынц дауджыты фырттæ.
     – Цы кодтат ай?
     –  Ахæм тыхгæнæг æрцæуы, æмæ й' ас мустучъийы йас, фæлæ йæ тых
– арвы цæхæр.
     Дауджыты фырттæ ныххудтысты – нæ цæ бауырныдта.
     Цæуы Уæрхтæнæджы фырт, æмæ та иу уæйыджы ауыдта.
     – Дæ бон хорз уа, фынæйдзæг!
     – Хорз дæ хай, фæлæ дæ дзыхыл куы хæцис!
     – Уæдæ цы фынæйкæныс бонсихорафон?
     –  Ацу,  хатыр дын уæд ацы хатт. Дыггаг хатт мауал фæрæди.  Ды
нырма тыхы хицау нæ дæ.
     –   Уымæй  дæ  нæ  фæрсын,  фæлæ-ма  зæгъ,  чи  дæ?  Æз  Нарты
Уæрхтæнæджы фырт дæн.
     – Æз та дæн авд уæйыджы фыд – Цаппар.
     –  Уæдæ  дын дæ фыртты æз ныззыввытластон. Хъазæнфæзы  бамидæг
ысты, æмæ цæ уым агур.
     Уæйыг  фæмæсты  и.  Фæлæбурдта  лæппумæ.  Фæлæ  йæ  уый   ахæм
мæлæтдзаг  цæф фæкодта, æмæ уым баззади уæйыг æрдæгмардæй.  Йæхæдæг
дарддæр фæцæуы.
     Ныххæддзæ и Хъазæнфæзмæ. Æрæййæфта авд уæйыджы, æмæ цæм дзуры:
     – Уæ фыд мæлæтдзаг у, æмæ уæм æрвыста.
     Уæйгуытæ  авдæй  дæр азгъордтой сæ фыдмæ æмæ  йæ  йæ  уд  исгæ
баййæфтой.
     –  Мæ  хæдзарыл  мæ сæмбæлынкæнут. Æмæ мын мæ  маст  та  Нарты
Уæрхтæнæджы фыртæй агурут, – загъта Цаппар й' авд фыртæн.
     
     *  *  *
     Уæрхтæнæджы фырт дауджыты лæппутæм дзуры:
     – Бауадзут мæ уемæ хъазын.
     – Бауадзиккам дæ, фæлæ куы фембылды уай, уæд афтæ 'нцонтæй нал
ацæудзынæ.
     –  Фод  уæ ныхас, фæлæ æз дæр зæгъын: сымах куы фембылды  уат,
уæд мæ уæларвмæ акæнут. Уыууыл уæд нæ ныхас.
     Сразы сты дауджыты лæппутæ. Райдыдтой хъазын.
     Æмæ Хуры чызг йæ мадæн афтæ зæгъы:
     – Акæсын-ма мæ кæн.
     –  Хъазæнфæзы дауджыты фырттæ хъулæй хъазынц Нарты Уæрхтæнæджы
фыртимæ æмæ йын йæ уындмæ бакæсон.
     Хуры чызг акасти Хуры кæсæны. Дауджыты фырттæ хъултæ суылдтой,
æмæ Хъазæнфæз цъыфæй айдзаг и.
     – Гъеуый ыссыгъдæгкæн.
     Уæрхтæнæджы  фыртдæр  ысуылдта  йæ  хъултæ.  Мизгæзæгъ   уарын
байдыдта,  æмæ  тæхгæсуадæттæ  фæзынд  кæцæйдæр.  Æмæ  асыгъдæг   и
Хъазæнфæз цъыфæй.
     Дауджыты  фырттæ  та  суылдтой сæ хъултæ,  æмæ  Хъазæнфæз  авд
ивазны бæрц их сæвæрдта.
     – Ацы их сис.
     Уæрхтæнæджы  фырт  дæр  ысуылдта йæ  хъултæ,  æмæ  бæстыл  хур
атылди, æмæ их цырагъау атад.
     Дауджыты  фырттæ  та æртыггаг хатт ысуылдтой  сæ  хъултæ,  æмæ
хъæды бæлæстæн сæ сыфтæр бахус, кæрдæг ныббур.
     – Гъеуыдон хускæнын ма бауадз.
     Уæрхтæнæджы  фырт  ысуылдта йæ фыды хъултæ  æмæ  хъарм  къæвда
рацыди.  Къæвда  уд бауагъта бæлæстæ 'мæ кæрдæджы,  æмæ  цъæхцъæхид
фестадысты.
     – Амбылдтай нæ! – загътой Дауджыты фырттæ.
     – Уæдæ мæ уемæ акæнут.
     Æфсæнтæхæнтыл  æй  авæрдтой. Хур акъул и,  Ныгуылынмæ  хъавыди
хур, афтæ схæддзæ сты.
     Бауарзтой Уæрхтæнæджы лæппуйы дауджыты фырттæ 'мæ йæм дзурынц:
     – Ахсæв махмæ лæу.
     – Бузныг уæ лæггадæй, мæнæн мæ фысым æндæр у.
     Уæд дын Хурычызг йæ мадмæ бауади 'мæ йын афтæ зæгъы:
     – Нарты лæппу амбылдта дауджыты фыртты.
     Уæд хур дæр сæхимæ 'рцыди 'мæ дзуры йæ чызгимæ.
     – Абон мæ кæсæны ды кастæ?
     –  Æз. Дауджыты фыртты Уæрхтæнæджы фырт амбылдта. Уый æз  мæхи
цæстæй федтон.
     – Стæй цы фæци?
     – Уой, мæ игæрыл! Æмæ уый куынæуал базыдтон!
     –  Уæдæ уый а бæсты и. Дауджыты фырттæ йæ семæ скодтой.  Ардæм
æй хъæуы. Уый никæмæ баздæхдзæн.
     Æхсæвæрафон   уыд:  Уæрхтæнæджы  лæппу  Хуры  хæдзары   дуармæ
балæууыди, æмæ бахъæркодта:
     – Ам дæ, Хур?
     Хъæрмæ  Хурычызг  рауади.  Йæ  цæстытæ  зынгау  æрттывтой,  йæ
дæллагхъуыртæй ыстъалытæ каст, йæ ныхæй Бонвæрнон худти.
     – Чи дæ хъæуы, Нарты лæппу?
     Уæрхтæнæджы  фырт  дискæны: кæцæй мæ зоны, нырма  йæ  фыдздзаг
хатт куы уынын. Стæй зæгъы чызгæн:
     – Хур мæ хъæуы.
     Нарты лæппу дæм дзуры зæгъгæ загъта чызг йæ фыдæн.
     –  Æнафоны  уазæг  – хæдзарсафæг, хæстæггæнæг  –  хæдзардарæг.
Ракæн æй мидæмæ!
     Чызг лæппуйы хæдзармæ бакодта.
     Абадтысты иучысыл, æхсæвæр ыскодтой æмæ схуыссыдысты.
     Райсомы  Хур  сæумæраджы  араст йæ  балцы.  Уæрхтæнæджы  лæппу
сыстад, æмæ Хуры ус йæ чызгмæ дзуры:
     – Йæхи йын æрыхсынкæн.
     Чызг хъуывгъаны дон рахаста 'мæ тас авæрдта лæппуйы цур.
     – Дæхи уал æрыхс.
     Лæппу  йæхи æрыхсадта, ныссæрфта йæхи. Хисæрфæн æм  радта  'мæ
йын арфæ ракодта:
     – Д' амонд бирæ уæд, фæлæ ма дæ сæр хæрзфаст к' уаид.
     Чызг йæ мадмæ 'рбауад, уыйфæстæ.
     – Цы мын загъта Нарты лæппу! Д' амонд дам бирæ, фæлæ ма дæ сæр
хæрзфаст к' уаид!
     –  Ма мæсты кæн, мæ къона. Де рфгуыты сæрмæ-иу æрду ныххæцыди,
æмæ дын уымæй зæгъы. Фынг ын æрывæр.
     Чызг ын фынг æрбахаста, æмæ та йæм лæппу дзуры:
     – Бузныг, фæлæ кæри куы 'мбырдкæнай, уæд – хæрзæмбырд.
     Чызг та йæ мадмæ бауад:
     –  Ахæм  ныхас  мын загъта: Кæри куы 'мбырдкæнай,  уæд  дам  –
хæрзæмбырд. Æмæ цæмæй зæгъы?
     Мад фæхудти, æмæ йын афтæ:
     – Раст дын зæгъы, мæ хъæбул. Дæ дзабырыхъусы хоры нæмыг и.
     Лæппу хæрд фæци æмæ мад йæ чызгмæ дзуры:
     – Фынг сис.
     Чызг фынг систа, æмæ та йын лæппу афтæ:
     – Уæ бæркад бирæ, фæлæ-иу уæ донгарз дзагæй макуы уадз.
     Чызг фынг айста, æмæ та йæ мадмæ хъæстмæ фæци:
     – Афтæ мын загъта! Уæ донгарз дам дзагæй макуы уадз.
     –  Уæ,  дæ  сæрыл  мæ æрхæссай! Сонт дæ нырма.  Нарты  ныхæстæ
ацахсын дæ бон нæма у.  Дæ нуазæн ын н' авæрдтай, æмæ дæм фæхæрам.
     – Саубыны рох мæ куыд фæци!
     –  Ницы кæны, мæ къона! Абалц уал кæнут иумæ. Уæдмæ дæ фыд дæр
зындзæни.
     Лæппу 'мæ чызг азылдысты Хуры цæхæрадæттæ 'мæ дыргъдæттыл.
     Изæры Хур æрцыди, æмæ фæрсы йæ усы:
     – Кæм и Нарты лæппу?
     – Мæнæ чызгимæ цæхæрадæттæ 'мæ дыргъдæттыл акодтой сæ балц.
     Уалынмæ уыдон дæр æрбацыдысты.
     Бахордтой та 'хсæвæр æмæ схуыссыдысты.
     Дыггаг  бон  дæр  та Хур фæцыди. Чызг æмæ лæппу  дæр  та  балц
акодтой     дыргъдæттæ    'мæ    цæхæрадæттыл.    Бон-изæрмæ     та
фæразилбазилкодтой.
     Изæры Хур æрыздæхти.
     – Куыд уыди уæ балц?
     Хорз зæгъгæ загъта чызг.
     Æхсæвæр та скодтой, æмæ схуыссыдысты.
     Æртыггаг  бон дæр та Хур йæ куыстмæ ацыди. Чызг æмæ лæппу  дæр
сæ балц кодтой Хуры цæхæрадæттæ 'мæ дыргъдæтты.
     Изæры ногæй æрымбырд ысты, æмæ Хур фæрсы йæ усы:
     – Сæ балц куыд уыди?
     – Сæ балц – æппæлинаг балц.
     Æхсæвæр  дæр  скодтой, æмæ та райсомы Хур ацыди. Лæппуйæн  мад
æмæ чызг аходæн æрывæрдтой. Фæлæ лæппу нæ хæры. Уыдон æй фæрсынц:
     – Цæуылнæ исты ахæрыс?
     –  Æз ардæм хæрынмæ не ссыддæн. Ныр мæ æртæ боны дæргъы фæрсгæ
дæр  нæ  бакодтат. Æмæ цæугæ кæнын. Зæгъут Хурæн, æмæ мæ йæ  тынтыл
ныргъæва зæхмæ.
     – Зæгъдзыстæм, куыддæр изæры 'рцæуа, афтæ.
     –  Æмæ йæм кæдмæ лæууон! Исты Нарты мæ фаг – йе хæрд нæй, йе –
нуæзт!
     –  Ма  ацу,  уæд  та  айонг  нæ уазæг  дæ.  Æмæ  дæхи  дæр  нæ
бацамыдтай.
     –  Уый уæхи аххос у. Хорзæй баззайут. Мæн ардæм чи скодта, уый
мæ фæстæмæ дæр акæндзæн.
     – Бæргæ не мбæлы Нартæйлæгæн тæргай лидзын! – загъта Хурычызг.
     –  Хорз  фысымæн  дæр  бæргæ не мбæлы  йæ  уазæджы  зæрдæхудты
бацæуын.
     Уыцы ныхæстæм чызг ыскуыдта.
     – Хатырæй ма ныллæу.
     – Æз мæхи хъаны нæ дæдтын, кæд дæуæн мад æмæ фыд ис, уæд мæнæн
дæр ис.
     –  Уæд мæ мады хатырæй лæу... Уæд та мæ фыды хатырæй... Уæд та
адæймаг-лæджы хатырæй ныллæу.
     Ныллæууыди Уæрхтæнæджы фырт хатырæй.
     Уæдмæ Хур дæр æрыздæхти, æмæ йæм йæ ус дзуры:
     – Бын бауай, лæг куы дæ! Æртæ боны Нарты лæппу дæумæ кæсы, æмæ
йæ  ды  та  фæрсгæ  бакæн, цæмæ 'рцыди, йе кæй лæппу  у.  Абон  мын
лыгъди, æмæ ма йæ тыххæй бауырæдтон.
     Хур фæхудти:
     – Хорз æхсæвæр ыскæн уæдæ.
     Ус  æхсæвæр  кæныныл фæци. Хур Изæрæхсидмæ фæдзырдта  'мæ  йын
бафæдзæхста:
     –  Бæстæ  хускæны. Дымгæйыбардуагмæ бацу, æмæ  йын  зæгъ,  æмæ
райсом къæвда скæнынкæна.
     Райсоммæ  бæстæ къæвдайы мигътæй бамбæрзта равы, æмæ зæхх  нал
зынди.
     Сцæттæ æхсæвæр. Æрбадтысты. Хур уызæлыди лæппуйыл.
     – Уæрхтæнæг кадджынæй базæронд и...
     – Нарты 'мдых у. Нырма йын ницы у.
     – Æнæхъуыддаг нæ уыдзынæ?
     – Нырма æнæном дæн. Мæ номæвæрæг сымах ыстут зæгъгæ мын загъта
мæ фыд. Цæугæ дæр уæм уый тыххæй ыскодтон.
     –  Гъемæ  балцыты арæх куыд цæуай æмæ-иу фæстæмæ дæр  дзæбæхæй
куыд сæмбæлай, уыцы хорзæх дæ уæд. Дæ ном Сыбæлц фæуæд.
     – Авдæны уыддæн, дæндаг дæр мыл нæма уыд, афтæ дæм фат нысанæн
сæрвыстон. Фат мæ фыды фат у, æмæ мын æй фæстæмæ куы радтис...
     Хур фæттæ рахæссынкодта. Сыбæлц цæм æркасти.
     – Адонæй иу дæр мæ фат нæу!
     Уæд æм мылытæйхæст фат æрхастой. Сыбæлц æм æркасти 'мæ загъта:
     – Ай мæ фат у, фæлæ йæ куыдæй ахæссон?
     – Фæрнæй йæ фæхæсс. Кæд дын фæндон у, уæд зæгъ дæ ныхас.
     – Аипп ма уæд, фæлæ дæ чызгыл у мæ ныхас.
     – Мæнæн дæр уыууыл у мæ сагъæс. Ды дунемæ куы фæзынддæ, уæд æз
Уæрхтæнæджы  синтæм  мæ  тынтæ радтон. Æмæ мæ  хорз  бамбæрста  уæд
Уæрхтæнæг.
     – Æз та дын дæ тынтæ лæгъзытæкодтон уæд авдæны мæ къухæй.
     Бафидыдтой уым.
     Райсомы  Хур  ыстыр  чындзæхсæв ыскодта. Уæларв  цæрджытæ  дзы
минаскодтой.  Фæлæ къæвдайыбардуаг бынтон æнæнхъæлæджы  йæ  дуæрттæ
фегомкодта, æмæ залтызæгъ ныккалдта. Æмæ йын æппын фæуыныхъомыс нал
уыд.
     Чысыл рæстæг рацыди уыйфæстæ 'мæ Уæрхтæнæг дзуры Хорæхæрзæмæ:
     –  Æртæ  кæрдзыны-ма  ракæн. Нæ лæппу балцы  ис,  æмæ  йын  йæ
фæндагæн акувæм.
     Хорæхæрзæ  æртæ  кæрдзыны ракодта, æмæ цæ  ронджы  нуазæн  æмæ
кусартыуæнимæ скуывта Уæрхтæнæг:
     – Хуыцау, нæ лæппу йæ хæдзарыл дзæбæхæй цы сæмбæла!
     Йæ  куывд  уæларвмæ  фехъуысти. Æмæ  загъта  уæд  Хур  йæ  ног
хæстæгæн:
     Хуыцау  дын д' амонд бирæ скæнæд! Дæ фыды куывд мыл  сæмбæлди.
ÆНхъæлмæ дæм кæсы.
     –  Мæ  фыдызæхх  ма  уынгæуæддæр куы фæкæнин!  Ацы  æнæхъуаджы
мигътæ бæстæ лæсæнуат фæкодтой.
     Хур Галæгонмæ барвыста:
     Æгъгъæд ыскæнæд къæвдайы бардуаг! Нæ бон дзы нал у. Фæхæсс  ын
искуыдæм йæ мигътæ!
     Галæгон ысдымдта 'мæ арв ныййирд и. Бæстæ дидинæгау сæрттывта.
Райста  Сыбæлц  йæ  фыды  фат. Хуры чызг дæр  рахызт.  Æмæ  лæууынц
дыууæйæ дæр цæуынæввонг.
     Уæд Хур тинтыкæрц рахаста Уæрхтæнæгæн лæварæн.
     Кæрц  та  ахæм  уыди, æмæ йе 'фцæгготæй фæндыр цагъта,  дыстæй
æмдзæгъдкодта, фæдджитæй – кафгæ. Й' алы хъуынæй та – заргæ.
     – Хорз лæвар у, – загъта чызг. Стæй йæ мады афарста:
     – Ды та йын цы лæваркæныс ме фсинæн?
     Мад æртыкъахыг фынг рахаста.
     – Гъеуый йын ахæсс!
     Фынг  та  ахæм  уыди, æмæ йæ 'ртæ тъæппы 'ркæн  –  æмæ-иу  алы
хæринаг, алы нуазинаг февзæрд йæ уæлæ.
     –  Гъеныр  ма  нæ 'ххæст Нарты зæххыл сæмбæлынкæн,  –  загътой
Хурæн чызг æмæ лæппу.
     – Мæнæ Уæрхтæнæджы фатыл ысбадут.
     Сыбæлц  æмæ  Хурычызг  абадтысты  Уæрхтæнæджы  фатыл.  Хур  цæ
рауагъта. Тæхынц. Нартыхъæумæ хæстæг фат й' астæуыл ныкъкъæртцласта
'мæ хицæнтæй æрхаудтой зæхмæ чызг æмæ лæппу.
     –  Мæ  фыды  фат  бæргæ  н' асастаид, мæ  мылытæй  йæ  куы  нæ
фæхъæнкодтаин,  уæд. Ныр – боныгон цæуæм – æмæ цы зæгъдзыстæм.  Уый
фæткæн  нæу, кæй зæгъын æй хъæуы. Талынджы ацæуиккам, æмæ афтæ  куы
зæгъой, тæргæ нæ ракодтой. Цæй, изæрыгон бацæуæм.
     Изæргæрæттæ   уыд,   афтæ  'рбахæддзæ   сты   сæхимæ.   Сыбæлц
бахъæркодта мидæмæ.
     – Ам ыстут, хæдзаронтæ?
     Хъæрмæ  Хорæхæрзæ рауади. Базыдта йæ хъæбулы, атыхсти йыл  æмæ
ма сфæрæзта:
     – Кæм фесæфтæ, кæдæм фæцыддæ?
     – Мæн уал фæуадз, худинаг у. Мæнæ дæ чындзыл бацинкæн.
     Хурычызгыл ныттыхсти уæд Хорæхæрзæ.
     – Мæнæ нæ лæппу 'рцыди, æмæ иунæгæй не рцыди!
     Уæрхтæнæг фырцинæй йæ цæссыгтæ 'ркалдта.
     Райсомы   Нартыл  ахъæр  и  –  Уæрхтæнæджы  фырт  ус  æрхаста.
Чындзæхсæв ыскодта уыйфæстæ Уæрхтæнæг, æрдхæрæны чындзæхсæв.
     Уæд  айхъуысти, зæгъынц, дардыл-дæрдтыл Уæрхтæнæджы  тинтыкæрц
æмæ  йе ртыкъахыгфынджы кой. Фехъуыстой йæ Цаппар æмæ й' авд  фырты
дæр.  Æмæ цæ цæмæй байсой, уый фæндтæ кодтой. Кæд æппын æмæ сæ маст
райсиккой...
     Иубон ын Хурычызг афтæ зæгъы Сыбæлцæн:
     –  Фен-ма,  абæрæг мын кæн мæ цæгат. Мæ зæрдæ цæм æхсайы.  Æмæ
райсомы  Сæуæхсидыл  абадти Сыбæлц, æмæ йæ  кайыстæм  фæцыди.  Уыцы
рæстæджы та Цаппары авд фырты Сыбæлцы фæдыл зылдысты.
     Уæрхтæнæг  Нарты  ныхасы  бадти  йæ  кæрцы  мидæг.  Æмæ  Нартæ
дзырдтой:
     –  Уый  лæппу  у, лæппу – йæ фыдæн ахæм кæрц чи 'рхаста!  Кæнæ
иннæ ахæм йæ чындз, йе фсинæн уыцы диссаджы фынг чи 'рхаста!
     Цаппары   авд   æфсымæры   иу   бон  æрталынгкодтой   сæхиуыл.
Æмбисæхсæвты цын сæ дуæрттæ ныххостой Борæтæн:
     – Уæрхтæнæг, дуар бакæн!
     Уæрхтæнæг  нæфæразгæ  уыд.  Фестади  йæ  хуыссæнуатæй  рынчын-
рынчыны.
     Дуар бакодта Уæрхтæнæг, æмæ 'рбараст ысты æфсымæртæ авдæй  дæр
хæдзармæ. Хорæхæрзæ дæр цæм рауади 'мæ цæ базыдта.
     –  Дæхи  цæ  хъахъхъæн, – загъта ус. – Адон  Адзаты  иудзæстон
уæйыгæн цы сиахс ис – Цаппар, уый фырттæ сты.
     – Æмæ уæ цы 'рхаста ардæм ацы æнафоны?
     –  Дæ  тинтыкæрцы  кой дын фехъуыстам æмæ йæ,  зæгъын,  фенæм.
Базонæм æй, кæддæра адæм куыд дзурынц, æцæгæй дæр ахæм у?
     Уæрхтæнæг  кæрц  рахаста, æмæ æцæгæй  дæр  кæрц  йе  фцæгготæй
фæндыр  цагъта,  йæ дыстæй æмдзæгъдкодта, фæдджитæй  –  кафгæ,   йæ
хъуынтæ та заргæ кодтой.
     – Æххæст-ма нын де ртыкъахыг дæр фенынкæн.
     Æртыкъахыг цæм рахаста Хорæхæрзæ. Æртæ тъæппы йæ 'ркодта,  æмæ
йæ уæлæ алы хæрд, алы нуазинаг февзæрди. Цаппары авд фырты зæгъынц:
     – Дæ фырт нын нæ фыды бафхæрдта, æмæ дын де рагъæй хъуамæ гæрз
рауадзæм!
     Æмæ   йын   æцæгæй   дæр  йе  рагъæй  гæрз  рауагътой   зæронд
Уæрхтæнæгæн.  Рахастой  уыцы  гæрз,  кæрц,  æртыкъахыг  фынг,   æмæ
рафардæг  ысты.  Кæрц сæ фыдыл ыскодтой, фынг та сæ  мадмæ  радтой.
Гæрзæй та-иу галтæ скъæрдтой.
     Арвыцæфау  фесты  Уæрхтæнæг  æмæ Хорæхæрзæ.  Сæ  чындзæн  ницы
загътой.
     Бон куы 'рбарухс и, уæд Хурычызг афарста Хорæзæрдæйы:
     – Кæм и уыцы кæрц, асæрфон æй.
     Хорæхæрзæ йын радзырдта хабар.
     Уæд Хурычызг Изæрæхсидæн афтæ зæгъы:
     –  Фæтæх  уæларвмæ  'мæ  Сыбæлцы ссар  тагъд  хæдздзæкæнæд  йæ
хæдзармæ.
     Изæрæхсид уæларвмæ атахт. Сыбæлцы ссардта 'мæ йын загъта:
     – Дæ ус дæм æрвиты, тагъд хæддзæкæн дæ хæдзармæ.
     – Уæдæ мæ 'ххæст ныддав.
     Æрыскъæфта йæ изæрæхсид зæхмæ. Уæдмæ баталынг и. Æмæ  сабыргай
бацыди Сыбæлц, Хурычызг кæм хуыссыди, уырдæм.
     – Дуар бакæн, æз Сыбæлц дæн.
     – Нæ дын бакæндзынæн дуар. Фидар дзырд мын зæгъ!
     – Ау, æмæ уый гуырысхойаг у?
     – Уæдæ Сехыгоппыл фæхæтæд, йæ дзырд чи фæсайа!
     – Фод афтæ!
     –  Цаппары авд фырты дын дæ зæронд фыды рагъæй гæрз рауагътой.
Йæ кæрц æмæ нын не ртыкъахыг тыххæй байстой, æмæ цæ ахастой. Ды лæг
ма  фæхуин,  дæ фыды 'фхæрд, дæ мады маст æмæ, æз цы фæрыстæн,  уый
куы нæ райсай Цаппар æмæ йæ фырттæй!
     Сыбæлц  рамæсты  и  'мæ дзывыр аивтыгъта галты.  Хæдзармæ  нал
бацыд.  Талынг ма уыд, афтæмæй Цаппары 'мæ дзывыр аифтыгъта галтыл.
Хæдзармæ нал бацыд. Талынг ма уыд, афтæмæй Цаппары хуымтыл  ауагъта
йæ  дзывыр. Æрбабон и 'мæ Цаппары фырттæ ракастысты – сæ хуымтæ цын
фæлдахы Сыбæлц йæ дзывырæй.
     –  Ныццу,  æмæ уыцы куыдзы атæр, – загъта æфсымæрты хистæр  сæ
кæстæрæн.  –  Иумæ  куы ныццæуæм, уæд зæгъдзæни, авдæй  мæм  æфсады
'рцыдысты зæгъгæ.
     Æмæ хистæртæ цуаны фæраст ысты.
     Уæд дын Цаппары кæстæр фырт дзуры Сыбæлцмæ:
     – Чи куыдз, чи хæрæг! Нæ кондхуымтæ нын цæмæн сафыс?
     – Куыдз дæр дæхæдæг, хæрæг дæр! Ам мæ фæнды хуымкæнын!
     Кæрæдзиуыл   фæттæй  ысхæцыдысты,  æмæ  Цаппары  кæстæр   фырт
мæлæтдзаг фæци. Сыбæлц сæхимæ 'рцыди, йæ буар фæттæй нал зынди  'мæ
дзуры йæ усмæ:
     – Мæ фæттæ мын ыслас.
     Ус йе мбуар абырыди, фæттæ сласта 'мæ йæ адзæбæхкодта. Цыппары
кæстæр  фырт  дæр ма тыххæй-амæлттæй сæхимæ бахæддзæ. Ныххаудта  йæ
хуыссæны 'мæ нал ыстади уæлæмæ.
     Хистæр  æфсымæртæ  агуырдтой сæ кæстæры  'мæ  йæ  нал  ардтой.
Сæхимæ 'рцыдысты 'мæ фæрсынц сæ фыды:
     – Нæ кæстæр ам и?
     – Уæртæ сæйы.
     Смæсты сты æфсымæртæ ахъаззаг, уæдæ цы уыдаид!
     Дыггаг  бон дæр та акастысты сæ кондхуымтæм, æмæ та цæ  Сыбæлц
фæлдахы йæ дзывырæй. Цаппары хистæр фырт дыууæ кæстæрмæ дзуры:
     – Цæут, æмæ йæ атæрут, стæй-иу нæ раййафут!
     Дыууæйæ йæм æрцыдысты Сыбæлцмæ. Иннæтæ та цуаны фæцыдысты, æмæ
йæм дзурынц уыцы дыууæ.
     – Æ, хæрæг цыдæр! Кæй кондхуымтæ сафыс ды?
     – Хæрджыты фыддæр сымах ыстут, цы уæ хъæуы?
     – Нæ кондхуымтæ нын цæмæн сафыс?
     – Афтæ мæ фæнды!
     Райдыдтой æхсын кæрæдзийы, æмæ мæлæтдзаг фæци, афтæмæй  æрцыди
Сыбæлц сæхимæ.
     Йæ  ус  та йын йæ фæттæ сласта, йе мбуар абырыди, æмæ  та  лæг
фервæзт.
     Цаппары  дыууæ кæстæр фырты дæр кæрæдзийы 'нцæйтты 'рбацыдысты
сæхимæ. Сæ фыд цæм дзуры:
     – Цавæр нуæзт уыди?
     – Нуæзт нæу, нæ фыд. Нæ уд ма гæзæмæ у.
     Æрхаудтой уыдон дæр хуыссæнтыл.
     Цыппар  хистæр æфсымæры раздæхтысты цанæй. Æрхæддзæ сты сæхимæ
'мæ фæрсынц сæ фыды:
     – Æрбацыдысты лæппутæ?
     – Сæ уд ма удыл лæууы тыххæйты.
     Хистæр  æфсымæртæ фыддæр мæсты систы, æмæ та æртыггаг бон  дæр
акастысты  сæ  хуымтæм.  Сыбæлц та цын  сæ  кондхуымтæ  фæлдахы  йæ
дзывырæй.
     Хистæр æфсымæр цæм дзуры уæд йæ кæстæртæм:
     – Мæхæдæг ацæудзынæн цуаны. Сымах та æртæйæ дæр уыцы æнаггагмæ
фæцæут æмæ йыл марынæй ма бацауæрдут.
     Цаппары фырттæ æртæйæ дæр æрбырстой Сыбæлцмæ 'мæ хъæркæнынц:
     – Нал ахъуыдты уай ардыгæй, куыдзæй цы куыдз райгуырди, уый!
     – Куыдзæй куыдздæр сымах куы стут, цы хъæркæнут?
     Кæрæдзиуыл та фæттæй ысхæцыдысты. Сыбæлц та цæфтæй  æрцыди  сæ
хæдзармæ.
     Хурычызг та фæттæ сласта æмæ Сыбæлцы 'мбуар абырыди,  æмæ  йын
адзæбæхкодта йæ цæфтæ.
     Цаппары æртæ фырты дæр кæрæдзиуыл дзойтæгæнгæ 'рцыдысты сæхимæ
'мæ ныххаудтой сæ хуыссæнты.
     Цаппары хистæр фырт раздæхти, акасти, æмæ йе ртæ 'фсымæрæй  иу
дæр уым нал уыд. Сæхимæ фæцырдкодта 'мæ фæрсы йæ фыды:
     – Æрбацыдысты лæппутæ?
     –  Æрбацыдысты, фæлæ ма сæ удтæ тæбынындахыл дзедзырой кæнынц.
Уæ бон нæу иу лæгæй уæ маст райсын...
     Цыппæрæм  бон  хистæр  фырт  йæхæдæг  ацыди.  Сыбæлц  дæр   та
кондхуымтæ фæйлыдта йæ дзывырæй. Цаппары хистæр фырт æм дзуры:
     – Чи куыдз, чи хæрæг! Нал ацæуай ардыгæй?
     – Куыдз дæр æмæ хæрæг дæр дæхæдæг! Æз хуымкæнын, æмæ æнцад куы
дæн, уæд ды дæ фырæвдæлонæй цы федтай?
     Кæрæдзиуыл  ысхæцыдысты.  Стæй  цæ  алчи  йæ  хæдзармæ  фæцыди
хæствæлладæй.
     Сыбæлц та йæ усмæ дзуры:
     – Слас мын мæ фæттæ, мæ хъæдгæмттæ 'хсидынц.
     Сласы  йын  йæ ус йæ фæттæ, йе мбуар та абырыди, æмæ  фервæзти
Сыбæлц.
     Цаппары фырт дæр хъеллæуттæгæнгæ сæхимæ 'рцыди.
     Нæ  базыдтат  хæцын  зæгъгæ йæм дзуры йæ фыд.  –  Иугай  лæгтæ
хускъæцæлтæй  уæлдай не сты – тагъд сæттынц. Иумæ –  мæцъисæмвидар,
уыдаиккат.
     –  Йæхæдæг  дæр  æвыдæй н' ацыди. Йæ буар ын сыхырнайы  хуызæн
ыскодтон, – загъта æфсымæрты хистæр.
     Кæстæр æфсымæр хуыссæнæй дзуры:
     – Аггаг ын куы фæдæн æз, уæд ма дзы дæуæн та цы баззади?
     Иннæ дыууæ дæр дзурынц:
     –   Йæ  буарыл  ын  мах  армытъæпæны  бæрц  æнæ  цæф  куы  нал
ныууагътам. Уæд ма уæ чи цы сарæзта?
     –  Æцæг хуынчъытæ йæ мах ныккодтам, æрдæгмардæй ацыди. Уæд  ма
сымах та цы сарæзтат? – дзырдтой иннæ фсымæртæ.
     Нал фидыдтой æфсымæртæ авдæй дæр, æмæ хафт-хафтæй ралæууыдысты
кæрæдзиуыл. Æмæ дæ фыдгул афтæ – иу дæр цæ æгасæй нал баззад.
     
     *  *  *
     – Æз ныр Цаппарæн йæхимæ цæуын, – загъта Сыбæлц Хуры чызгæн.
     Æмæ араст и йæ фæндагыл. Кæсы, æмæ алы хъæутæй, Цаппар æмæ  йæ
фырттæ кæм цардысты, уырдæм ивылынц адæм мæрдæвдадзы.
     Аразæй  кодта  йæхи Сыбæлц, æмæ Цаппарты дуармæ балæууыд,  æмæ
смидæг и хæдзары. Цаппар æмæ йæ ус с' авд фырты цур дзынæзтой.
     – Тагъд мын мæ тинтыкæрц æрхæсс! – загъта Сыбæлци æмæ Цаппармæ
бауырдыг.
     Цаппар тинтыкæрц рахаста.
     – Фынг дæр æрхæсс!
     Уый дæр та рахаста Цаппар.
     –  Мæ  фыды  рагъæй  дæ  фырттæ цы  гæрз  рауагътой,  уый  дæр
æрхæссут!
     Æрхаста йæм уый дæр.
     –  Адæм  уæм  æрцæуынц  мæрдæвдадзы, æмæ  'ххæст  мæрдтыбæстæм
дæхæдæг дæр бацу дæ фырттимæ.
     Æмæ йæ рариуыгъта Сыбæлц, æмæ Цаппары сæр зæххыл сурæй абдти.
     Сыбæлц  йæхи йæ бæхыл баппæрста 'мæ Нартæм æрфардæг.  Йæ  фыды
гæрз радта йæ усмæ 'мæ загъта:
     – Мæ фыды мын ысдзæбæхкæн.
     Хурычызг  Уæрхтæнæджы  'рхуыссынкодта  дæлгоммæ.  Авæрдта  йыл
гæрз, æмæ Уæрхтæнæг æнæнизæй фестади.
     Нартæ цинкодтой Сыбæлцыл æмæ дзырдтой:
     –  Сыбæлц  Уæрхтæнæгæн æмæ Нартæн цы сарæзта, уый  нырма  ничи
сарæзта.
     Уæд ын Хорæхæрзæ та афтæ зæгъы Сыбæлцæн:
     –  Цаппар æмæ йæ фыртты фесæфтай, æмæ Хуыцауæй бузныг. Фæлæ ма
Адзаты иудзæстон уæйыджы чызг, Цаппары ус, æгас у...
     – Æмæ мын уымæй та цæмæй тæрсыс?
     –  Тæрсын  хъæуы.  Уымæн йæ мад йæ цæгаты –  Адзаты  иудзæстон
уæйыджы  фыдздзаг ус. Уыцы усы мæн тыххæй фæсырдтой. Усæн  ис  фырт
Хъæрæу  зæгъгæ, йæ чызг та Цаппары ус уыди. Цаппары ус ацæудзæн  йæ
мадмæ,  æмæ  йе  фсымæр Цаппар æмæ й' авд фырты сæфт  æнæзæгъгæ  нæ
фæуыдзæн.   Хъæрæу  йæ  маст  чи  бауырома,  ахæм  лæг   нæу,   æмæ
рахъуыздзæни. Уымæй дын тæрсын.
     Уæд  дын  иуахæмы Сыбæлц ацыди цуаны 'мæ бæласы бын йæ  фæллад
уагъта.  Æрфынæй  и. Раст уыцы рæстæг Хъæрæу дæр фæзынди  кæцæйдæр.
Райхæлдта Сыбæлцы æрдынбос. Сбаста йæ 'мæ йæ райдыдта фатæй æхсын.
     Сыбæлц фехъал и.
     Сыбæлц  ахæстытæкодта 'мæ йæ къахбæстытæ атыдта. Слæууыди  'мæ
дзуры Хъæрæумæ.
     – Суадз мын мæ къухтæ.
     – Не суадздзынæн!
     Æмæ Хъæрæу нал сауæрста фатæхстæй.
     Сыбæлц  уæддæр нæ хауди. Уæд Хъæрæу арц систа 'мæ йæ ныссагъта
Сыбæлцы  зæрдæсæр. Сыбæлц æй уæд, йæ къухтæ баст, афтæмæй, басырдта
æмæ  йæ къæдзæхмæ нылхъывта. Хъæрæу æрхаудта мардæй. Сыбæлц дæр  ма
сæхимæ бæргæ 'рцыди, фæлæ хæдзары къæсæрæй куыддæр бахызт, афтæ  йæ
уд систа.
     Ныртæ  йын  ыстыр зæппадз ыскодтой Сыбæлцæн, æмæ йæ  бавæрдтой
уыцы зæппадзы.
     
     ÆХСАР ÆМÆ ÆХСÆРТÆДЖЫ РАЙГУЫРД
     Нарты  Уæрхæгæн  райгуырди дыууæ лæппуйы –  фаззæттæ.  Иу  дзы
райгуырди  фыдздзаг  кæркуасæны, иннæ райгуырди дыггаг  кæркуасæны,
Бонвæрноны скастмæ.
     Рухс хуры тынтæ ныккасти Уæрхæгмæ, базыдта, хъæбул куыд адджын
у,  уый. Уæрхæг йæ лæппуты фарнæн ыскодта нæртон куывд сырды фыдæй.
Æрхуыдта Нарты, уæларвæй – Куырдалæгоны, фурдæй та – Донбеттыры.
     Уæрхæджы  фырттыл буц нæмттæ сæвæрдта Куырдалæгон: хистæрыл  –
Æхсар,  кæстæрыл – Æхсæртæг. Номæвæрæджы лæварæн Куырдалæгон  радта
Уæрхæгæн  удæвдз йæ куырдадзы фæтыгæй, болат æндонæй арæзт.  Удæвдз
Нарт сæ фынгыл сæвæрдтой, æмæ цын диссаджы зарджытæ кодта.
     Уæрхæджы уазджытæ иннабонæй-иннабонмæ минас фæкодтой, стæй уæд
фæфардæг  ысты  сæ  фæрныг  хæдзæрттæм.  Куырдалæгон  абадт   цæхæр
уадыхъисыл,  æмæ  ныппæррæстласта уæларвмæ.  Донбеттыр  та  фестади
цæхæр æргъæуон кæсаг, æмæ ныцъцъыллингласта фурды бынмæ. Нартæй дæр
алчи йæ хæдзармæ фæцыд.
     Уæрхтæнæг йе фсымæры лæппуты куывды нæ уыди. Хонæг ацыди цыдæр
фыдбылызы фæндагыл уый хæдразмæ, æмæ фæстæмæ нал æрыздæхт.
     
     ÆХСАР ÆМÆ ÆХСÆРТÆДЖЫ КАДÆГ
     Арвычызг  иу  бон хураууон бадти 'мæ йæхицæн сусæгкуыд  кодта,
тыххæйты уырæдта йæ цæссыг, мыййаг ыл исчи куы фæхуда, уымæй тарст.
     Æхсар æмæ Æхсæртæг æддæ фæскъул хъазыдысты.
     –  Нæ  зæронд  мад иунæгæй цæмæн бады? Цом ма, базонæм  æй,  –
загъта Æхсар.
     Сабыр,  хъуызæгау, æрбацыдысты фаззæттæ, æмæ йæм æнцад  кæсынц
сæ  фыдымадмæ.  Бамбæрстой йæ кæугæ кæй кæны  уый,  æмæ  йæ  уæлъус
алæууыдысты.
     – Цы кодтай, Æна? Махæн ма йæ зæгъ. Мацы нын басусæгкæн. – Æмæ
куы  ницы кæнын, мæ хуртæ. Сусæггагæй дæр мæм ницы и. Фæлæ н'  адæм
никуыцæй  зынынц – уæ фыд Уæрхæг æмæ уæ фыды фсымæр  Уæрхтæнæг.  Уæ
фыд  ацыди йе фсымæры фæдыл, æмæ кæмдæр фесæфт. Ныр кæд дзæгъæлмард
ысты,  уæд сырдтæн – холыйаг, кæд æмæ дæлсыджыт фесты, мыййаг,  уæд
та  цын  сæ бынат базонын хъæуы. Æмæ нын зæронд Бæртæлæджы  йæддæмæ
ничи  баххуыскæндзæн.  Зæронд  Бæртæлæг  доны  был  цæры,  æмæ  уый
фæндæгтæ  сеппæт дæр зоны. Бæргæ куы нæ уын загътаин  ацы  ныхæстæ,
фæлæ  цæрдтæй  мæрдтæм фæхæстæгдæр дæн, æмæ ма уын цæ чи  зæгъдзæн?
Бацагурын уæ хъæудзæн уæ фыдæлты, фæлæ нырма хомдæндаг куы стут...
     –  Уæ,  цытæ нын загътай, уый? – батыхсти Æхсæртæг. –  Нæ  фыд
кæмдæр  æддæ  баззади йе фсымæримæ. Уæд мах ам  цы  бадæм?  Мыййаг,
пъæззытæ куы нæ стæм.
     –  Кæд  нал  лæуут,  уæд  Бæртæлæгыл  уæ  фæндаг  акæнут.  Æмæ
фæндараст  фæут. Фæлæ ма иу хъуыддагæй фæдзæхсын. Цыфæнды  куы  уа,
уæддæр кæрæдзийæ куыд нæ фæхицæн уат, афтæ.
     –  Уый афтæ уыдзæн, фæлæ куыд базондзыстæм мах нæ фыдыфсымæры,
кæнæ нæ фыды?
     Арвычызг  йæ  къухæй  къухдарæн рафтыдта,  æмæ  йæ  Æхсæртæгмæ
радта:
     – Гъеуый дар де нгуылдзыл. Ныр æфтæуцæгмæ бахизут.
     Æхсар æмæ Æхсæртæг æфтæуцæгмæ бацыдысты 'мæ равзæрстой хотыхтæ
сæхицæн.
     Сæ фыдымад цæм дзуры:
     – Гъеныр фæндараст фæут, мæ хъæбултæ.
     Æмæ  араст  ысты  дыууæ лæппуйы. Бæртæлæджы йæ хæдзары  дуармæ
бадгæ баййæфтой. Арфæ йын ракодтой. Бæртæлæг цын ысцæйыстади,  фæлæ
йæм лæппутæ цырд фæлæууыдысты.
     – Бад, бад! Уыйас лæггады аггаг не стæм.
     – Чи стут, уæхи мын бацамонут.
     – Мах ыстæм Нартæй – Уæрхæджы фырттæ. Нæ фыдыфыд та Борæ уыди.
     –  Уый  æфсымæртæ та Дзылæу æмæ Болатбæрзæй уыдысты – мæ хæлар
адæм. Цы хъуысы Уæрхæгæй, Уæрхтæнæгæй?
     –  Ницы,  уанæбæрæг. Уый тыххæй дæм фæцыдыстæм дæумæ  дæр.  Нæ
зæронд мад нæ дæумæ рарвыста. С' агурæг цæуын ис нæ зæрды, æмæ  нын
ды та цы зæгъдзынæ?
     Зæронд Бæртæлæг арф ныуулæфыд.
     –  Иугæр  æдзæугæ  нал и, уæд мæм байхъусут.  Уæ  фыд  æмæ  уæ
фыдыфсымæр æгады сæфтæй нæ фесæфтаиккой... Уæд цæ афонмæ исты хабар
уыдаид.  Уыдон  æгас  ысты. Фæлæ уæлæзæххыл  нæ  разындзысты.  Уæдæ
Донбеттыртæм  дæр  нæ уыдзысты. Кæд уой, уæддæр Дæлимонтæм.  Уырдæм
фæцæут,  æндæр зæрдæ никуыдæм æхсайы. Æрмæст уæ иу хъуыддаг  курын:
ма фæхицæн ут кæрæдзийæ!
     Араст  ысты Æхсар æмæ Æхсæртæг сæ хистæрты агурæг. Иу тархъæды
арф  бацыдысты. Хъæды астæуæй цæм цыдæр æрттывта, æмæ сæ цыд уырдæм
ыскодтой.  Куыд  æввахс  кодтой,  афтæ  уыцы  æнæбæрæг  цыдæр  йæхи
фалдæрæй фылдæр иста.
     – Ай цы уыдзæн, уый хъуамæ базонæм, – загъта Æхсар.
     Фатæй йæ фехсынц, фæлæ фат сæрдзыд ацæуы, æмæ хохрæбын лæгæтыл
сæмбæлы.
     Цæуынц йæ фæдыл, æмæ ссардтой хохрæбын иу лæгæт.
     Лæгæты  мидæг  дзæвгар фæцыдысты лæппутæ.  Куы  ныррухсвæййынц
лæгæты  къултæ, куы та бынтондæр нытталынгвæййынц. Куы та сау  арвы
стъалытæм  къултæ  сæрттивынц, куы та сæ цæхæр  акæлы.  Æппынфæстаг
лæгæтæй  ахызтысты.  Афæлгæсыдысты, æмæ  сындзын  æртытæ  дзæгъæлæй
судзынц.  Лæгæты кæрон адæмы бардз фынæйкодтой тæккæ  фæндагыл.  Сæ
сæрты   хъавгæ  фæцæйхызтысты,  фæлæ  дын  Æхсæртæг  кæйдæр  былтыл
фæлæууыд  æнæрхъуыдыйæ. Æмæ адæмы бардз ницы базыдтой, фæлæ  сæ  иу
ныцъцъæхахстласта:
     – Кæмæй цы дардтон, чи мæ амардта?!.
     Уыдон  уыдысты  дæлимонтæ 'мæ Нартыл  ысхæцыдысты.  Æхсар  æмæ
Æхсæртæг цæ цæгъдынтæ систой. Дæлимонтæ цæ сайдтой сæ фæдыл, æмæ цæ
зындоны  къæсæрмæ 'рбасайдтой. Уым æвиппайды астæрд аскъæфтой,  æмæ
зындоны  хуыккомы аирвæзтысты лæппутæ. Дæлимонты хай  баисты  Æхсар
æмæ Æхсæртæг. Араст ысты уым иу тъæпæн фæзы. Иу къуымрæбынæй гæзæмæ
рухс  цыд.  Уырдæм  бацыдысты. Дыууæ дæлимоны иу  зæронд  лæгæн  йæ
хъуынтæ бийынц, æмæ цæ хæрдмæ асин аразынц.
     Æхсар фæрсы дыууæ дæлимоны:
     – Цæмæн тухæнæй марут ацы зæронд лæджы?
     Дæлимонтæ  хъусæй  лæууыдысты, æмæ та цæ  Æхсар  дыггаг  фарст
акодта:
     – Сымах куы фæрсын? Кæд дуртæ не стут? Цæуылнæ дзурут?
     Ницы  та  загътой дыууæ дæлимоны. Æхсар дзы иуы ныцъцъыкласта,
æмæ та йæ фæрсы:
     – Мæ фарстæн дзуапп цæуылнæ ис?
     Дæлимонтæ  дын  æммид æрбатар ысты. Зæронд лæг иунæгæй  аззад,
æмæ йæ фæрсынц:
     – Баст цæмæн дæ?
     – Дæлимонтæ мæ сбастой.
     – Æмæ чи дæ?
     – Æз Нартæй дæн, мæ ном та Уæрхтæнæг у.
     Æхсар æмæ Æхсæртæг сæ кæрæдзимæ бакастысты.
     – Мах дæр Уæрхтæнæджы агурæм, нæ фыдыфсымæры.
     – Æмæ сымах чи стут?
     – Мах дæр Нартæй ыстæм.
     Æхсæртæг æм къухдарæн февдыста Уæрхтæнæгмæ.
     – Уый нæ мады къухдарæн куы у! Ныр мæ уырнынц уæ ныхæстæ.
     Фæлыгкодтой уым Уæрхтæнæджы бæстытæ.
     – Иугæр ме фсымæр нал æрцыд, – загъта Уæрхтæнæг, – уæд уый дæр
ам искуы
     уыдзæн, æмæ йæ ссарын хъæуы.
     Дыууæ лæппуйы Уæрхтæнæджы суадонмæ бадавтой, æмæ йæ арыхъæхсад
акодтой.
     Уыйфæстæ йæ 'рдастой, æмæ усгуры хуызæнæй агæпласта Уæрхтæнæг.
Уырдыгæй та араст ысты, æмæ та дæлимонтæ дзырдæппарæн кæнынц.
     –  Дзæбæх лæппуты хуызæн бæргæ сты, фæлæ сæ фыд кæм сæфы,  уый
нæ зонынц.
     Лæппутæ  'мæ Уæрхтæнæг уыйфæстæ иумæ райдыдтой зилын дæлимонты
бæстыл. Иу хуынкъ æнæсгæрст никуал ныууагътой.
     –  Ам æнæсгæрст ницыуал ныууагътам, фæлæ Сауцады был бирæ ахст
адæм кусы, æмæ уырдæм фæцæуæм, – загъта Уæрхтæнæг.
     Араст  ысты  Сауцадырдæм, фæлæ дуар æдгæрзтæ лæг  хъахъхъæдта.
Æмæ йæ дыууæ фæхауынкодтой Æхсаритæ.
     Бахызтысты уыйфæстæ Сауцады былмæ. Уым мингай адæмтæ дурсæттæн
кодтой,  æмæ  цыл  дуррыг  æрмæрины бæзнæн  ысбадти.  Дуррыгæй  цын
базонæн  нал уыд. Адæм – фыдбæгънæг. Чи цæ цы цахъхъæн  уыд,  уымæн
равзарæн нал уыди. Сæ дæндæгты къæртц-къæртц цыди фыруазалæй.
     –  Ацы уазалы кусгæ хорз кæнут, фæлæ бæгънæг та цæмæн ыстут? –
фæрсы адæмы Уæрхтæнæг.
     – Уый нæ хистæры дзырд у.
     – Кæм и уæ хистæр?
     – Уæртæ, сискъул кæм амайынц, уым ивы кусджыты.
     Араст ысты Нартæ уыцы хистæрмæ.
     –  Ацы адæмы кусынкæныс, фæлæ цыл дарæс та цæуылнæ ис, – дзуры
йæм Æхсар.
     –  Æмæ сымах та чи стут? – фæрсы хистæр, фæтæнуæхскджын. – Кæд
кусынмæ 'рбацыдыстут, уæд – кусгæ! Æз дæр мæ хъалæй, мыййаг, куы нæ
джиуын ам.
     Уый  уыди Уæрхæг. Уæрхтæнæг æй уайтагъддæр базыдта йæ ныхасæй.
Хæстæг æм бацыд, æмæ йæ фæрсы:
     – Ай, æмæ Уæрхæджы хуызæн куы дæ!
     Хистæр æм фæкомкоммæ:
     – Уæрхтæнæг нæ дæ? Æз дæу агургæйæ куы бадæн дæлимонты хай. Ам
мæ бауырæдтой хистæрæй, сискъул мын амайынкæнынц.
     –  Æммыст, æмæ фынæй уæйыджы æртæ хъуыны мæхимæ к' уаиккой,  –
зæгъы Уæрхтæнæг, – уæд цæ æз мæ мæстытæ бæргæ сисин.
     – Уыдон мæнмæ сты, ме тары 'вæрд. Донбеттыр цæ мæнмæ радта.
     – Æри цæ ардæм, æз цын сæ бон базонынкæнон.
     Уæрхæг  æм  уыцы æртæ хъуыны авæрдта. Уæрхтæнæг  цæ  йæ  карды
фистоныл æрбатыхта.
     Ахæст  адæм базмæлыдысты. Æхсар æмæ Æхсæртæг уæлкъæй  лæууынц,
æмæ цæм Уæрхæг иу каст фæкодта.
     – Адон та чи сты сæ бакаст – хурау, арвы цæфау – сæ фезмæлд?
     – Уыдон та сты, ардæм мах агурæг чи фæцыд, уыдон.
     – Уæд кæмæй ысты?
     – Нартæй.
     – Æз Нартæм ахæм куы никæй зонын, уæд цытæ дзурыс?
     Уæрхтæнæг фæхудт æмæ йæм дзуры:
     – Уыдон Æхсар æмæ Æхсæртæг ысты.
     – Цæмæй бæрæг у?
     – Нæ мады къухдарæн Æхсæртæджы 'нгуылдзыл ис.
     Уæрхæг цæм бацыд æмæ цæм дзуры:
     –  А,  мах сæфæм дыууæ 'фсымæрæй, фæлæ ма сымах та цæуыл  уæхи
сафут?
     – Нæ фыдæлтæ кæм сæфой, уадз æмæ мах дæр уым фесæфæм.
     Йæ цæссыгтæ 'ркалдта Уæрхæг. Ахæст адæм цæм кæсынтыл фесты.
     Уæд фæзынди бурхил дæлимон, æмæ ахæст адæмæй иу Нартæм дзуры:
     –  Цæй,  кæд нæ кæнут, уæд ма цæмæ кæсут? Неппæты сафæг  махмæ
куы кæсы!
     Уæрхæг бурхил дæлимоныл тымбылдур фехста, æмæ йын йæ фæрсчытæй
æртæ  'рбасаста. Бурхил дæлимон нырдиагкодта, æмæ бæстæ  арыдта  йæ
хъæрæй.  Æрбамбырд  ысты  дæлимонтæ бардзтæ-бардзтæй.  Æмæ  цын  сæ
фæндæгтæ   ахгæдтой  Нартæн.  Дæлимонтæ  барæй  ахуыссынкодтой   сæ
мæрдзрухс,  æмæ  цæ  Нартæ  нал уыдтой.  Цыдæр  Хуыцау  дын  бурхил
дæлимоны Уæрхтæнæгмæ фæкомкоммæ кодта. Куыддæр рухс ферттывта, афтæ
йыл  й'  арц  фæкодта бурхил дæлимоныл Уæрхтæнæг, æмæ йæ  нылхъывта
зæхмæ.
     Бурхил дæлимон нырдиагкодта 'мæ дзуры:
     – Суадз мæ! Цæуыл мæ марыс!
     – Тагъд мæрдзрухс ыскæсынкæн.
     Бурхил  дæлимон  адзырдта дæлимонтæм,  æмæ  мæрдзрухс  ракасти
фæстæмæ.  Ныррухс  и Дæлимонтыбæстæ. Уæрхтæнæг та бурхил  дæлимонмæ
дзуры:
     –  Ныр  нын  фæндаг  акæн  нæхи  бæстæм,  кæннод  дæ  ам  арты
басудздзынæн.
     Цы гæнæн ма уыди бурхил дæлимонæн, æмæ сæ разæй рацыди Нартæн.
Нарты  фæстæ та ахæст адæм цыдысты. Æрбахæддзæ сты иу ыстыр  зæхмæ.
Бæстæ  уыди рухс, цæрæг дзы нæ зынди. Сисамæдтытæ пырхæй  зындысты.
Æмæ дын Нартæ фæрсынц бурхил дæлимоны:
     – Ай, цæй пырх бæстæ у?
     –  Ай  пырх  бæргæ нæ уыди, фæлæ цæрæнбынат уыди. Й'  адæм  та
махмæ ахæсты уыдысты. Сæ зæрæдтæ фæцагъды сты. Кæстæр фæлтæр та  сæ
фыдыбæстæй иппæрд уыдысты, æмæ нæ зыдтой сæ раздæры цæрæн.
     Уæрхæг афарста ахæст адæмы:
     –  Ам  уæ  чи  царди,  уыдон æрбахæддзæ сты  'мæ  нын  хæрзбон
зæгъæнт.
     Дыууæ   зæронды   размæ  рацыдысты.  Сæ  къæхтыл   ма   тыххæй
лæууыдысты.
     –  Цы ма лæууæм ам? Чи ма нæ баззад? Фæлтау нæ Нартæм тымбылæй
ныккæнут, æмæ кæд фервæзиккам ацы дæлимонтæй.
     Иннæ ахæст адæм дæр Нартæм дзурынц:
     – Мах дæр уемæ цæуæм, ам нæ ма ныууадзут. Ацы бур дæлимонæн та
йæ сæр ракæнут.
     Нартæ  бурхил дæлимонæн йæ сæр ракодтой æмæ йæ уырдыджы  бынмæ
ауагътой. Сæр гæппытæгæнгæ атылд бынмæ, æмæ дæлимонты цур йæ  тъæпп
фæцыди. Нартæ ахæст адæмы семæ ракодтой Стыр куывдтæ фæкодтой иумæ.
Ахæст  адæм Нартæн фарсхæцæг уыдысты, иумæ цардысты. Уæдæй  фæстæмæ
ничиуал хаста йæ ныфс Нартæм.
     Бурхил дæлимоны сæр федтой дæлимонтæ 'мæ загътой:
     –  Нартæ нæ худинаджы сæфт фæкодтой. Нæ маст цæ райсæм,  æндæр
гæнæн нал и. Фæлæ цыл кæм сæмбæлдзыстæм?
     –  Нарты  кæстæртæй иуæн йæ къухыл къухдарæн  уыди,  –  загъта
Саудзых дæлимон. Хæцгæ-хæцын къухдарæн æрхауди, æмæ ныр мæнæ  мæнмæ
ис.  Уыдон  ныр  уый  агурæг рацæудзысты, æмæ  цыл  хъуамæ  тыхджын
ысхæцæм.
     Дæлимонтæ сцинкодтой æмæ æрбацæуæнты арф уæрмытæ скъахтой.  Сæ
уæлæ цын глазигауызтæ байтыгътой, цæмæй Нартæ мацы 'нхъæл уой.  Æмæ
хæцынмæ сцæттæкодтой сæхи.
     
     *  *  *
     Уæд дын иуахæмы Арвычызг фæрсы Æхсæртæджы:
     – Къухдарæн дæм радтон, æмæ, цымæ, цы фæци? Кæм æй ныууагътай,
мæ къона?
     Æхсæртæг йæхимæ асгæрстытæкодта, фæлæ ницы ссардта.
     –  Уæрхтæнæгæн  æй  уынынкодтон, æмæ мын,  бæлвырд,  уыцы  ран
баззад.
     Уæд адæмæй иу зæронд дзуры:
     –  Ды  Уæрхтæнæгæн дæ къухдарæн куы уынынкодтай, уый  æз  хорз
хъуыдыкæнын:  æнгуылдзæфсон æй карды бикъыл асагътай, æмæ  'рхауди,
Дæлимонтæй иу – Саудзых дæлимон кæй хонынц – уый йæ амбæхста.
     – Мæнæн æм æнæцæугæ нæй.
     – Æз дæр цæуын демæ, – загъта Æхсар.
     –   Мæн  дæр  акæнут.  Фæндагамонæг  уын  уæддæр  уыдзынæн,  –
лæгъстæгæнæгау бакодта зæронд лæг.
     Ноджы  ма  цалдæр лæджы ацыди Æхсар æмæ Æхсæртæгимæ,  фæлæ  сæ
хистæрты нал рауагътой семæ.
     Ссыдысты  иу  хохы сæрмæ, æмæ нал арынц фæндаг Дæлимонтæм.  Сæ
фале фæзынд, йæ хъуын æрттивгæ кæмæн кодта, ахæм саг.
     –  Ацы саджы æз Дæлимонтæм арæх уыдтон, – загъта зæронд лæг. –
Мачи  йæ фехсæд, уадз æмæ хиза. Уагуадзæн афон сæхимæ цæудзæн.  Уый
кæдæм   цæуа,   мах   дæр   уыууылты  йæ  фæдыл   цæудзыстæм,   æмæ
ныххæддзæуыдзыстæм Дæлимонтæм.
     Нартæ  байхъуыстой зæронд лæджы ныхæстæм, æмæ 'нхъæлмæкастысты
уагуадзæн афонмæ.
     Уагуадзæн  афон  дæр  уæдмæ  'ракодта,  æмæ  саг  йæхи  уæззау
бауыгъта.  Йе  'рттивгæ  царм хъуытæзтау  ысцагъта,  стæй  араст  и
Дæлимонтыбæстæм. Æхсар æмæ Æхсæртæг цыдысты йæ фæдыл, фæлæ  дын  иу
фæзилæны саг æрбатар. Бирæ йæ фæцагуырдтой, фæлæ ницыуал ыссардтой.
     –  Маст  ма  бакæнæм, уымæн та райсом æнæ цæугæ нæй.  Бонрæфты
цæудзæн  дон  нуазынмæ Æвдадзысуадонмæ. Йæ цуры йын цæхх  байзæрæм.
Уый дойны кæндзæн, æмæ донмæ уайдзæни тагъд-тагъд. Æмæ базондзыстæм
уæд афтæмæй саджы бахизæн.
     Ныллæууыдысты  дыггаг  бонмæ. Райсомы та  хур  æрбакасти,  æмæ
бæстæ  ныррухс. Саг та разынди, ауыдта цæхх æмæ дзы сдæры. Фыдздзаг
хатт  æм  хорз  фæкасти,  æмæ йын фегæр. Саг  ысдойны.  Тагъд-тагъд
азгъордта  суадонмæ  'мæ дзы фыднозт бакодта. Стæй  уагуадзæн  афон
сабыр араст и 'мæ иу къæйыл ыслæууыд. Къахындзæг кæны йæ сæфтджытæй
къæйыл.  Æмæ  йæ  къæй уырдыгмæ аласта. Æмæ та  фæстæмæ  йæ  бынаты
абадти къæй. Нартæ дæр йæ цуры лæууынц.
     – Цæй, æмæ ацы къæй аппарæм.
     – Нæ, хъил æй акæнæм.
     – Фæлтау йæ бынты абырæм.
     Алы ныхæстæ кодтой, æмæ иу фæндмæ нæ цыдысты.
     Уыцы бон Бардуаджыбон уыд, æмæ йæ кувæг адæмыл зилгæ рацæйцыд.
Æрбаййæфта Нарты, æмæ цæ фæрсы:
     –  Ам цы ми кæнут? Абон мæ бон у, æмæ кувгæ цæуылнæ кæнут? Ацы
цъæх къæйыл цы æрымбырд ыстут?
     –  Бардуагафон  сæфт  хъуамæ мацы уа, –  дзуры  йæм  Æхсар.  –
Дæлимонтæм  нын  иу дзаума баззади. Хъуамæ йæ афоныл  æрхæссæм.  Нæ
хистæртæ махмæ кæсынц. Æмæ нын Дæлимонтæм фæндаг бацамон.
     –  Уæ  разы къæйы кæрон сæхъхъис бæндæн ис. Уыцы бæндæныл  арт
андзарут.  Бæндæн басудздзæн, æмæ къæй ахаудзæн. Стæй уын Дæлимонты
фæндаг байгом уыдзæн, – загъта ма Бардуаг æмæ ацыди.
     Нартæ  сæхъхъис  бæндæн  ыссардтой,  æмæ  йыл  арт  бафтыдтой.
Сæхъхъис  бæндæн ыссыгъд, стæй атыдта. Къæй атахти,  æмæ  Дæлимонты
кæсæнуат ныппырхкодта.
     Æмæ Дæлимонтæ загътой: "Нартæ 'рцæуынц".
     Базмæлыдысты Дæлимонтæ. Саудзых дæлимон дзуры:
     – Æрбацæуæнтæ æрыхгæнут, æмæ цæ къæбутдзæф кæнут, æгады мардæй
куыд амæлой!
     Нартæн,  Дæлимонтыбæстæм цы фæндаг уыди, уый фегом. Араст  дын
ысты.  Бахæддзæ  сты иу цады былмæ, æмæ сæ фæндаг  нæууыл  акодтой.
Цæуынц  Нартæ.  Фæлæ нæ зонынц Дæлимонты хинвæнд. Нартæ  иу  дуарæй
бахызтысты, афтæ цыл къæбутырдыгæй схæцыдысты Дæлимонтæ. Фатæхст цæ
кодтой.  Нартæ  дæр цæ айстой сæ разæй. Кæй кæм  æййæфтой,  уым  æй
мардтой,  афтæмæй  цæ  быны  сæфт  кодтой.  Уæд  цæ  глази-гауызтыл
басайдтой Дæлимонтæ, æмæ дын Æхсар уæрмы смидæг. Дæлимонтæ йыл  дур
æмæ  хъæд калын байдыдтой. Æхсæртæг Дæлимонты ахста, æмæ цæ  уæрммæ
калдта. Æхсар та цæ уæрмы цагъта. Куырисбаст-иу цæ акодта,  æмæ  цæ
йæ  сæрыл  авæрдта. Уæле цы дур, цы хъæд калдтой, уыдон  Дæлимонтæн
сæхиуыл æмбæлдысты, æмæ цагъды кодтой. Мæрдтыл хæрдмæ бырыди Æхсар,
æмæ  фæуæлбыл. Ногæй та цæ цæгъдын байдыдтой. Зæронд  лæг,  æмæ  ма
семæ чи уыди, уыдон та цын æххуыскодтой.
     –  Ай цæ мæнæ кæридзагъд куы кæнæм. Æмæ дзы райсом мардæй  куы
никæйуал фенæм, уæд цы хабар у? Цы фæвæййынц, кæй цæгъдæм уыдон?  –
загъта Æхсар.
     –   Мæн  ам  мæрдты  'хсæн  бакæнут.  Æз  цæ  базондзынæн,  цы
фæвæййынц, уый, – дзуры зæронд лæг.
     Æхсар  æмæ  Æхсæртæг  æй мæрдты 'хсæн бакодтой  зæронд  лæджы.
Лæппутæ дзæвгар фæцагътой Дæлимонтæй. Стæй сæхи фæсфæд айстой, хæст
куы банцад, уæд.
     Дæлимонтæй  иу саусырдыл абадт, æмæ дын æй зæронд лæг  ауыдта.
Саусырд  атахти  'мæ  'рбатар. Чысыл  фæстæдæр  ногæй  фæзынди.  Иу
дæлимон йæ къухы сырхфарсфæткъуы 'рбахаста. Мæрдтыл æй атылдта, æмæ
райгас ысты мæрдтæ. Зæронд лæг фæцырд, æмæ йæ рацахста дæлимоны æмæ
йæ уым дзыхъмард фæкодта 'мæ æрбацыд Нартæм.
     –  Удæгасгæнæн фæткъуы хæссынц кæцæйдæр, – загъта зæронд  лæг.
Сæ  мæрдтыл  æй  атулынц, æмæ райгасвæййынц  мæрдтæ.  Ацы  хатт  ма
фæткъуы куыддæр æрбахæссой, афтæ-иу фæткъуыйæн йæхи цæвут.
     – Фæткъуы кæцæй хæссынц, уыцы бæлас нын базон.
     Зæронд  лæг  та  йæхи  мардыфсон ыскодта. Æхсар  æмæ  Æхсæртæг
тынгдæр  ысхæцыдысты дæлимонтыл, æмæ цæ бындзагъд фæкодтой. Фæсхæст
та,  фæткъуы цы дæлимон хаста, уый саусырдыл æрбацæйцыди.  Æхсæртæг
йæ  размæ  бадти,  æмæ  фæткъуы скъуырдта.  Фæткъуы  зæхмæ  ахауди.
Æхсæртæг  æй кардæй ныццавта, æмæ фæткъуы дыууæ дихы фæци.  Дæлимон
мæрдтыл  рацæйцыд.  Зæронд  лæг фæцырд и,  æмæ  сау  сырдыл  абадти
дæлимоны фæсарц.
     –  Тагъд  мын, фæткъуы кæцæй хæссыс, уый фенын кæн, кæннод  дæ
марын! – загъта зæронд лæг дæлимонæн.
     Дæлимон  фæтарсти, æмæ йæ уыцы ран балæууын кодта.  Иу  кæртмæ
бахызт. Кæрты зад иу бæлас. Æмæ дзуры дæлимон:
     – Ацы бæлас у мардудæгасгæнæг.
     – Кæд сайгæ кæныс?
     – Нæ, нæ дæ сайын.
     Уæд зæронд лæг сау сырды фæмардкодта 'мæ загъта:
     – Уæдæ мын ныр мæ сау сырды райгас кæн.
     Дæлимон  бæласæй  фæткъуы ратыдта,  æмæ  йæ  уыцы  сау  сырдыл
атылдта.  Сау сырд, куыд уыд, афтæ фестади. Уæд зæронд лæг дæлимоны
кардæй  барæхуыста. Бæлас æд уидæгтæ стыдта, æмæ сау сырдыл  абадт,
æмæ йын афтæ:
     –  Гъеныр мæ тагъд ме мбæлттæм фæхæддзæ кæн, кæннод дын æгасæй
ныууадзæн нал и.
     Сау  сырд  фæтарсти 'мæ рахаста зæронд лæджы.  Æмæ  Æхсæртæгмæ
'рхæддзæ сты.
     –  Се  гасгæнæн фæткъуы цын æд бæлас рахастон, – загъта зæронд
лæг.
     Æхсæртæг бæлас райста, æмæ цын афтæ зæгъы Дæлимонтæн:
     –  Мæ къухдарæн мын куы нæ радтат, уæд уын æз ацы бæласыл  арт
бандзардзынæн. Сымах та быныцагъд фæкæндзынæн.
     Фæтарстысты Дæлимонтæ 'мæ доныбынæй къухдарæн систой.  Саудзых
дæлимон Æхсæртæгмæ къухдарæн радта:
     – Айс дæ къухдарæн, фæлæ нын нæ бæлас радт фæстæмæ!
     Æхсæртæг  æм æрбамæсты, æмæ йæ 'рбамардта. Раггойкодта  бæлас.
Нартæм æрцыдысты, æмæ йæ сæ кæрты ныссагътой. Фæлæ та-иу фæзындысты
дæлимонтæ.
     –  Кæд æй нæ дæдтыс, уæд йæ уæлæ æмбисæй фылдæр мауал æрзайæд!
– загъта Дæлимонты хистæр.
     – Кæд æй нæ дæдтыс, уæд æртæйæ фылдæр йæ уæлæ мауал æрзайæд! –
загъта иннæ.
     –  Кæд æй нæ дæттыс, уæд йæ уæлæ иу... хъуамæ загътаид, иу дæр
мауал  æрзайæд  зæгъгæ, æртыггаг дæлимон. Фæлæ  йæ  уæдмæ  Æхсæртæг
æрбамардта.
     Æмæ ма йыл ныр иунæг фæткъуы зайы уыцы бæласыл.
     
     САУМÆРОН
     Саукомы  рæбын æмбисондæн чи баззад, æмæ йæ кой дæрдтыл  кæмæн
айхъуыст, иу ахæм ус цард. Хонгæ та йæ  Саумæрон зæгъгæ кодтой. Æмæ
дын æм Дæлимонтæ цæуын байдыдтой.
     –  Нартæ  нæ  быныцагъд кæнынц, æмæ нын баххуыс  кæн  дæ  бирæ
'фсадæй. Кæннод мах куы фæцагъды уæм, уæд ма кæимæ цæрдзынæ?
     –  Кæд  цæ уæ бон дарын бауа, – загъта Саумæрон, – уæд уын  ме
фсадæй цас уæ хъæуа, уыйас раддзынæн.
     Дæлимонтæ  сразы сты. Саумæрон арын байдыдта æмæ 'хсæвæй-бонмæ
минтæ  ныййардта.  Дæлимонтæ цæ 'фсадхъом  кодтой,  æмæ  цæ  Нартæм
æрвыстой хæцынмæ.
     –  Мах  ам абаддзыстæм, уымæй цы пайда и? – дзуры Æхсæртæг.  –
Дæлимонтæ  нын сæ маст нæ ныууадздзысты. Саумæронмæ фæцыдысты,  æмæ
дзы  'фсадхъом мингæйттæ райстой. Уыдон сомбон немæ хæцдзысты.  Мах
хъуамæ Саумæроны арты басудзæм.
     – Сылгоймагимæ хæцын дæ сæрмæ та куыд хæссыс? – дзуры Æхсар. –
Чи дæ фехъуса, уый дæ цы зæгъдзæн? Ныхъхъуыдты йæ уадз!
     – Уый дыл куы фæтых уа, уæд ахæм худинаг куыд æрхæсдзынæ ды дæ
сæрмæ. Кæд нæ цæуыс, уæд æз мæхæдæг иунæгæй дæр ацæудзынæн.
     – Уæд та дыл тых цæуы, уæд дæ кæм агурдзынæн?
     –  Æз  цæудзынæн хъæды 'хсæнты, æмæ бæлæсты кæрддзæфкæндзынæн.
Кæд  æмæ  афæдзы бонмæ нæ фæзынон, уæд-иу мæ агур.  Кæд  ма  дæ  де
фсымæр хъæуа, уæд.
     Фæраст Æхсæртæг, æмæ йæ Уæрхæг ауыдта.
     – Ныр иунæгæй кæдæм цæуыс?
     – Иунæгæй цæуын, афæдзбалцы. Кæд не рыздæхон, уæд мæм-иу Æхсар
хæддзæкæнæд.  Цæугæ  та  кæнын  Саумæронмæ.  Уый  цын  æфсад  радта
Дæлимонтæн, æмæ та нæ сомбон хъыгдардзысты.
     – Фæндараст фæу. Фæлæ иу хъуыддаг дæ зæрдыл бадар: иугæр хæсты
бацыддæ, уæд хъуамæ дæхи фæнд атæрай, искæй зонмдæ хъусын нæ хъæуы.
     Араст Æхсæртæг Саумæронмæ.
     Уæд, зæгъы, Саумæрон Дæлимонтæм дзуры:
     –  Цæмæн  хæцут афтæ карзæй Нартимæ? Æххæст-ма мын æй  æмбарын
дæр бакæнут.
     –  Нарты  адæм нæ бындзагъд фæкодтой, – дзырдтой Дæлимонтæ.  –
Уыимæ  нын  нæ  фæткъуыбæлас дæр фæхастой сæхимæ.  Æртæ  хатты  цæм
барвыстам, æртæ хатты дæр ницы бафтыд æппын нæ къухы. Уыцы  бæласæн
та æнæ 'рхæсгæ нæй.
     Æхсæртæджы   фæстæ   иу  талынг  æхсæв   Саумæрон   æд   æфсад
æрбахъуызыдысты  Нарты фæткъуыбæласмæ, æмæ йæ фæхастой  сæ  бæстæм.
Дæлимонты сау сырд цæ давгæ федта. Фæлæ йæ дзыхыл ныххæцыд  –  ницы
сдзырдта. Дæлимонтæ хæстмæ сæхи цæттæкодтой. Саумæрон-иу æхсæвы кæй
ныййардта,  уый-иу  боны хæцынхъом уыди. Афтæмæй  минтæ,  æрдзæсæдæ
минтæ æрымбырдкодтой æфсад Дæлимонтæ.
     Æхсæртæг  цæуы  тар хъæды астæу. Кæрддзæфтæкæны  хъæдыбæлæстæ.
Фæзрæтты  та  дзыхъхъытæкодта. Афтæмæй бахæддзæ ис иу æфсæнфидармæ,
фæлæ  йын  йæ  хуылфмæ фæндаг н' ары. Уæд дын æм  сау  сырд  фæзынд
Æхсæртæгмæ, æмæ йæм дзуры:
     – Ам ц' агурыс æфсæн фидары? Æви й' арæзт дæ зæрдæмæ нæ цæуы?
     –  Й' арæзт хорз у, фæлæ йæ хуылфмæ кæуылты бахизон? Дуар  дзы
нæ уынын.
     – Ардæм уал рацу.
     Сау  сырд  Æхсæртæджы йæ фæдыл акодта. Бацыдысты иу дурцыртмæ,
æмæ йæм дзуры уыцы сау сырд:
     –  Ацы  дурцыртæн  йæ уд æгаскæнын дæумæ хауы.  Уыйбæрц  хатыр
бакæн, æмæ йæ райгаскæн.
     – Куыд æй райгаскæнон – сыгъдæг дур куы у?
     –  Ды  мæн  дурмæ балхъив, афтæ тыхджын, æмæ мæ цæссыгтæ  куыд
æркæлой.  Ацы дурцырт фыдæлгъыст фæци, æмæ йæ уды бар нæртон  лæгмæ
ис.
     Æхсæртæг  сау  сырды  дурцыртмæ балхъывта,  æмæ  сау  сырд  йæ
цæссыгтæ   'ркалдта.  Дурцыртыл  æрхаудтой  æмæ  дурцырт  йæхимидæг
базмæлыд.  Уыйадыл сау сырд рæсугъд ус фестад, дурцырт та нæлгоймаг
фестад. Æмæ фæрсы нæлгоймаг Æхсæртæджы:
     – Бæлвырд, Нартæй дæ?
     – Уо, æз Нартæй дæн, фæлæ мæм афтæ кæсы, цыма ды Бæртæлæг дæ.
     –  Раст  зæгъыс.  Æз,  æцæгæйдæр,  Бæртæлæг  дæн.  Уæрхæг  æмæ
Уæрхтæнæджы  фесæфт  куы фехъуыстон, уæд цæ не фсинимæ   дæлимонтæм
агуырдтам. Дæлимонтæ мæм тынг ысмæсты сты. Дурцырт мæ фестынкодтой,
не  фсины та – сау сырд. Æмæ йыл дыууæрдæм хъеллаукодтой. Кæм  ысты
цымæ ныр мæ хæлары цæуæт – Уæрхæг æмæ Уæрхтæнæг?
     – Уæдæ ды та цæмæ 'рцыддæ?
     –  Æз  ардæм  хæцынмæ 'рцыддæн. Дæлимонтæ та  нæ  ныхмæ  'фсад
аразынц.  Æфсадхъом  та исынц Саумæронæй, æмæ цæ  хъуамæ  бындзагъд
фæкæнон.
     – Афтæ иунæгæй дæ куыд рауагътой?
     – Мæхи афтæ фæндыди. Никæй рауагътон мемæ.
     –  Саумæрон  æнцон  басæттæн  нæу.  Ацы  хабар  та  æз  Нартæн
фехъусынкæндзынæн.
     Бæртæлæг  æмæ йæ ус хæрзбон загътой Æхсæртæгæн, æмæ  фæцыдысты
сæ бæстæм.
     
     *  *  *
     Нартæ ракастысты, æмæ – нал и сæ æвдадзы фæткъуы.
     – Цæуын æз сæ фæдыл, æмæ йæ хъуамæ байсон, – загъта Æхсар.
     Ауадз  мæ демæ, исты 'ххуыс дын фæуыдзынæн æз дæр зæгъгæ дзуры
зæронд лæг Æхсармæ. Æхсар ысразы, æмæ зæронд лæджы йемæ ракодта.
     Цæуынц  Æхсар  æмæ  зæронд  лæг хъæды.  Кæсынц,  æмæ  бæлæстыл
Æхсæртæджы  кæрддзæфтæ,  фæзты  та –  дзыхъхъытæ.  Цæуынц  æмæ  цыл
Бæртæлæг æмæ йæ ус æнæнхъæлæджы амбæлдысты.
     Æхсар цæм дзуры:
     – Уæ фæндаг раст уа!
     – Æгас нæм цæут сымах дæр. Кæцæй фæндараст?
     –  Цæуæм  Нартыбæстæй. Дæлимонтæ нын нæ фæткъуыбæлас  адавтой,
æмæ уый агурæм.
     –  Уæ  бæлас  уын æз хæсгæ федтон, – загъта Бæртæлæджы  ус.  –
Саумæрон  æмæ уын æй йе фсæдтæ радавтой. Æмæ йæ Саумæрон йæ  дуармæ
ныссагъта.  Æхсæртæг хæцдзæн ныр семæ. Мыййаг цыл куы тыхкæна,  уæд
æй уыдон исты фæкæндзысты.
     Хæрзбон загътой сæ кæрæдзийæн, æмæ цæ алчи йæ фæндагыл араст.
     Уæд Æхсар зæронд лæгæн афтæ зæгъы:
     –  Мах  куыддæр  ысхæцæм, афтæ ды та бæласмæ  фæу,  æмæ-иу  æй
рахæсс.
     Цалынмæ  уыдон  æфсæнфидармæ цыдысты,  уæдмæ  Æхсæртæг  фидары
бынæй фидары хуылфмæ дзуры:
     –  Кæм  ыстут  уæдæ?  Уæхиуыл  æфсæнфидары  дуæрттæ  цæй  хуыд
ныккодтат?
     Саумæрон   уыцы   хъæрмæ  æнæхъæн  æфсад  рарвыста.   Уыдонимæ
Дæлимонты  дæр, æмæ схæцыдысты Æхсæртæгимæ. Саумæроны 'фсад  куынæг
байдыдтой.  Саумæрон уыйонг фæтыхсти, æмæ йын зæнæг  кæныны  рæстæг
дæр  нал  уыд. Уыйфæстæ Дæлимонтæ дæр хорзау нал уыдысты. Æмæ  уыцы
хæсты хъæр Æхсар æмæ зæронд лæг фехъуыстой.
     Сæ цыд фæрогдæркодтой, æмæ Æхсæртæджы хæцгæ 'рбаййæфтой. Уыдон
дæр Æхсæртæгæн фарс фесты, æмæ Æхсæртæг дзуры Æхсармæ:
     – Æрхæддзæ мæм дæ?
     – Ам бæргæ дæн. Радавтой нын нæ фæткъуыбæлас.
     Зæронд  лæг  аууæтты бацыд, æмæ йæ ссардта уыцы фæткъуыбæласы.
Раздæхт фæстæмæ 'мæ дзуры:
     –  Йæ  кæрты астæу ис фæткъуыбæлас Саумæронæн, æмæ  уырдæм  уæ
хæст акæнут, цæмæй йæ мацы фæкæной.
     Æхсар æмæ Æхсæртæг Саумæроны се хсæн фæкодтой.
     – Тагъд нын радт нæ фæткъуыбæлас! – дзуры йæм Æхсæртæг.
     – Уый уын раддзынæн, фæлæ бафидауæм.
     Саумæрон  Нартæн  сæ фæткъуыбæлас рахаста.  Æмæ  Æхсар  зæронд
лæгмæ дзуры:
     – Мауал ысуæгъдкæн уыцы бæлас!
     Саумæронæй  дзырд  райстой, ард ын  бахæрынкодтой,  æмæ  уæдæй
фæстæмæ Саумæрон Дæлимонтæн æххуыс нал кодта. Дæлимонтæй ма уым  чи
аззади, уыдон дæр сæхи айстой æмæ фæлыгъдысты.
     
     ДÆЛИМОНТЫ ХÆСТ
     Дæлимонтæ  та  ногæй æрбамбырдкодтой сæ тыхтæ,  æмæ  сæ  размæ
бабадтысты  Нартæн.  Æхсар  æмæ Æхсæртæг рацæйцыдысты,  æмæ  Зæронд
лæгæн афтæ зæгъынц:
     – Мах цуаны азилæм, ды та фæткъуыбæлас Нартæм ныххæддзæкæн.
     Зæронд лæг рахаста фæткъуыбæлас. Фæлæ базыдта, Дæлимонты 'фсад
сæ  размæ кæй бабадтысты, уый. Йæхи аууæтты айста, æмæ йæ Нартæ нал
уыдтой.
     Æхсар Æхсæртæгмæ дзуры:
     –  Мæ зæрдæ йæм æхсайы уыцы зæрондмæ. Ныууадзæм уал фæлтау  нæ
цуан, æмæ фæцæуæм нæ фæткъуыбæласы фæдыл. Цæст æй нал уыны, æмæ йыл
уæд  та  исты  'рцыди уыцы зæронд лæгыл. Уæд æнæхай  куы  кæнæм  нæ
бæласæй!
     Æмæ раздæхтысты фæстæмæ. Цæуынц.
     Æмбисвæндагыл уыдысты, афтæ цыл æрбакалдысты Дæлимонтæ.  Æхсар
æмæ Æхсæртæгæн нал размæ цæуæн уыд, нал – фæстæмæ... Дæлимонтæм уыд
иу  Хъоппæгцæст.  Уый дын цæм куыддæртæй куы бахъуызыд  фæсвæдты  –
хъуамæ  цæ  чъылдымдзæф фæкæна Нарты. Ауыдта йæ зæронд лæг  дардæй.
Фæуагъта йæ фæткъуыбæлас иу дзыхъхъы. Уæлейы йыл къалиутæ 'ркалдта.
Иу  дзæггор  райста  'мæ бахъуызыди Хъоппæгцæст кæй  хуыдтой,  уыцы
лæгмæ.  А ныр Æхсары ныццæва Хъоппæгцæст, афтæ йыл зæронды  дзæггор
сæмбæлди. Хъоппæгцæст дзуццæджы 'рхауди.
     Æхсар фæзылди, æмæ йæм дзуры зæронд лæгмæ:
     – Цы фæдæ, цы?
     –  Мæнæ  бæргæ дæн. Хъоппæгцæст дæ марынмæ хъавыд, æмæ  йæ  æз
дзæггорæй æрцавтон.
     Уæд Æхсар Хъоппæгцæсты йæ бецыккæй фелвæста. Нырдиагкодта уыцы
хæйрæджыты фæтдзæгъдæн, æмæ Дæлимонтæ хорзау нал уыдысты.
     Хъоппæгцæст æм дзуры Æхсармæ:
     – Уæ, ма мæ амар. Цы мын зæгъай, уый бакæндзынæн.
     – Нæй дыл æууæндæн...
     Йæ  сæр  ын  ракъуырдта Æхсар, æмæ йæ фехста. Сæр атахти,  æмæ
Бæртæлæджы цур йæ дзæхст фæцыд.
     –  Ракæс-ма  мæнæ  Дæлимонты  фыддæрæн  йæ  сæрыкъуыдыр  ардæм
фæхаудта,   –  загъта  Бæртæлæг  йæ  усæн,  æмæ  сæрыкъуыдыр   доны
басхуыста:
     – Хуыцау дæ мыггагыскъуыд фæкæнæд!
     Æхсар æмæ Æхсæртæг сæ хæст фæуырæдтой. Фæлæ цыл Дæлимонтæ  нал
ауæрстой, æмæ сæ хæстæн кæрон нал уыди.
     Фæстагмæ  Дæлимонтæ  сæ  бон  базыдтой,  ай  цыл  афтæмæй   нæ
фæтыхуыдзысты зæгъгæ, æмæ райдыдтой уæрмытæ къахын. Мæнгæмбæрзт  цæ
кодтой  сыджытымурæй, уæлейы та цыл кæрдæг зæрстой. Уæд та  тыхджын
ысхæцыдысты, æмæ цæ сæ фæдыл уæрмытæм сайдтой.
     Æхсар зæронд лæгмæ дзуры:
     –  Дæ  хорз хорз у, æмæ ацы фæткъуыбæлас фæхæддзæкæн  бынатмæ.
Дæлимонты мæхи бар уадз.
     Зæронд  лæг  ахаста  фæткъуыбæлас,  æмæ  та  йæ  Нарты   кæрты
ныссагътой ногæй. Æмæ 'нхъæлмæкасти зæронд лæг уыйфæстæ,  уæдæ  кæд
æрцæудзысты Æхсар æмæ Æхсæртæг...
     Æхсар æмæ Æхсæртæг бæргæ айстой Дæлимонты сæ разæй. Фæлæ уæрмы
аирвæзтысты 'мæ Цæрддзуйыбæсты балæууыдысты дыууæйæ дæр.
     Байдыдтой  дын зилын Цæрддзуйыбæсты, æмæ иу ран иу къадакуырой
ауыдтой. Куырой зилы, фæлæ йæ мидæг æппын иу ызмæлæг нæй.
     –  Дзæгъæл  хъеллауæй  ницы,  – загъта  уæд  Æхсар.  –  Фæлтау
банхъæлмæкæсæм – ацы къадакуырой æнæхицау нæ уыдзæн.
     Æрынцадысты   лæппутæ  иу  бæласы  бын.  Ссадлæхурæнæй   хыссæ
змæстой,  афтæ  цæ  'рбаййæфта иу боцъоджын, æмæ  цæм  дзуры  цыдæр
мæстыхуызæй. Й' армы та кæд уыди сæрыкъуыдыр.
     – Ай уыд мæ лæппу. Æмæ сымахæй кæйдæр къухæй æрцыди йæ мæлæт.
     Боцъоджын  сæр Æхсæртæгмæ авæрдта. Сæрыкъуыдыр æнцад  лæууыди.
Æхсар   бамбæрста:  уыцы  Хъоппæгцæст   ын  ыстыдтаид,  æвæдздзæгæн
лæппуйæн йæ сæр. Уый сæрыкъуыдыр у, æнæмæнг.
     Боцъоджын Æхсармæ дзуры:
     –  Уæдæ  мæ сафæг мæнæн ды уыддæ, æмæ абон махæн нæ тыхæвзарæн
у.
     –  Дæу  куыд фæнды, афтæ, – загъта Æхсар. Ныззыввытт æй ласта,
æмæ сæрыкъуыдыр кæмдæр дуртыл ныппырх и.
     Боцъоджын  куыд  нæ смæсты уыдаид! Афтæмæй дыууæ  лæджы  хæцын
байдыдтой. Хъæд æмæ дуртæ кæрæдзиуыл цавтой. Уыцы рæстæг  Дæлимонтæ
дæр Цæрддзуйыбæсты фестадысты. Схæцыди семæ Æхсæртæг, хæстæг цæ  нæ
уагъта Æхсармæ.
     Æхсар  фæхæст  и Боцъоджынæн йæ боцъотыл, æмæ йæ ныууыгъта  йæ
сæрæй  йæ  къæхтæм.  Йæ  боцъо  йын  рацæйскъуыдта,  æмæ  Боцъоджын
сауæрдиагкодта.
     – Уæ, ма мæ амар, бафидауæм...
     – Нæ бафидаудзынæн, цалынмæ мæ уæлзæхмæ нæ фæхæссай...
     Боцъоджын ныууагъта йæ хæст æмæ дзуры Дæлимонтæм:
     –  Адон  мах  зæххыл нæ райгуырдысты. Мах зæххыл  нæдæр  мæлгæ
акæндзысты. Фæлтау цæ сæ зæхмæ фæхæддзæкæнут.
     Сæхъхъисæй  бæндæнасин цын авæрдтой уæлзæхмæ, æмæ  йыл  хæрдмæ
хизынц:  Æхсар  – разæй, æхсæртæг – йæ фæстæ. Хæрдмæ куыд  цыдысты,
афтæ    Æхсæртæг    бæндæн   фæстейы   лыгкодта.   Дæлимонтæ    уæд
бæндæнылыггæгтæ кæрæдзиуыл бастой, æмæ хæрдмæ бырстой сæ фæдыл. Нал
æййæфтой  Нарты  лæппуты. Æппынфæстаг зæхмæ сирвæзтысты  Æхсар  æмæ
Æхсæртæг. Бынмæ 'ркастысты, æмæ дунейы Дæлимонтæ сæ фæдыл ысбырынц.
     –  Адон  куыддæр  сирвæзой, афтæ ныл тых кæндзысты,  –  загъта
Æхсæртæг.
     Уæд æм Æхсар дзуры:
     –  Куыддæр  ысцæйхæддзæкæной, афтæ бæндæнтæ фæлыгтæкæнæм,  æмæ
цыл уæлейæ цæхæр ауадзæм.
     Арт   акодтой   Æхсар  æмæ  Æхсæртæг.  Уæдмæ   Дæлимонтæ   дæр
ысзындысты,  æмæ  дын Æхсар æмæ Æхсæртæг уым бæндæнтæ  фæлыгкодтой.
Дæлимонтæ схъиудтытæгæнгæ тахтысты Цæрддзуйыбæстæм. Къултыл  ма  цæ
бирæтæ  фæхæцыд,  фæлæ  уыдон та цæхæры бын  фесты,  æмæ  Дæлимонтæ
судзгæ-уыраугæ хаудтой уырдыгмæ, æмæ ныппырх ысты Цæрддзуйызæххыл.
     Æхсар æмæ Æхсæртæг рацæуынц Нартæм, æмæ фæрсынц адæмы:
     – Бæлас рахæсгæ нæ федтат?
     – Иу зæронд лæг æй Нартæм фæцæйхаста.
     Цæуынц Æхсар æмæ Æхсæртæг.
     –  Ныр  нæ  куы  фæсайа уыцы зæронд лæг, уæд цы кæндзыстæм?  –
загъта Æхсар.
     –   Сар  мын  йæ  сæр  кæны!  Уæлæмæ  цæуа  –  йæ  къæхтæй  йæ
'рласдзынæн, дæлæмæ цæуа – йæ бецыккæй йæ ахсдзынæн.  А  зæххыл  та
мын ирвæзгæ н' акæндзæн!
     Æхсар  æмæ  Æхсæртæг  Нартæм æрбаввахс ысты.  Кæсынц,  æмæ  сæ
кæртæй зыны сæ фæткъуыбæлас.
     –  Нæ  кæртæй цыдæр зыны нæ бæласы 'нгæсæн, – загъта Æхсар.  –
Бæлвырд у, уыцы зæронд лæг нæ нæ фæсайдта.
     Æрцыдысты сæхимæ, æмæ цыл зæронд лæг амбæлди. Фæцин цыл  кодта
'мæ загъта:
     – Ныр нал æрцæудзысты Дæлимонты дæлсинтæ. Бæлас та æз уæ кæрты
уе рцыдмæ ныссагътон.
     – Хорз бакодтай, дæ цæрæнбон бирæ!
     Æрынцадысты æрсабыр ысты уæд Æхсар æмæ Æхсæртæг.
     
     ÆХСАРЫ КАРД
     Æхсар  æмæ  та  Æхсæртæг иуахæмы сфæндкодтой афæдзы  'мгъуыдмæ
балцы  фæцæуын.  Æртæ  фæндаджы  ныхмæ  бахæддзæ  сты,  нысан   дзы
сæвæрдтой  æмæ  загътой:  "Цæуæм фæйнæ фæндагыл  фæйнæрдæм.  Чи  нæ
раздæр æрцæуа, уый-иу нæ нысанмæ 'ркæсæд, æмæ-иу иннæмæ фæлæууæд".
     Фæцыдысты  æфсымæртæ  фæйнæ фæндагыл. Бирæ  бонтæ  рацыди.  С'
афæдзы бон дæр æрхæддзæ. Æхсæртæг æрыздæхт фæстæмæ. Федта сæ нысан,
æмæ нысан æрдæгсаухъуына адардта æмæ фæтарсти йе фсымæрæн Æхсæртæг.
Æмæ Æхсар цы фæндагыл ацыд, уыцы фæндагыл араст.
     Бирæ фæцыди быдыртæ 'мæ хæхты. Стæй иу сау коммæ бахæддзæ, æмæ
хъæдыкъохмæ бахаста йе хсæв, æмæ уым æрынцади.  Æмæ федта фын, цыма
йын йе фсымæры 'рцахстæуыд.
     Æхсæртæг  фæтæррæстласта, нал бафынæй, æмæ цæуы дарддæр.  Бон-
изæрмæ  та  фæцыди,  æмæ  бахæддзæ  иу  урскоммæ.  Æрынцади  та  иу
хъæдыкъохы,  афынæй  и  иучысыл, æмæ та федта  фын,  фыдздзаг  фыны
хуызæн. Фестади та Æхсæртæг, æмæ дарддæр кæны йæ фæндаг.
     Бон сауизæрмæ фæцыди. Æмæ изæрæй бахæддзæ и иу сырхкоммæ. Тынг
бафæллади  'мæ  сæххормаг  и. Фынæй нал бакодта,  фæлæ  хъæдыкъохыл
азылди, кæд, мыййаг, искуы иу сырдыл сæмбæлин зæгъгæ. Бахæддзæ и иу
цады  былмæ.  Цады  кæрон халагъуд арæзт,  æмæ  дзы  рухс  ферттивы
рæстæгæй-рæстæгмæ.  Æхсæртæг ахъуыдыкодта: "Кæд  ме  фсымæрыл  исты
'рцыди,  уæддæр  ам.  Ацы  бынат  хуымæтæджы  нæ  уыдзæн".   Бацыди
'ввахсдæр  халагъудмæ. Кæсы, æмæ æфсæндуар йæхигъæдæй йæхи  бакæны,
стæй та йæхи сæхгæны. Дуар йæхи куы бакæны, уæд дзы рухс ракæлы.
     Æхсæртæг  фат  фехста,  куыддæр дуар йæхи  бакодта,  æмæ  рухс
фæзынди, афтæ. Æмæ иу уысммæ ахæм хъæр фæцыди уырдыгæй, æмæ бæлæстæ
ныггуыбыртæ  сты,  цад  уылæнтæй сурмæ  акалди.  Æхсæвиуат  дзы  цы
мæргътæ  'мæ  сырдтæ  кодтой, уыдон фæтарстысты  'мæ  дарддæррæттæм
фæлыгъдысты.  Æппынфæстаг бæстæ 'рсабыр  и.  Цад  фæстæмæ  байдзаг,
бæлæстæ дæр ысраст ысты сæ фыдздзаджы хуызæн. Сырдтæ 'мæ та мæргътæ
сабыргай  æрбацыдысты  сæ  фыдздзаг  бынæттæм.  Бон  дæр  рухскæнын
байдыдта.  Куыддæр æрбарухс и, афтæ Æхсæртæг иу зæронд усы  ауыдта.
Ус  йæ  иу  цæстæй  уыди  сохъхъыр, иннæ цæсты  та  Æхсæртæджы  фат
ныффидар,  æмæ хъæрзы зæронд ус. Æхсæртæг æм æввахсдæр бацыди,  æмæ
йе фсымæры фындзыкæлмæрзæн усы къухы ауыдта.
     Уæд æй Æхсæртæг фæрсы:
     – Ай æмæ чи дæ? Цы ми кæны дæумæ ме фсымæры фындзыкæлмæрзæн?
     –  Гъей,  лæппу! Чи дæ, уый æз нæ зонын, фæлæ  Æхсарæй  ды  де
фсымæр кæм зæгъыс, уым ме фсымæр дæр дæ. Æз дæн нæртон чызг. Æрæджы
ме рвадæлтæй иу ам уыди.
     Ныр   ахæст  у  Быценæгтæм,  фæлæ  йæ  фындзыкæлмæрзæн   мæнмæ
ныууагъта,   æмæ  мын  бафæдзæхста:  "Кæс  æм,  мæ  хо!   Кæд   ацы
фындзыкæлмæрзæныл  тугхæддзæ рахъара, уæд зон,  æмæ  уæззау  уавæры
дæн.  Кæннод мын мацæмæй фæтæрс". Æз æм æркастæн, æмæ уæззау уавæры
ис.  Фæлæ  ма  ныр  цы? Бынтондæр басаугуырм  дæн,  æмæ  йæм  кæдæм
фæцæуон?
     –  Æмæ  дын  хосгæнæн нал и, цæмæй ма дæ иу цæстæй ракæсай?  –
афарста йæ Æхсæртæг.
     – Райсомы сæуæртæхтæ ку' амбырдкæнид исчи. Хъуазы 'хсыримæ мын
цæ,  фат  кæм  сæмбæлд, уым куы ныттадзид, уæд хъæлæкк  ракæсин  мæ
цæстæй.
     Æхсæртæг  хъæдмæ азгъордта, иу хъуаз рацахста 'мæ йæ радыгъта.
Хъуазы  'хсыр  сæуæртæхтимæ амхæддзæкодта.  Стæй  фат  ысласта  усы
цæстæй,  æмæ  æхсыр уым ныттагъта. Æмæ ус ракасти  йæ  цæстæй,  æмæ
Æхсæртæгыл ныццинкодта. Уæд æй Æхсæртæг афарста:
     – Æмæ ме фсымæр Быценæгтæм куыд бахауди?
     –  Быценæгтæ уыдысты цуаны. Æвиппайды Арвы дуар фегом æмæ  дзы
æрвызгъæр æрхаудта. Быценæгтæй сæ хистæры сæрыл сæмбæлди,  æмæ  дзы
иннæрдæм ахызт. Уыдон æрвызгъæр рацæйхастой. Æхсар цæ базыдта,  æмæ
йæ  хъуамæ байстаид. Уыдон ыл æртымбыл ысты, æмæ йæ сбастой. Абонмæ
мæхи цæттæкодтон уырдæм, фæлæ д' аххосæй бакъуылымпы дæн.
     –  Æмæ ды Нартæн цы бавæййыс? Иуæхсæв æз ардæм кастæн, æмæ дзы
цыдæр рухс ферттывта.
     –  Æз  ын дæрддаг хо æййафын Уæрхæгæн. Рагæй ам бадын. Нæ  лæг
Хуримæ æмвынг уыди, æмæ йын иу дзæгъæфæрдыг ралæваркодта. Алы  изæр
дæр-иу  æй  мæ хъуырыл бакодтон, æмæ мын мæ фæндаг рухс кодта,  æмæ
уый уыцы фæрдыджы рухс уыд.
     – Уæд уæ лæг та цы фæци?
     Ус ын, халагъуд цы лæгæты уыд, уырдæм ацамыдта 'мæ загъта:
     –  Мæнæ  ацы  лæгæты  дуар алы сабатизæр  фегомвæййы.  Ардыгæй
Быценæгтæ  'рбахизынц, æмæ уæларвон лæджы хъуамæ сæхицæн  аскъæфой,
кæннод  цæ  иу амæлы. Нæ лæджы дæр мын ардыгæй аскъæфтой,  фæлæ  цы
баци, уымæн æппын ницы зонын.
     Æхсæртæг  æмæ  ус  сабаты изæрмæ банхъæлмæкастысты.  Сабатизæр
дуар  фегом  и.  Æхсæртæг  æм йæхи фæбыцæукодта.  Ратыдта  дуар  æд
æвдузæнтæ,  æмæ йæ ныззыввыттласта иуырдæм. Уыйфæстæ усимæ  лæгæтмæ
бацыди. Кæсынц, æмæ дын иу лæджы фæйнæрдæм бабастой, йæ боцъотæ 'мæ
йын йæ рихитæй хил-асин бийынц уæлзæхмæ.
     Уæд ус Æхсæртæгæн афтæ зæгъы:
     – Ай у мæ сæрыхицау.
     Æхсæртæг  кард  фелвæста, лæджы бæттæнтæ фæлыгкодта.  Стæй  йæ
'рдаста.  Лæг  дæр ын арфæ ракодта 'мæ рацыдысты уырдыгæй.  Кæсынц,
æмæ  Быценæгтæ иу къулыл байтыгътой Æхсары. Фатæй йæ 'хсынц, кардæй
йæ цæвынц. Фæлæ йын ницы фæразынц й' амарынæн.
     Æхсæртæг  цæ  ку'  ауыдта,  уæд  цыл  йæхи  рауагъта,  æмæ  цæ
цæгъдынтæ  систа. Чи цæ лыгъди, уыдон та Уæрхæджы  хо  æмæ  йæ  лæг
цагътой.  Быценæгтæй  ма  иу  хай аирвæзти,  иннæтæ  цагъды  фесты.
Суагътой бастæй Æхсары.
     – Ныр мын тас нал у, фæлæ цæут уæхимæ, – загъта Æхсар Уæрхæджы
хойæн. – Æз æмæ дæм Æхсæртæг дæр тагъд зындзыстæм.
     Æхсар  æмæ  Æхсæртæг Быценæгты згъæруатмæ бацыдысты. Æрвызгъæр
систой,  æмæ  йæ  Куырдалæгонмæ  бахастой.  Уым  дзы  Æхсар  кæрдтæ
саразынкодта. Æхсары кард дывæдзыргъ уыди, Æхсæртæгæн та – иуырдæм.
Кæрдтæ ахæм уыдысты, æмæ дзы дур, кæнæ 'фсæйнаг куы ныццавтаис, уæд-
иу дыууæ фæхауди, къуымых нæ кодтой.
     Уырдыгæй  рацыдысты лæппутæ, ус æмæ лæг кæм цардысты,  уырдæм.
Æрæййæфтой усы зыбытыиунæгæй æмæ йæ фæрсынц:
     – Цы фæци не сиахс?
     –  Цыфыддæр  сæ  хай  дæлзæххон Быценæгтæн,  уе  рцыдмæ  ардæм
ыслæбурдтой æмæ йæ амардтой.
     –  Уæдæ  дын  хъуамæ  мах дæ туг райсæм, – загътой  Æхсар  æмæ
Æхсæртæг.
     –  Уой,  ницы  райсдзыстут, уыдонæн сæ раздзæуæг Хъарæмæгъ  у,
кард æй нæ кæрды, æрвызгъæрæй конд куы нæ уа, уæд.
     Уыдон  нæ бакоммæ кастысты, æмæ дæлзæхх Быценæгтæм ныббырстой.
Сæ  раздзог  Хъарæмæгъ дæр уым фæци. Дыууæ дихы фæкодтой  æфсымæртæ
Быценæгты,  æмæ цæ цæгъдын байдыдтой. Фæсацæф æй фæкодта Æхсæртæджы
сусæгæй  уæд Хъарæмæгъ, æмæ Æхсæртæгæн йæ кард йæ къухæй  фæхаудта,
Хъарæмæгъ æй фелвæста. Райдыдтой хæцынтæ Æхсаримæ. Уæд Донбеттыртæй
сæ иу уым февзæрди.
     –  Дæ  карды ком æвæдз-сæрдæнæй айсæрд, æмæ йыл фæтых  уай,  –
дзуры йæм Донбеттыр Æхсармæ.
     Æхсар  йæ  карды  ком æвæдз-сæрдæнæй айсæрста. Хъарæмæгъæн  йæ
кард  нырриуыгъта,  æмæ зæгæлгай баци. Æмæ бабын  ысты  æгасæй  дæр
быценæгтæ.  Фæцæф  и Æхсар йæхæдæг дæр. Донбеттыр æй  тæхгæсуадонмæ
аскъæфта. Уым æй  æрыхсадта, æмæ байгас ысты уайтагъд йæ цæфтæ.
     Уырдыгæй Нартæм æрцыдысты лæппутæ.
     Нартыл  айхъуысти Æхсары карды кой. Уынынмæ йæм  цыдысты,  æмæ
йыл дискодтой. Нартыл-иу исты тасы заман куы уыди, уæд-иу Æхсар  сæ
разæй  бырста йæ кардимæ. Æхсары кард ахæм фидар кæй уыди,  уыйадыл
Æхсары  номыл баззад. Абон дæр ма йæ хонынц æхсаргард, уома  Æхсары
кард.  Уæрсты  лæварæн  уый  хистæр  æфсымæрмæ  хауы,  кæстæрæн  та
фæхайкæнынц бæх. Уыцы фæтк, фæдзурынц, ирон адæммæ Нартæй баззад.
     
     НАРТЫ ФÆТКЪУЫ
     Нартæн  сæ  фæткъуы диссаг фæци. Æвдадзыхос уыди. Й' адзал-æмæ
мæлæтыкъахыл чи лæууыд, уый-иу дзы куы фæхъæстæ, уæд-иу адзæбæх  и.
Фæлæ  йыл  зайгæ чысыл кодта – æгасæй иу фæткъуы. Фæткъуыйæн-иу  йæ
тоныны  рæстæг  куы  'рцыди,  уæд цыдæр  фæци.  Мæстыкодтой  Нартæ.
Мæстыкодтой  Æхсар æмæ Æхсæртæг дæр. Тынгдæрмæсты  Æхсæртæг  кодта.
Фæткъуы  зади  афтæ:  бонæй сихормæ дидинæг æфтыдта,  уымæй  изæрмæ
фæткъуы  рæзти,  æмбисæхсæв  та  йæ  тонæн  уыди.  Изæрмæ-иу   æртæ
дидинæгæй  иу  ахаудта, æмæ ад уагъта, иннæ – талынджы  ахауд,  æмæ
хуыз лæвæрдта. Афтæмæй ма иу фæткъуы зади бæласыл.
     Нартæ Æхсæртæгæн дзырдтой:
     –  А,  фæткъуыбæлас æрхастай, фæлæ дзы пайда куы ницы уынæм  –
цыдæр куы фæвæййы...
     – Радæй йыл хъахъхъæнæг рауадзæм.
     Нартæ хъахъхъæнæг рауагътой сæ фæткъуыйыл, фæлæ никæй бон баци
йæ бахъахъхъæнын. Боныцъæхæй та-иу федтой фæткъуыйы хæрæнтæ.
     Нартæм та рынчынтæ бирæ уыд.
     – Мæхæдæг æй бахъахъхъæндзынæн, – загъта уæд Æхсæртæг.
     Ацыд Æхсæртæг æмæ фæткъуыйы бын халагъуд ыскодта.
     – Æз дæр цæуын, – загъта Æхсар.
     Æмæ йæ фæстæ ацыди. Æмæ йæ фæрсы Æхсæртæг:
     – Ды та ма цæмæ 'рцыддæ?
     –  Ау, æфсымæртæ не стæм? Уæд та дыл исты 'рцыд... Фæнычы  цур
куыд бадон?
     –  Хорз,  уæдæ  афтæ бакæнæм. Æмбисæхсæвмæ нæ иу  хъахъхъæнæд,
уырдыгæй бонмæ та
     – иннæ. Хистæр дæ, æмæ уал ды дæхи 'руадз.
     – Нæ, ды бафынæйкæн, кæстæр тагъддæр афынæйвæййы.
     Æхсæртæг   æцæгæй  дæр  уайтагъд  афынæй.  Æхсар   хъахъхъæны.
Æмбисæхсæвты йæ райхъалкодта Æхсар Æхсæртæджы:
     – Цæй, исты афынæй дæ?
     – Хуыцауæн цы зæгъон – æгæр дæр ма афынæй дæн.
     – Ницы кæны, де уæнгтæ аиваз, æмæ фæлидздзæни дæ хуыссæг.
     Æмæ  Æхсар æрфынæй и, æмæ ныр та Æхсæртæг хъахъхъæны. Фæлæ цæй
фынæй æмæ цæй æндæр! Йæ ныхбынты судзинтæ атъыста, æмæ фæлыгъди  йæ
хуыссæг.
     Рухсирдæнтæм хъавыд бон. Æхсæртæг йæ судзинтæ ныхбынтæй ласта,
æмæ  раст уыцы афон бæласыл æртæ æхсинæджы абадт. Сæ иу дзы фæткъуы
стыдта.  Уæд  æй Æхсæртæг фатæй фехста, æмæ фæцæф и  æхсинæг.  Фæлæ
фæткъуы  ахаста. Æхсæртæг йе рдын зæххыл ныццавта.  Æмæ  фесхъиудта
æрдын,  æмæ  Æхсары ныхыл сæмбæлд. Æхсар фæгæпласта  'мæ  фæрсы  йе
фсымæры:
     – Цы кодтай, Æхсæртæг?
     Æхсæртæг ын хабар радзырдта. Бонырухсæй æркастысты, æмæ кæйдæр
игæры кæрдихтæ иуран лæууынц.
     – Сис цæ, æмæ нæ фыды бафæрсæм, – загъта Æхсар.
     Æхсæртæг   цæ   къухмæрзæны  атыхта.  Æрцыдысты  сæхимæ,   æмæ
рахабаркодтой сæ диссаг Уæрхæгæн.
     Уый    фæстæ    хабар   Нартыл   айхъуысти,    æмæ    иууылдæр
фæткъуыбæласырдæм ацыдысты. Æркастысты, æмæ дзы – тугвæд.
     –  Бæлвырд фæцæф и æхсинæг, – загъта Уæрхæг. – Мæ тыхы  ма  к'
уаин,  уæд йæ фæд-фæд бæргæ фæцæуин. Фæлæ... Дæлæмæ 'рхауæд  зæронд
рауадзæг!
     – Æз ацæудзынæн тугвæдыл, – загъта Æхсæртæг.
     Æз дæр демæ цæуын зæгъгæ загъта Æхсар.
     –  Уæ иу æгъгъæд у, – загъта уæд сæ фыд. – Мæн та кæмæн уадзут
ам, зæронд-зæронды?
     – Не рцыдмæ дын ницы уыдзæн.
     Æрымбырдкодтой æхсинæгæн йæ игæры кæрдихтæ, æмæ тугвæдыл араст
ысты  Æхсар  æмæ  Æхсæртæг.  Тугвæд цæ  фурды  былмæ  'ркодта,  æмæ
Æхсæртæг афтæ зæгъы:
     –  Ардыгæй  иумæ ацæуæм, уый гæнæн нæй. Æз уæддæр кæстæр  дæн.
Æхсинæджы æз фæцæфкодтон, æмæ мæм афæдзы бонмæ ам кæс æнхъæлмæ.  Нæ
фыд  базæронд и, уый уыныс. Æмæ Хуыцау бахизæд, фæлæ йыл  исты  куы
'рцæуа...  Уæд арвыл сау тæлмытæй мигътæ зындзысты, æмæ  дæ  Нартæм
цæуын хъæудзæн. Кæд фурд урс фынк хæсса, уæд уый зон, æмæ æгас дæн.
Кæд  æмæ  сырх  фынг  хæсса фурд, уæд мыл цыдæр æрцыд,  æмæ-иу  мæм
агурæг фæцу.
     Æхсар   фурды  был  баззад.  Халагъуд  ыскодта  йæхицæн,   æмæ
сырддзуан  цыди.  Æмæ сырды фыдæй царди. Рæстæг  дæр  йæ  цыды  кой
кодта.
     Æхсæртæг  фурды  алæгæрста,  æмæ йæм  фæйнæрдыгæй  Донбеттыртæ
кæсынц.  Уынгты  фæцæуы,  æмæ  иу хæдзарæй  сонт  цъæхахст  фæцыди.
Æхсæртæг  уæд  комкоммæ  уырдæм  бараст.  Хæдзары  къултæ   сыгъдæг
æргъæуæй  уыдысты.  Й'  астæрд – æрттивгæ  авг,  æмæ  йæ  царæй  та
стъалытæ  зынди. Байхъуыста Æхсæртæг хæдзармæ, æмæ  та  ноджы  сонт
цъæхахст фæцыди. Уæд йæ хъустыл ауади Æхсæртæгæн:
     –   Дзырдтам  дын,  ныууадз  уыцы  фæткъуы!  Ныр  ма  дын   цы
баххуыскæндзæн?
     Фæныфсджын и Æхсæртæг уыцы ныхæстæй, æмæ дуар бахоста.  Рауади
йæм дыууæ чызджы.
     Æхсæртæг цæм дзуры:
     – Уазæг нæ уадзут?
     –  Уазæг – Хуыцауы уазæг. Фæлæ хæдзары хъæрзгæ ис, æмæ дзы куы
батыхсай?
     Æрбакодтой дыууæ чызджы Æхсæртæджы, æмæ сæ мадмæ дзурынц:
     – Уазæг... Æнахуыр уазæг.
     Мад ыл бацин кодта уазæгыл. Чызджытæн уыд цыппар æфсымæры, æмæ
уыдон дæр рауадысты Æхсæртæджы размæ. Æрбадын æй кодтой фынджы цур.
Лæппутæй  дыууæ  – йæ уæлейы, дыууæ та йæ дæлейы 'рбадти.  Чызджытæ
дыууæйæ фынджы уæлхъус лæггадкодтой. Мад хистæры бынаты бадт.
     –  Дæ хуызæн уазæг фыдздзаг хатт уынæм. Кæцæй цæуыс? – афарста
йæ мад.
     – Нартыбæстæй дæн.
     Афтæ куыддæр загъта Æхсæртæг, афтæ рынчын ысхъæрзыдта мидæггаг
уаты.
     Мад  æмæ  йæм  дыууæ  чызджы  бауадысты.  Чысыл  фæстæдæр  мад
раздæхти фæстæмæ, æмæ йæм Æхсæртæг дзуры:
     – Уый чи хъæрзы афтæ тынг?
     – Уый нæ кæстæр чызг у.
     – Æмæ цы кодта?
     –  Мæнæн  ис  цыппар лæппуйы. Мæнæ дæ цуры  бадынц.  Æмæ  æртæ
чызджы. Дыууæйæ цæ уыныс. Уæртæ уаты чи хъæрзы, уый та у ме ртыггаг
чызг.  Сахуыр  ысты  мæ  чызджытæ  Нарты  цæхæрадонмæ.  Уым  ис  иу
фæткъуыбæлас,  æмæ  йыл иу фæткъуы зайы. Æмбисæхсæвмæ  сцæттæвæййы,
æмæ  йæ  ме ртæ чызджы алафон хастой. Бæргæ цæ нæ уагътон, дзырдтон
цын, ма кæнут, Нартæ уæ æвыдæй нæ ныууадздзысты зæгъгæ. Фæлæ мæм нæ
хъуыстой.  Иуизæр  та сæхи 'хсинджытæ фестынкодтой,  æмæ  атахтысты
фæткъуы   хæссынмæ.   Нарты   лæппутæ   фæткъуыбæлас   уыцы   'хсæв
хъахъхъæдтой дыууæйæ. Кæстæр чызг куыддæр фæткъуы стыдта,  афтæ  йæ
лæппутæй  иу фатæй фехста. Фæцæф мын кодта мæ чызджы, æмæ йæ  игæры
кæрдихтæ  уым  аззадысты. Фæткъуы бæргæ рахаста, фæлæ чызг  йæхæдæг
мæлы.
     – Æмæ йын ницæмæй ис ысдзæбæхкæнæн?
     – Ис, – дзуры мад, – йæ игæры кæрдихтæ к' уаиккой, уæд.
     – Куы йæ фервæзынкæнин, уæд мын цы радтиккат?
     – Кæд ыл барвæсдзынæ, уæд æй дæуæй хуыздæр кæмæн раддзыстæм?
     – Уæдæ мæм æй ракæнут.
     – Цæуынæн нал у, йæ бон нæу!
     Дыууæ чызджы йæм фæткъуы 'рбахастой.
     – Æххæст ма хъæрмуст æхсыр дæр æрхæссут.
     Мад  æм  иу  чысыл  къусы хъæрмуст æхсыр  æрбадавта.  Æхсæртæг
фæткъуы лыстæг карст акодта. Игæры кæрдихтæ систа, æхсыры къусы  цæ
ауагъта 'мæ дзуры:
     – Бакæнут мæ ныр уæ рынчынмæ.
     Æмæ  йын  Æхсæртæг  йæхи къухæй уыцы æхсыр бадардта  фæткъуыйы
кæрстытæ  'мæ  игæры  кæрдихтимæ. Æмæ чызг адзæбæх  и  'мæ  атыхсти
Æхсæртæгыл, æмæ йæм дзуры:
     – Мæ ирвæзынгæнæг!
     Мад бауади, æмæ йæ йæ хъæбысы акодта йæ чызджы.
     – Дзерассæ, мæ хъæбул! Фервæзтæ?
     – Фервæзтæн, æнхъæлдæн...
     Уæд мад Æхсæртæджы 'фцæгыл атыхсти.
     – Уæ, дæ сæрыл мæ 'рхæссай, кæд дæ цы Хуыцау æрбахаста!
     Æрдхæрæны   чындзæхсæв  ыскодтой  уыйфæстæ  Донбеттыртæ,   æмæ
æнæхъæн къуыри ахаста сæ чындзæхсæв.
     Цæрынтæ  байдыдтой уым Æхсæртæг æмæ Дзерассæ æмæ  афæдзы  бæрц
рацыд.
     Æмæ иубон Æхсæртæг афтæ зæгъы:
     – Цæуынафон у, мæ рæстæг æрæввахс.
     – Кæд дын хæдзар и, – загъта Дзерассæ, – уæд фæцæуæм.
     –  Хæдзар мын куыннæ ис! Стæй мæм фурды был æнхъæлмæ куы  кæсы
ме фсымæр. Нæхимæ та – нæ зæронд фыд. Афонмæ цы фæци, нæ зонын.
     Æмæ Донбеттырты мадæн сæ фæнд загътой.
     –  Ацæудзыстут, фæлæ уал æххæст афонмæ фæгæдзæкæнут.  Дзерассæ
'нхъæлцау у, æмæ уал фервæза.
     – Махæн нæхи зæххыл чи райгуыра, нæхион дæр уый у.
     Ницыуал  ысдзырдта  Донбеттырты мад  æмæ  цæ  бирæ  лæвæрттимæ
рарвыста.
     Æхсæртæг  æмæ  Дзерассæ рахызтысты фурды  былмæ.  Ссардтой  иу
халагъуд, йæ хуылфæй фæздæг цыди.
     –  Ай  ме  фсымæры халагъуд у, – загъта Æхсæртæг. –  Фæлæ  уæд
йæхæдæг кæм и? Фæлæу уал, Дзерассæ, æз æй рацагурон.
     Æхсæртæг  Дзерассæйæн сырддзæрмттæй уат  ацарæзта,  æмæ  ацыди
Æхсары агурæг.
     Уæд  дын Æхсар фæзынди йæ сырдымардимæ. Бакасти халагъудмæ æмæ
дзы  хуысгæ  ауыдта Дзерассæйы. – Уæ Хуыцау, ай чи у?  Зæд  у,  æви
дуаг? Нырмæ мын æй куыннæ 'вдыстай!
     Æхсар  физонджытæ  акодта. Ацæттæ цæ кодта 'мæ  цæ  къæйфынгыл
авæрдта. Стæй хъæрæй ысхуыфыди, кæд сыхъал уаид чызг зæгъгæ.
     Дзерассæ фехъал и 'мæ дзуры Æхсармæ:
     –  Æрхæддзæ дæ? Физонджытæ дæр ма скодтай?.. Куыд адджын фынæй
кодтон!
     Æмæ  йæхи  Æхсармæ ласы Дзерассæ. Цæвиттон, Æхсар æмæ Æхсæртæг
тынг  æнгæстæ  уыдысты,  æмæ Дзерассæ Æхсары  нæ  базыдта.  Уый  йæ
Æхсæртæг æнхъæлдта. Æхсар дзы йæхи æддæмæ-æддæмæ ласта, æмæ йæм уæд
Дзерассæ дзуры:
     –  Цæмæй  мæ  тæрсыс, æз Дзерассæ дæн, –  æмæ  йын  йæ  къухмæ
февнæлдта. Ницы та сдзырдта Æхсар, фæлæ фæдызæрдыг, кæд ме  фсымæры
ус у, æмæ мæм уый æфсон цæуы?
     Уæд  Æхсæртæг фæзынди, æмæ цæ куыддæр ауыдта, афтæ  йын  цыдæр
маст фæцагайдта йæ зæрдæ.
     –   Хорз  нæ  бакодтай,  Æхсар!  Æз  æй  мæхицæн  адджын   нал
ыскæндзынæн. Акæн æй бинонтæн дæхицæн.
     Уæд Æхсар фат авæрдта йе рдыны, хæрдмæ йæ фехста 'мæ загъта:
     –  Хуыцау!  Ацы  фат хæрдмæ дыууæйæ фæцæуæд, фæстæмæ  та  иуæй
æрцæуæд! Æмæ ацы усыл мæ буарæй цы аныдзæвыд, уым сæмбæлæд. Æмæ  мæ
мæлæт уымæй æрцæуæд!
     Фат  хæрдмæ  дыууæйæ фæцыди, фæстæмæ иуæй æрцыди,  æмæ  Æхсары
æнгуылдзыл сæмбæлд. Æмæ уыйадыл амарди лæппу.
     Бамбæрста Æхсæртæг, йе фсымæр æнæхъуаджы кæй бабын,  уый.  Æмæ
загъта Дзерассæйæн:
     – Кæс, æмæ арвыл сау тæлмытæй мигътæ куы фæзыной, уæд уый зон,
æмæ  нæ  зæронд фыдыл цыдæр фыдбылыз цæуы. Æз ме фсымæры æнæхъуаджы
бафхæрдтон. Рæстудæй йæхи амардта. Æмæ æз дæр йæ фæстæ цæринаг  нал
дæн. Ме фсымæры мæрдтæм иунæгæй н' ауадздзынæн.
     Цирхъ систа, æмæ дзы йæхи барæхуыста, æмæ уый дæр амарди.
     Дзерассæ  иунæгæй баззад, æмæ йæхи 'ргæвды, кæуы, æмæ  сагъæсы
бацыд.  Уæдæ ма цы кæна ныр? Дыууæ 'фсымæры риуыл ныффæлдæхти.  Æмæ
цын сæ тугтæ йæ цæссыгæй æхсадта 'мæ хъарджытæкодта.
     Уæд Нартæ загътой:
     –  Æхсар æмæ Æхсæртæг кæмдæр фесæфтысты. Уæлæ ма сæ зæронд фыд
ис, æмæ йыл мæлæты уды фидар бахæцыд. Цæй æмæ йæ рæгъаугæс ыскæнæм.
     Уæрхæгæй рæгъаугæс ыскодтой Нартæ, æмæ йын ныффæдзæхстой:
     –  Иу  ыстур  дæр  куы фæхъæуа нæ рæгъауæй, уæд  æй  дæ  сæрæй
бафиддзынæ!
     Зæронд Уæрхæг фосы фæдыл араст и. Къус, лæдзæг, нымæт –  уыдон
уыдысты  йæ  фæллой.  Дард  фæтардта Нарты  рæгъæутты  Уæрхæг.  Æмæ
'нхъæлмæ  касти  йæ  фырттæм. Сихорафон иу йæ  нымæт  æрытыдта,  йæ
лæдзæг-иу  æрсагъта, къусы та-иу æхсыр æрдыгъта, æмæ-иу  фарста  йæ
нымæт, йæ лæдзæг æмæ йæ къусы:
     – Уæдæ кæм ысты мæ фырттæ?
     Къус-иу дзырдта:
     – Фæндагыл ис дæ байзæддагæй чидæр.
     – Цæуæг дæм цæуы дæ байзæддагæй, – дзырдта лæдзæг.
     Тагъд дæм хæддзæкæндзысты зæгъгæ-иу дзырдта нымæт.
     Уæрхæг-иу  къус йæ риумæ 'рбалхъывта, лæдзæг-иу сæрфтытæкодта,
нымæты-иу  йæхи  атыхта  æмæ йæ ныфс нæ  састи,  афтæмæй  йæ  бонтæ
'рвыста.
     Алыбон  дæр цæ фарста Уæрхæг йæ къус, йæ лæдзæг æмæ йæ нымæты,
æмæ  йын-иу  уыдон  куыд  уыдзæн, æмæ  цы  уыдзæн,  уый  æцæгдзинад
загътой.
     
     *  *  *
     Æмæ ракодта Уастырджи йæ фæндаг Дзерассæйыл, æмæ йæм дзуры:
     – Цæй æрдиаг-куыд кæныс, ацы сылгоймаг?
     Уæд   арвыл  сау  тæлмытæй  мигътæ  фæзындысты.  Дзерассæ  цæм
фæкомкоммæ и 'мæ тынгдæр ныккуыдта. Дзуры Уастырджимæ:
     – Мæнæ ацы дыууæ 'фсымæры сæхи мæн тыххæй амардтой. Сæ иу – мæ
сæрыхицау, иннæ – мæ тиу. Сæ баныгæнын мæнмæ кæсы, æмæ иуæй  уыууыл
тыхсын. Иннæмæй-ма акæс! Уæлæ арвыл сау тæлмытæй фæзындысты мигътæ,
æмæ  –  адонæн иу зæронд фыд и – цыдæр тых ыл цæуы, æмæ  уымæн  дæр
ницы мæ бон у.
     –  Кæд афтæ у, – загъта Уастырджи, – уæд мæнæн ком радт.  Адон
æз баныгæндзынæн.
     –  Дæуæй  хуыздæр ма мæ чи хъæуы! Æрмæст мын адон  уæлæуыл  ма
ныууадз. Сæ хъамбулцæстытæ цын сынтытæ скъахдзысты, сæ рæсугъд буар
цын хилджытæ бахæрдзысты, се стджытæ цын сырдтæ бахсындзысты.
     Уастырджи йæхсæй зæхх æркъуырдта, æмæ дзы фæрсæй-фæрстæм дыууæ
ингæны февзæрд.
     Дзерассæ  'мæ  цæ Уастырджи уым баныгæдтой. Стæй йын  Дзерассæ
афтæ зæгъы Уастырджийæн:
     – Æххæст цын цырт сараз, зæххы 'мвæз куыннæ уой...
     Уастырджи дыггаг хатт æркъуырдта зæхх, æмæ рæсугъд цырт  саджы
сытимæ фестади сæ уæлæ.
     –  Ды  дæхи бадзæбæхтæ кæн, – загъта уæд Дзерассæ. Æз та  мæхи
æрыхсон доны.
     – Цы ма 'хсыс дæхи?
     – Уæдæ чъиллæттæй кæдæм цæуын? Уæд та мæ исчи федта. Уæд дæуыл
дæр  фæхуддзæни, æмæ мæныл дæр. Зæгъдзысты, ай цы сылгоймаг  у,  йæ
цæсгом æхсын чи нæ фæразы?
     Уастырджи йыл баууæндыд, æмæ Дзерассæ донмæ бауади, багæпп дзы
ласта 'мæ ма радзырдта Уастырджимæ:
     –  Бузныг,  хорз  лæг, дæ лæггадæй! Хорз лæг  йæ  хорзракæндыл
фæсмон  нæ  кæны. Фæлæ ма дæ иу хорздзинад курын: ацу  Нартыхъæуыл,
æмæ Нарты зæронд Уæрхæгæн зæгъ, ма тыхсæд, тагъд æм зынæг уыдзæни.
     Уастырджи йæм адзырдта Дзерассæмæ:
     –  Æ  уæртæ  сыл-рувас, ацы хатт аирвæзтæ  уæлæуыл.  Фæлæ  мын
мæрдты та кæдæм фæцæудзынæ?
     –  Мæрдты  дæ  цы  фæнды, уый мын кæн, – загъта  Дзерассæ  'мæ
ныффардæг и сæ хæдзармæ.
     Фæсайды и Уастырджи. Йæ фæндаг ракодта Нартыл æмæ фæрсы:
     – Æхсар æмæ Æхсæртæджы фыд – зæронд Уæрхæг – кæм и?
     – Уæлæ Нарты рæгъæутты фæстæ хъеллаукæны.
     Уæд  Уастырджи йæ фæндаг Уæрхæгыл акодта. Уæрхæг та  æрывæрдта
йæ къус, йæ лæдзæг æмæ йæ нымæт. Æмæ та цæ фæрсы:
     – Фæндагыл ис дæ байзæддагæй чидæр, – дзырдта къус.
     – Дæ байзæддаджы номæй дæм цæуæг фæуыдзæн, – загъта лæдзæг.
     – Тагъд дæм хæддзæкæндзысты зæгъгæ загъта нымæт.
     Уæрхæг  къус  йæ  риумæ  'рбалхъывта,  лæдзæджы,  нымæты  йæхи
æрбатыхта, æмæ та ныккæуы. Йæ тæригъæдæй Уастырджийы зæрдæ  суынгæг
и, æмæ йæ афарста:
     – Цы кæныс, Уæрхæг?
     –  Цы  ма  кæнон! Мæ дарджытæй æнæдарæг фæдæн, мæ хъæбултæй  –
æнæхъæбул.  Фæцыдысты 'мæ нал зынынц. Нартæ мæ хынджылæгкæнынц,  сæ
рæгъæутты фæстæ рахауддæн.
     –  Ма  тыхс, кæд дæ хъæбултæй æнæхъæбул дæхи кæныс, уæддæр  дæ
дарджытæй дæхи æнæдарæг ма хон, зындзысты дæм.
     – Бузныг, Уастырджи, дæ ныфсæй.
     Æмæ араст и Уастырджи уæларвмæ.
     
     *  *  *
     Дзерассæ  йæ мадмæ бацыди, æмæ йын радзырдта, цы 'рцыди,  уый.
Фæмасткодтой  Донбеттыртæ се сиахсы сæфтыл. Фæлæ рæстæг  дæр  цыди,
æмæ Дзерассæйæн й' арыны афон æрхæддзæ, æмæ фæрсы йæ мады:
     – Цы бакæнон, æна цæра! Мæ рæстæг æрæввахс...
     –  Фæцу  Нартæм. Исты уæзæг цын баззадаид æвæдздзæгæн. Кæннод,
уыдонæн сæхимæ чи нæ райгуыры, уый сæхиуыл нæ нымайынц.
     Æмæ  араст  и  Дзерассæ Нартыбæстæм. Фæрсгæ-фæрсгæ  'рбахæддзæ
Нартыхъæумæ.  Хъæугæрон  æрлæууыди,  æмæ  хъуыды  кодта:  "А  цæугæ
'ркодтон,  фæлæ  ныр кæй хæдзары хъуамæ уон? Цæй, Ныхасыл  бацæуон,
кæд мæ исчи бафæрсид. Æмæ 'рцагурдзынæн уæд нæ лæджы уæзæг".
     Æмæ  араст и Ныхасы астæуты нымдгæнгæ. Ныхасы адæм сыстадысты,
сæ цæстытæ йыл æрывæрдтой, æмæ дискæнынц.
     Фæрсынц кæрæдзийы:
     – Чи уыдзæн ацы сылгоймаг? Махæй æддæ куы ничи ис...
     Æмæ хистæртæ кæстæртæм дзурынц:
     – Сылгоймæгтæм фæдзурут, æмæ йæ уыдон бафæрсой, чи у, уымæй.
     Кæстæртæ ауадысты устытæм, æмæ цын загътой:
     –   Иу  æрыгон  сылгоймаг  Ныхасы  астæуты  нымдгæнгæ  рацыди.
Хистæртæ нæ сымахмæ рарвыстой, цæмæй йæ бафæрсат, чи у, уымæй.
     Хистæр  устытæ  кæстæр  чындзыты  рарвыстой,  æмæ  йыл   уыдон
æртыхстысты.
     – Кæй чындз дæ?
     – Кæдæм цæуыс?
     Дзерассæ цын афтæ:
     – Уе гас мæ ма фæрсут. Уæ иу мæ бафæрсæд.
     Уæд æй чындзытæй иу фæхицæн кодта 'мæ йæм дзуры:
     – Ам мæныл æууæнк ис. Чи дæ, уый мын зæгъ.
     – Æхсæртæг кæм царди, уый уал мын фенынкæн.
     Ног  чындз Дзерассæйы бакодта, Æхсæртæг кæм царди, уырдæм. Уым
уыди  стыр  мæсыг амад. Кæрты лæджирттæг ысхæцыди.  Нал  цæрæнбынат
зынди быронæй, нал – йæ бацæуæн.
     –  Æз  Æхсæртæджы  номыл дæн, – загъта Дзерассæ.  –  Цам  дæн,
уæхиуæтты тагъд фендзыстут.
     Стæй ног чындз хистæр устытæн загъта:
     – Æхсæртæджы ус у.
     Хистæр устытæ уæд лæппу-фæсивæдмæ фæдзырдтой:
     – Цæут, æмæ зæгъут Нартæн: Æхсæртæджы ус у.
     Лæппутæ Ныхасы фехъусынкодтой:
     – Æхсæртæджы ус у.
     – Уый уæдæ нæ хæрзгæнæг куы у, – загътой хистæртæ...
     –   Базонут-ма,  тагъд  æрцæудзысты  Æхсар  æмæ  Æхсæртæг?   –
барвыстой та хистæртæ.
     Дзерассæ  цын  бамбарынкодта кæстæр чындзытæн, цы  цыл  æрцыди
фаззæттыл,  уый.  Æмæ  цæ  куыд бавæрдта, уый  дæр.  Хистæртæм  куы
бахæддзæ хабар, уæд загътой:
     –  Цæй, уæддæр æгайтма сæ хæдзарвæндаг н' аскъуыди. Æхсæртæджы
цæрæнуатмæ бацыди уæд Дзерассæ. Ныссыгъдæг æй кодта, ныссæрфта  йæ.
Æмæ  йын уыйфæстæ райгуырди дыууæ лæппуйы, фаззæттæ – Уырызмæг  æмæ
Хæмыц.
     Зын  уыди Дзерассæйæн се схæссын, æмæ цæ фæкодта йæ цæгатмæ  –
Донбеттыртæм. Хæмыц æмæ Уырызмæг сæ мадырвадæлтæм хъомыл байдыдтой.
Сæ  мад  Дзерассæ раздæхт фæстæмæ, æмæ лæппуты ссыдмæ  хæдзар  афтæ
сæрттивын кодта æмæ лæг йæ къулты йæхи уыдта.
     Уырызмæг  æмæ Хæмыц тынг фыдуаг рацыдысты. Хъултæй  хъазыдысты
Донбеттырты сывæллæттимæ, алкæй æмбылдтой, алкæуыл тыхкодтой.
     Иуахæмы та хъазыдысты, æмæ-иу кæмæн йæ цонг фелвæстой, кæмæн –
йæ зæнг. Донбеттырты хъуырхъуыр цыди.
     Донбеттырты мад загъта йæ лæппутæй кæстæрæн:
     – Фæкæнын цæ хъæуы сæ фыдыбæстæм, æмæ уадз æмæ уым уой. Кæннод
ам ахæм цæрæг нæй, æмæ адон кæй нæ бафхæрдтой.
     Дзерассæйы  кæстæр æфсымæр цæ ракодта уæд Хæмыц æмæ Уырызмæджы
Нартæм, æмæ цæ бахæддзæкодта Дзерассæмæ. Лæппу йæхæдæг аздæхти.
     Иубон  та  Нарты  лæппутæ милмææхст кодтой. Æмæ  Уырызмæг  æмæ
Хæмыц афтæ зæгъынц сæ мадæн:
     – Ауадз-ма нæ мах дæр.
     –  Нæ сарæхсдзыстут нырма Нартимæ, исчи уæ фæхъыгдардзæн. Кæнæ
уæхæдæг искæй фæхъыгдардзыстут, æмæ уын хорз нæ рауайдзæн.
     –  Мах никæй бахъыгдардзыстæм, нæдæр искæй асхойдзыстæм.  Нæхи
нын исчи куы хъыгдара, уæддæр никæмæ сдзурдзыстæм.
     Дзерассæ  цæ  ауагъта  уæд  æмæ  Хæмыц  æмæ  Уырызмæг,   Нартæ
милмææхст кæм кодтой, уырдæм ныццыдысты.
     Нартæ  цын бар радтой. Хæмыц æмæ Уырызмæг фæйнæ хатты  фехстой
милмæ, æмæ Нарты лæппуты амбылдтой.
     Нарты  лæппутæ  цыл  сæхи  барæй  къуырдтытæкодтой,  хылкъахæн
кодтой.  Фæлæ цæ Уырызмæг æмæ Хæмыц никæмæ ницы сдзырдтой,  афтæмæй
рауадысты сæхимæ.
     Дыггаг бон та уæхскхæстæй хъазыдысты Нартæ.
     –  Ауадз  нæ  Нарты  уæхскхæстмæ,  никæй  бахъыгдардзыстæм,  –
загътой лæппутæ.
     – Ма кæнут, искæмæ фæмæсты уыдзыстут, æмæ уын хылмæ ацæудзæн.
     – Никæмæ ницы сдзурдзыстæм.
     Ауагъта  та цæ Дзерассæ, æмæ Уырызмæг æмæ Хæмыц Нарты фæсивæды
уæхскхæстмæ ныццыдысты. Исдуг цæм кастысты, стæй загътой:
     – Мах дæр-ма бауадзут хъазын.
     – Искæуыл уæ исты куы 'рцæуа, уæд мах аххос ма фæуæд.
     Райдыдтой  уæхскхæстæй хæцын. Уырызмæг  æмæ  дзы  Хæмыцы  ничи
'мбылдта.  Нарты фæсивæд та састы бынаты баззадысты, æмæ  хылкъахæн
кодтой.
     Уырызмæг  æмæ Хæмыц сæхимæ рацыдысты – никæмæ ницы  сдзырдтой.
Æмæ сæ мадæн радзырдтой хабар.
     – Ацы хатт уæ нал ауадздзынæн, – загъта Дзерассæ.
     Æртыггаг  бон  Нарты  фæсивæд гуыппытæй хъазыдысты,  фæлæ  цæм
Уырызмæг æмæ Хæмыц нал æрцыдысты.
     Уæд та дын иубон Нарты дондзыхæй иу чызг дон хаста.
     –  Кæс-ма,  Уырызмæг,  далæ уыцы чызджы донгæрзтæм,  –  загъта
Хæмыц.
     Хæмыц фат фехста, æмæ чызджы донгæрзтæ ныцъцъæлтæ сты. Чызг йæ
мадмæ кæугæ бацыди.
     – Цы кодтай?
     – Хæмыц мын мæ донгæрзтæ ныцъцъæлкодта йæ фатæй.
     – Ацу ма ноджыдæр иу хатт.
     Чызг æндæр донгæрзтимæ 'рцыди, æмæ та рахæссы дон.
     – Ныр та æз фехсон фатæй, – загъта Уырызмæг.
     – Фехс, фæлæ чызгæн мацы кæн.
     Уæд   Уырызмæг   фехста  йæ  фат,  æмæ  чызгæн  йæ   донгæрзтæ
æрызгъæлдысты.
     Чызг та кæугæ ссыди.
     – Цы та кодтай? – афарста йæ йæ мад.
     – Ныр та мын Уырызмæг асаста мæ донгæрзтæ.
     –  Ацу, ацы хатт-ма ныццу. Кæд ма дын цæ асæттой, уæд, мæ чызг
дæ,  æмæ де взаг дæхимæ. Кæннод Сехыгоппыл хаугæ фæцу, æмæ де  взаг
та дæ комы бахус уæд!
     Чызг  æртыггаг  хатт æрцыди дондзыхмæ. Систа дон  æмæ  рацæуы.
Хæмыц  та  йæ  фехста,  æмæ  та  чызджы  донгæрзтæ  ацы  хатт   дæр
æрызгъæлдысты.
     –  Ныр цы хынджылæгкæнут? Кæд афтæ тыхджын æмæ ныфсхаст ыстут,
уæд  уæ зæронд фыд Нарты рæгъæутты фæдыл куы рафтыд, йæ зæронд царм
хурмæ  куы  бампылд, йæ къæхтæ 'мæ йæ къухты туг къæйтыл куы  мизы.
Æмæ уал уый фервæзынкæнут!
     Уырызмæг  æмæ  Хæмыц  кæрæдзимæ  бакастысты.  Стæй  Дзерассæмæ
бацыдысты.
     – Нæ фыды номыл ма исчи змæлæг и?
     Дзерассæ  йæ  уайтагъддæр фембæрста, лæппутæ цыдæр фехъуыстой,
æмæ цæ 'мбæхсæн ницыуал и, уый.
     –  Бындурзылд  бауæд сымахæн уый чи загъта!  Фæлæ  уæ  фыдыфыд
æцæгæй дæр Нарты рæгъæутты фæдыл рахау-бахаукæны кæмдæр.
     – Æмæ йæ куыд базонæм?
     – Ныхасы бафæрсут искæй.
     Уæд Хæмыц æмæ Уырызмæг Нарты Ныхасмæ 'рцыдысты.
     – Фарн уæ ныхасы!
     – Фæрнæйдзаг ут, лæппутæ!
     –  Фехъуыстам,  нæ фыдæлтæй ма чидæр æгас у, уæ рæгъæуттæ  уын
хизы. Æмæ нын æй бацамонут.
     Æмæ загътой уæд Нартæ кæстæртæй иуæн:
     – Акæн ацы лæппуты, æмæ цæ Уæрхæгмæ бахæддзæкæн.
     Нарты  кæстæр  Уырызмæг æмæ Хæмыцы йемæ акодта.  Æмæ  Уæрхæгмæ
куыд æввахс кодтой, афтæ Уæрхæг дзуры йæхицæн:
     – Мæ зæнæджы къæхтыхъæры хуызæн хъусын.
     Чысыл фæстæдæр та зæгъы:
     – Сæ ныхас дæр цыма нæхи хуызæн у.
     Æрывæрдта  къус, æхсырæй йедзаг афтæмæй, æрсагъта  йæ  лæдзæг,
æрытыдта  йæ  нымæт.  Уырызмæгитæ йæм баввахс ысты  æмæ  та  Уæрхæг
дзуры:
     – Æ, сæ тæфы хуызæн тæф мæ фындзыл уайы.
     Бацыди къусмæ Уæрхæг, æмæ йæ фæрсы:
     – Нæма зынынц мæ фырттæ?
     – Æрбацæуынц!
     Уæрхæг  фырцинæй  къус йæ риумæ нылхъывта.  Стæй  та  лæдзæджы
фæрсы:
     – Нæма 'рбахæддзæвæййынц мæ фырттæ?
     – Ныртæккæ 'рбазындзысты.
     Уæрхæг  лæдзæг сæрфтытæ кæны, æмæ йæ зæхмæ нал уагъта. Нымæтыл
æрбадт, æмæ йæ фæрсы:
     – Нæма зынынц мæ фырттæ?
     – Æрбазындысты æмæ дæ уынынц.
     Уæрхæг фырцинæй нымæты йæхи атыхта. Стæй ныккуыдта 'мæ загъта:
     – Цæй, кæдæй нырмæ цæм кæсын æнхъæлмæ!
     Уырызмæг æмæ Хæмыц хæстæг бацыдысты Уæрхæгмæ.
     – Мах ыстæм Æхсæртæджы лæппутæ – Уырызмæг æмæ Хæмыц.
     – Нæ мæ уырны, æрбадарут-ма мæм уæ цæнгтæ.
     Æмæ  Уырызмæг  æмæ  Хæмыц  сæ  цæнгтæ  бадардтой.  Уæрхæг   цæ
æрысгæрста.
     –   Уе  стæджыхъæд  махырдыгон  у,  фæлæ-ма  уæ  уæрджытæ  дæр
æрбадарут.
     Уырызмæг æмæ Хæмыц сæ уæрджытæ бавдыстой. Æрысгæрста цæ Уæрхæг
– сæ фæзилæнтæ, сæ нуæрттæ...
     Æмæ загъта:
     –  Уæ  фыдыконд  дæр  нæхи у. Æххæст-ма мын  уæ  риуæвæрд  дæр
фенынкæнут.
     Сæ риутæ дæр бадардтой. Уæрхæг цæ æрысгæрста 'мæ загъта:
     – Риуыкондæй дæр нæхи стут. Фæлæ уæд уыцы лæппутæ цы фесты?
     Æмæ  радзырдтой  лæппутæ сæ мадæй цы фехъуыстой,  уыдон  æппæт
дæр. Уæрхæг фæмасткодта бирæ. Стæй загъта:
     –  Цæй,  хъæбул  дидинæгдон у, хъæбулы  хъæбул  та  –  дидинæг
йæхæдæг,   æнæдарæг   нæ   баззаддæн.  Нартæ   мын   бирæ   мæстытæ
бавзарынкодтой. Ныр, табу Хуыцауæн, тас мын нал у фыдæбонæй.
     Фæзылди  Уæрхæг. Нарты рæгъæуттæй кæй къæдзæхæй  фæкалдта  æмæ
афтæмæй  фесæфтысты. Кæй ивылд доны батардта, æмæ цæ  дон  фæласта.
Стæй йæ фыртыфырттæн загъта:
     – Цæуæм нæ бынатмæ!
     Æмæ  æрцыдысты  сæхимæ. Дзерассæйы не рыййæфтой  –  йæ  цæгаты
уыди.  Уæрхæджы ныннадтой, ныддастой йæ. Стæй йын йæ дарæс раивтой,
æмæ усгуры хуызæн фестади.
     Уæрхæг хæдзарыл йæ цæст ахаста 'мæ загъта:
     – Чи мын ныссыгъдæгкодта мæ цæрæндон?
     – Нæ мад.
     – Кæм и уый та?
     – Тагъд нæм зындзæни.
     Стæй йæ ракодтой Уæрхæджы, лæдзæгæй дзыхъ ацарæзтой, æмæ зæгъы
Уырызмæг:
     – Гъеуым-ма дæ доныхуыпп ауадз!
     Уæрхæг  дзыхъхъы  йæ доныхуыпп ауагъта. Æмæ тахъафынк  ысхаста
хæрдмæ йæ доныхуыпп.
     – Ай нырма хæдзардарæгæн бæззы, – загъта Хæмыц.
     – Æз дæр афтæ зæгъын, – загъта Уырызмæг. – Нæ мады йын радтæм!
     Дзерассæ æрыздæхт йæ цæгатæй. Æмæ йын загътой йæ лæппутæ:
     – Мæнæ дын нæ фыдыфыд! Нырма йæ доныхуыпп урс тахъафынк хæссы.
Æмæ дæ уымæн дæдтæм!
     Æмæ  Уæрхæг  æмæ Дзерассæ ус æмæ лæг баисты. Атæппæт  диссæгтæ
иууылдæр æрцыдысты Нарты фæткъуыйы аххосæй.
     
     ÆРТÆ НАРТЫ
     Уæрхæг æмæ Дзерассæйæн райгуырди дыууæ фаззоны. Дыууæ фаззонæй
сæ иу куы гуырд, уæд иннæ та йæ мады уæнтæй ысбырыд, иумæ райгуырын
цын  зын  уыди. Уыйадыл фыдздзаг лæппуйыл сæвæрдтой Фарнæг  зæгъгæ,
ахæм ном. Фарны гуырд ракодта, æмæ уымæн. Фæлæ уæнтæй чи райгуырди,
уый та схуыдтой Уæн.
     Фарнæг  æмæ Уæн рахъомыл ысты. Æмæ иумæ нал фидыдтой  Уæрхæджы
зæнæг.  Хæмыц  æмæ  Уырызмæг  сæхи сæ фыды  номыл  ныууагътой,  æмæ
равзæрдысты Æхсæртæггатæ. Уæн æмæ Фарнæг та сæ фыдыфыд Борæйы намыс
ысхуыдтой  сæхи. Æмæ рацыдысты Борæтæ. Уæрхтæнæгæн та иу фырт  уыди
Алæг зæгъгæ. Æмæ уый та йæхи номыл ныууагъта фæд – Алæгатæ.
     Борæтæ  фосджын æмæ бонджын систы. Æхсæртæггатæ – тыхджын  æмæ
хъаруджын. Алæгатæ та – æвзыгъд æмæ номдзыд.
     Ахæм  хуызы Нартæй равзæрди æртæ сыхы, кæнæ Æртæ Нарты: Уæллаг
Нарт  –  Борæтæ, Астæуггаг Нарт – Æхсæртæггатæ, æмæ дæллаг  Нарт  –
Алæгатæ.
     Алчидæр цæ кадылмæлæг уыди.
     
     СЫРДОНЫ РАЙГУЫРД
     Нарты  Уæрхæджы ус Дзерассæ хуынд, Донбеттырты чызг.  Æмæ  йын
уыди  Уæрхæгæй  дыууæ  фырты, Фарнæг æмæ Уæн.  Уыдон  фылдæр  нырма
хæдзарон  уыдысты,  фæлæ йæ хистæр зæнæг –  Хæмыц  æмæ  Уырызмæг  –
иугæндзон  хæтæнты  хаттысты, æмæ та  ныр  дæр  кæдæмдæр  фæцыдысты
балцы.
     Уæд  иубон  Дзерассæ  дыууæ  къæртайы  райста,  æмæ  рараст  и
Нартыдонмæ,   цалынмæ   сыгъдæг  у,  уæдмæ   дзы   сдавон   зæгъгæ.
Нартыдонхæссæн  та  Сырдтыдоны цур уыди, æмæ Гæтæг  уым  февзæрд  –
Дæттыбардуаг.
     Ныр  дын  Нартыдон  уыцы  змæстæй  цæуы.  Æмæ  дын  уæд  афтид
къæртатимæ фездæхти фæстæмæ Дзерассæ.
     Иучысыл   рæстæг   рацыд,  æмæ  та  Дзерассæ   ногæй   ныууади
донхæссæнмæ. Фыддæр ызмæстæй та абухгæ цæуы Нартыдон. Сырдтыдон  та
æртæхау ирд æмæ сыгъдæг уыди. Фæлæ йæ мидæг Гæтæг бадти, æмæ  донæй
æддæмæ нæ хызти. Стæй æвиппайды февзæрд Дзерассæйы цур.
     Ком  мын  радт  зæгъгæ загъта. – Науæд Нартыдон  афтæ  змæстæй
цæудзæни.
     Раздæхт Дзерассæ. Фæлæ йын цы гæнæн уыд, æмæ та чысыл фæстæдæр
ногæй ныццыди донхæссæнмæ.
     Гæтæг дæр та уым февзæрд.
     –  Ныр  цал  æмæ цал хатты 'рцыддæ... Ком мын куы  нæ  радтай,
уæддæр æз мæхион бакæндзынæн.
     Фæтарст Дзерассæ 'мæ рацæйлыгъд, фæлæ йæ Гæтæг ралгъыста.  Æмæ
уыйадыл  ус  бауæззау. Гæтæг хæйрæг уыди, æмæ  хæйрæгæн  та  чи  цы
базондзæн!
     Уæд  Дзерассæ  йæ  дымджытæ бацагъта, æмæ дзы  лæппу  'рхауди.
Йæхæдæг йæ разкъæртты фæдджитыл ысхæцыд, æмæ ралыгъд...
     Æмæ уыцы бон Нартæн сæ фыдбылызы бон уыди...
     Гæтæг   азгъордта  Донбеттыртæм  æмæ  'рбамбырдкодта   устыты.
Сырдтыдоны  йæ  атъыстой  лæппуйы, æмæ уым  цæргæйæ  баззад  цасдæр
рæстæг.   Хъомыл   æй  кодтой  Гæтæг  æмæ  Донбеттыртæ.   Сырдтæ-иу
фыдздзагау дон нуазынмæ цыдысты. Фæлæ 'ввахс бацæуой донмæ, уый  цæ
ничи уæндыд – тарстысты лæппуйæ, æмæ-иу ныттыгуыртæ сты доны был.
     Цæй,  æрцахсæм æй, зæгъгæ загътой иухатт Нартæ.  –  Скæнæм  æй
нæхимæ.
     Фæлæ цын лæппу ахсын нæ бакуымдта, æмæ йæ уæд ныууагътой.
     Хæдзар   ын   ыскодта  Гæтæг  йæ  фыртæн  чыскъæдзæхы   рæбын,
Нартыдонæн йæ тæккæ был, хид æвæрд кæм уыди, уым.
     Сырдон  зæгъгæ  йыл  ахæм  ном дæр Гæтæг  йæхæдæг  сæвæрдта  –
лæппуйæн йæ бакаст сырды хуызæн кæй уыди, чи зоны 'мæ уымæн.
     Йæ  ранмæ  куы  рацыди Сырдон, уæд ысхызти хиды бынæй,  акасти
фæйнæрдæм. Стæй ыссыди Нарты Ныхасмæ.
     Нартæ   йыл  худæгæй  мардысты,  фæлæ  цыл-иу  Сырдон  йæхæдæг
дзурынмæ  стых  и. Æмæ-иу уæд банцадысты. Дис-иу кодтой  сæхинымæр:
"Ай,  хуызæнæй нæхи хуызæн дæр у, æмæ дæлимонты 'нгæс дæр у...  Уæд
кæм цæры, йе кæм вæййы?"
     Фарстой йæ Нартæ Сырдоны:
     – Дæхи нын бацамон – чи дæ, кæцон дæ?
     –  Æз  дæр  Нартæй дæн зæгъгæ-иу загъта Сырдон. – Дис  мыл  цы
кæнут?
     – Уомæ, мах неппæт дæр ам æмбырдæй куы стæм... Уæд нæ ды кæмæй
дæ?
     – Уымæй мæ цы фæрсут? Сом мæ базондзыстут...
     Ницыуал-иу загътой уæд Нартæ, æмæ-иу ныхъхъус ысты.
     Уæд дын иухатт Сырдон Дзерассæмæ бацыд, æмæ йын афтæ зæгъы:
     – Нартæ мæ, чи дæн, уымæй фæрсынц, æмæ цы зæгъон?
     –  Мæнæй  райгуырддæ,  уый  цын ма  зæгъ,  æмæ  дын  æз  Нарты
хæрæфырты  усæн æрхæсдзынæн. Уазæгуаты мæм ис ныртæккæ,  æмæ-иу  мæ
арæх абæрæгабæрæгкæн.
     Сырдоны дæр ма æндæр цы хъуыди!
     Дыггаг бон Сырдон Дзерассæмæ бауад. Æмæ йын Дзерассæ афтæ:
     –  Абон æмбисбонты цæудзæни Нарты хæрæфырт йе мбал-чызджытимæ.
Дзыхыдоны цурæй раздæхдзысты йе мбæлттæ, æмæ-иу æм уæд фæцырд у.
     Сырдон  Дзыхыдоны цур бадти 'мæ æнхъæлмæкаст.  Нарты  чызджытæ
куыддæр раздæхтысты, афтæ йæ ракодта Сырдон Нарты хæрæфырты,  Гæтæг
ын цы хæдзар сарæзта къæдзæхрæбын, уыцы 'мбæхст хæдзармæ.
     Нарты  Ныхасмæ-иу рацыд Сырдон, æмæ цæ мæстæй  мардта,  куы  –
загъд, куы та-иу хылкæныныл ысси. Цæвынмæ-иу æм куы фæцæйцыд  исчи,
уæд  та-иу фæдæлдзæх. Афтæмæй цæ 'нцой нæ уагъта. Нæ маст дзы сисæм
зæгъгæ-иу зылдысты йæ фæдыл Нарт, фæлæ сæ къухы кæм æфтыд!
     
     УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ÆЛДÆН-МÆЛИКК
     Нарты  Уырызмæг æмæ Хæмыц Донбеттырты хæрæфырттæ  уыдысты.  Сæ
фыдыбæстæм   æрцыдысты,  сæ  фыдыуæзæг  ыссардтой  æмæ   æрыййæфтой
æнæфæкæсæгæй  сæ фыдыфыд Уæрхæджы.
     Раджы  базæронд  и,  цæстæй хорз нал уыдта  Уæрхæг.  Фæлæ  уый
зæронды аххосæй нæ уыди. Ацы стыр фыд ын Æлдæн-мæликк ракодта.
     Рарынчын ис Уæрхæг æмæ арф ныуулæфыди:
     – Уох-хай-гъе!
     –  Цы кæныс, нæ зæронд фыд, æви кæд мæстыкæныс мах æрцыдыл?  –
загъта Уырызмæг.
     – Сымах æрцыд мæ удæн æнцой у. Мæ маст æндæр цæуылдæр у.
     – Æппын æй нæ зæгъдзынæ?
     – Нырма уын тæрсгæ кæнын.
     –  Цæмæй  нын тæрсыс? Чызджытæ не стæм, мыййаг. Æмæ  нæ  тыхæй
ничи  аскъæфдзæн. Кæд нæм тыхæй цæуæг уа, уæддæр фендзыстæм!  Цæмæй
тæрсыс?
     – Уæдæ мын Нарты лæгрæгъæуттæм фæдзур.
     Уырызмæг Нарты лæгрæгъæуттæм фæдзырдта, æмæ цæ Уæрхæг фæрсы:
     – Ам ыстут уеппæт дæр?
     – Ам ыстæм, ам!
     Уæрхæг та ныуулæфыд:
     – Уох-хай-гъе!
     Нартæ йæ фæрсынц:
     – Цы кодтай, цы дыл æрцыд?
     – Æппын уæ æддæ ничиуал ис?
     – Ничи.
     Æртыггаг хатт дæр та ныуулæфыд Уæрхæг.
     – Уох-хай-гъе!
     – Æвæдздзæгæн, мæлæтæй фæтарстæ!
     –  Мæлæтæй нæ тæрсын. Нартæ мæ фæстæ цы уыдзысты, уыууыл у  мæ
сагъæс.
     – Сымах куыд уыдзыстут, мах дæр афтæ!
     –  Махæн нæ фыдæлтæ знаг нæ ныууагътой. Мах дæр уын нæ уадзæм.
Фæлæ  ма  иу  ызнагæй  мæ  маст не ссыди,  æмæ  уыууыл  хъуыдыкæнын
æппынæдзух.
     Нартæ кæрæдзимæ бакастысты. Уæрхæг цæм дзуры:
     – Чи уæ лæгдæр у, уый мæм йæ цонг æрбадарæд.
     Нартæ  радыгай  сæ цæнгтæ бадардтой Уæрхæгмæ,  фæлæ  цæ  ныфсы
ныхас никæмæй загъта. Фæстаг хатт æм Уырызмæг дæр бадардта йæ цонг.
Уæрхæг  ын  æрысгæрста йæ фæзилæнтæ, йæ ныуæрттæ, йæ  хæцъæфтæ  'мæ
загъта:
     – Уырызмæг, цæугæ дæхæдæг иунæгæй. Кæдæм дын зæгъон, уырдæм.
     –  Æмæ  мах  цæуылнæ уадзыс, иумæ цыд нын хуыздæр  у.  Уæд  та
Уырызмæгыл исты цæуы, æмæ йæ уæлхъус куы ничи уа, уæд цы  кæндзæни?
– дзурынц Нартæ.
     –  Уырызмæджы нуæртты сой зилы туджы бæсты. Уый уазалы дæр  нæ
фæтæрсдзæн. Уый тæвды дæр бафæраздзæн. Нæ фæтæрсдзæн уарынæй дæр, –
загъта Уæрхæг.
     Нартæ  уæлдай ницыуал загътой. Акодта Уæрхæг Уырызмæджы.  Стæй
йын афтæ зæгъы:
     –   Ды   цæудзынæ   фыдæбоны  фæндагыл.  Уыцы   фæндагыл   дæу
фервæзынкæндзæн  мæ бæх. Авд ныггæнды бын бастæй  лæууы.  Хæринаджы
бæсты  йæ фаджыс хæры, нуазинагæн та йæ мицъыра нуазы. Кæд  дæ  бон
бауа  йæ раласын, уæд дæ хъуыддаг раст. Фæлæ дын исты фыдбылыз  куы
ракæна, уæд та мын маст уыдзæн.
     Уырызмæг авд ныггæндмæ дуæрттæ байгомкодта. Кæсы, æмæ бæхæн йæ
кæвдæс  дæндагæй æхсыд, кæрæдзиуыл нал хæцы. Хæринаг ын нæй  бæхæн,
æмæ йæ фаджыс æууилы, ысхуыпкæны йæ мицъырадон.
     Бæхмæ рухс бакасти 'мæ ныммырмыркодта. Уырызмæджы ауыдта,  æмæ
йæ  цæфхæдтæй  зæхх  ныххоста.  Уырызмæг  бæхы  йæ  фæстаг  къæхтæй
рацахста,  зилгæ йæ рахаста, æмæ йæ цады нытътъыста.  Бæх  ма  йæхи
ныууыгъта,  фæлæ  йæ  бон цы уыди! Хæрзнад  æй  ныккодта,  стæй  йæ
бафæлварон зæгъгæ, загъта йæхинымæр. Уæд æм бæх дзуры:
     – Барæгæн мын бæздзынæ, Уырызмæг!
     – Ды та мын хæссæнæн бæздзынæ. Фæлæ мын мæ ном та цæмæй зоныс?
Нырма мæ фыдздзаг хатт куы уыныс...
     –  Зонын  æй,  дæу Уæрхæг мæнмæ рарвыста. Уый дæм  рагæй  каст
æнхъæлмæ. Фæлæ дын уæддæр цы дзырдта?
     –  Нартæн  фыдбылыз  нæ ныууагъта зæгъгæ  зæгъы.  Фæлæ  ма  иу
кæмæйдæр йæ маст нæ райста, æмæ уый тыххæй у йæ катай.
     – Чи у уыцы фыдбылыз?
     – Нæ йæ загъта.
     – Уæдæ йæ бафæрс. Стæй дзы хæцæнгарз дæр райс.
     Уырызмæг Уæрхæгмæ фæцыди...
     – Цы сарæзтай, Уырызмæг?
     – Бæх къухты бафтыд, фæлæ хæцæнгæрзтæй цух дæн. Нарты знаг кæй
хоныс, уый дæр мын зæгъ.
     – Зæгъдзынæн, бæгуыдæр. Фæлæ уал ды ныггæнд-къæбицмæ бацу. Уым
ысты мæ хæцæнгæрзтæ. Кæд цæ рахæссын базонай, уæд хорз. Кæд нæ, уæд
дыл фыдбылыз æмбæлдзæни, æмæ аххосджын – дæхæдæг.
     Уырызмæг  ныггæнд-къæбицмæ  ныццыди,  федта  дуар,   æмæ   йыл
æрвгæнæн  –  æрмæрины йас. Стыдта йæ Уырызмæг, стæй  дуар  бакодта.
Бараст   и   мидæмæ,  кæсы  æмæ  дын  къулыл  –  цирхъ,  кæрддзæмæй
ыслæсыслæскæны. Фат æрдынмæ йæхи ивазы, æмæ йæм нæ хæддзæкæны.  Арц
зæххыл зилы.
     Уырызмæг  цирхъы фистоныл фæхæст и. Сласта йæ кæрддзæмæй,  æмæ
йæ  фæхсыны фæтъыста. Цирхъ цæхæртæ скалдта, æмæ йæ кæрддзæмы 'нцад
æрлæууыди  уыйфæстæ.  Уырызмæг æй йæхиуыл  бабаста.  Иннæ  фæхсынмæ
бахаста фаты фындз, æмæ йæ фæтъыста фæхсыны. Уæд уый дæр æрсабыр и.
Æрдын  йæ  уæлæ  'ркодта, æмæ фатдоны та фат  нытътъыста.  Æртыггаг
фæхсын бахаста Уырызмæг, æмæ дзы арцыфындз фæтъыста уым дæр. Арц ма
йæ  фæздæг  ысуагъта. Стæй йæ Уырызмæг й' армы айста. Бацыди  бæхмæ
'мæ йæм дзуры:
     – Цæй, куыд мыл фидауынц Уæрхæджы хæцæнгæрзтæ?
     – Хуыздæртæй хуыздæр. Фæлæ цæугæ. Базон мын, чи у Нарты знаг.
     Уырызмæг Уæрхæгмæ бацыди.
     – Мæнæ дæн!
     – Сарæхстæ, Уырызмæг!
     – Зæгъ мын Нарты знаджы.
     – Фæлæу. Афтæ цæуыс?
     – Афтæ!
     – Бацу 'мæ бæхы барцыл дæ къух ауадз. Стæй, цы зæгъа, уый мын-
иу  радзур.  Æртæ хатты йæ асæрфдзынæ балцы. Уымæй  къаддæр  –  нæ,
уымæй фылдæр дæр – нæ!
     Уырызмæг  Уæрхæджы  бæхмæ  бацыди.  Бæхы  барцыл  æртæ   хатты
'рсæрфта йæ къух. Æмæ бæх йæ сæр æрбазылдта Уырызмæгмæ.
     – Цæуæм?
     – Цæуæм, цæуæм!
     – Саргъ мыл сæвæр.
     – Уох, цæй рох мæ фæци!
     Уырызмæг фездæхти фæстæмæ, æмæ афарста Уæрхæджы.
     – Ау, æмæ æнæ саргъæй та куыд? Саргъ мæ нæ хъæуы?
     Уæрхæг  ма  чысылтæ уыдта йæ цæстæй. Æххæст  æй  нæ  уырныдтой
Уырызмæджы ныхæстæ.
     – Уæлæ, тарвазыл ауыгъд цы саргъ ис, уый ахæсс.
     Уырызмæг,  тарвазыл  ауыгъд цы саргъ уыд,  уый  райста.  Æрдæг
фæндагыл уыд, æххæст æм нæма бахæддзæ, афтæ йæм бæх дзуры:
     –  Ахæсс  уыцы  саргъ фæстæмæ, уыцы саргъы бын  хæрæджы  фидыд
кæндзынæн. Æз та хæцынмæ цæуын.
     Уырызмæг раздæхти 'мæ дзуры Уæрхæгмæ:
     –  Хуыздæр  саргъ мын авæр, ай ницы у, мæ быны  ныссæтдзæн  йæ
къуыдыр.
     – Уæд та, цæджындзыл ауыгъд цы саргъ ис, уый ахæсс.
     Уырызмæг, цæджындзыл цы саргъ уыд, уый райста 'мæ йæ  рахаста.
Æртæ къахдзæфы ма йæ хъуыди бæхмæ, афтæ йæм бæх дзуры:
     –  Аздæх фæстæмæ, Уырызмæг. Уыцы саргъы бын æз хæргæвсы  фидыд
кæндзынæн. Æз та хæцынмæ цæуын.
     Фæмæсты Уырызмæг, æмæ та раздæхт. Дзуры Уæрхæгмæ:
     –  Æз  хæцынмæ цæуын, æмæ мæн лæджы саргъ хъæуы. Ды та мын  иу
цавæрдæр фидиссаг саргъ фæкæныс мæ фыдздзаг.
     –  Гъеныр  мæ  уырны,  мæ  бæх æмæ дæ  мæ  хæцæнгæрзтæ  сæхимæ
бауадздзысты,  уый. Мæнæн мæ бæхæн æндæр саргъ ис.  Уæртæ  ныггæнды
къæй  рафæлдах.  Уым æвæрдæй лæууы мæ бæхы саргъ. Кæд  æй  рахæссын
базонай, уæд хорз. Кæннод аххос дæхирдыгæй фод.
     Уырызмæг та ныггæндмæ бацыди. Кæсы, æмæ дзы иу ыстыр къæй. Авд
ивазны иуырдæм уыди, авд ивазны – иннæрдæм. Ныззылдта йæ, æмæ  къæй
уæдæрттау  зилгæ  атахти.  Сæмбæлди комы,  æмæ  ныппырх.  Саргъ  йе
хтæнгтæ  рахсы. Кæй ацахсынц, уый атæхынкæнынц й' астæуыл. Уырызмæг
хъæд бадардта, æмæ йæ æхтæнгтæ атæхынкодтой хъæды. Уыйфæстæ куыддæр
æрсабыр ысты, афтæ саргъ йæ хъустæй фелвæста Уырызмæг, æмæ йæ бæхыл
авæрдта.  Æхтæнгтæ  цырд æрбалхъывта, уидон бафтыдта,  æмæ  саргъыл
бæхы  хъарм  куы сæмбæлди, уæд æй æрбалхъывтой. Бæх ныммырмыркодта,
æмæ уæд йе ргъæвджытæ цæхæр ыскалдтой.
     Уырызмæг бæх идадзæй æрбаласта 'мæ та дзуры Уæрхæгмæ:
     – Мæнæ дæн, æд бæх, æд хæцæнгæрзтæ! Зæгъ мын ныр Нарты знаджы.
     Уæрхæг  бæхы  'рсæрфтытæкодта, идон æмæ саргъыл  йе  нгуылдзтæ
'руагъта.  Бæх  йæ  сæр  æрбазылдта Уæрхæгмæ.  Æмæ  йæ  уæд  Уæрхæг
æрбахъæбыскодта 'мæ загъта:
     –  Йе,  мæ  Дымсур! Уад дæ уайынмæ не ййæфта  фæдисы,  дæ  риу
айнæджытæ  саста тохы. Ныр мæ сæрæн нал дæн, ды та ма дæ  тыхы  дæ.
Зон  æй, Нарты фыдызнаг чи у, уый. Мæ цæсты рухс кæй аххосæй батар,
уый  –  Æлдæн-мæликк. Уымæй ма куы райстаин  мæ  маст,  уæд  ма  мæ
мæлæтыл та цы мæткæнын!
     – Фæндаг мын бацамон æрмæст! – загъта Уырызмæг.
     –  Фæндаг  мæ  Дымсур  хорз  зоны. Уый  дын  кæндзæни  ныр  мæ
хабæрттæ.
     –  Уæд  та  мын иу-дыууæ зондджын ныхасы зæгъ, цæмæй фæндараст
фæуон.
     –  Зондджын  митæ  куы кæнай, уæд дыл мæ ныхæстæ  'рцæудзысты.
Фæлæ  дын уæддæр зæгъын. Фыдздзаг уый, æмæ, бæхыл куы цæуай, уæд-иу
тæссаг  хидыл  ма ацу. Дыггаджы – тугвæд чердæм цæуы,  уыцырдæм  ма
ацу,  тугвæд кæцæй цæуы, уыцырдæм ацу. Æртыггаджы – зондамонæг  дын
куы фæуа, уæд æй дæ зæрдыл бадар, фæлæ йæ ныхасыл ма ацу.
     Уæрхæг   æй  æрбахъæбыскодта  Уырызмæджы.  Стæй  бæхыл  абадти
Уырызмæг æмæ араст и.
     –  Уæрхæг  цæмæй  æмæ  куыдæгъдауæй  бакуырм?  –  афарста  уæд
Уырызмæг йæ бæхы.
     –  Уый  –  Æлдæн-мæличчы аххосæй. Сæдгæрфæнык бакалдта  мæликк
Уæрхæджы  цæстыты, æмæ йæ бон хæцын нал уыди. Нартæм  ма  йæ  бæргæ
'рхастон, фæлæ уæдæй фæстæмæ йæ сæрæн нал кæны.
     – Æмæ йын уæдæ хос нал уыдзæн?
     –  Йæ хос уымæн сæдгæрсыф у. Сæдгæрсыф рафыцын хъæуы доны. Æмæ
уыцы  донæй  куыддæр  æрыхса йæ цæстытæ, афтæ  цæ  ракæсдзæн.  Фæлæ
сæдгæр æрмæст Æлдæн-мæличчы цæхæрадоны зайы.
     Нырма уал ын йæхиуыл фæтых хъæуы. Стæй нын сыф кæдæм ирвæзы!
     Уырызмæг  цæуы дарддæр йæ фæндагыл. Иу фæзранмæ бахæддзæ  сты.
Фæзы фалейы дон цæуы. Æмæ Уырызмæг йæ бæхы хизынмæ ауагъта, йæхæдæг
чысыл  æрфынæй.  Уæд  йæ хъустыл цыдæр хъæлæба  ауад  æмæ  Уырызмæг
фехъал  и.  Фæстæмæ фестади, кæсы, æмæ дон фыдивылд  ракодта.  Адæм
æрымбырд ысты хиды цур, æмæ йыл нæ уæндынц ахизын.
     Уырызмæг йæ бæхыл абадти 'мæ сæ цуры февзæрд.
     – Цæуыл тыхсут?
     –  Куыннæ тыхсæм, дон фыдивылд ракодта, æмæ хидыл ахизæн  нæй.
Тæссаг хид у.
     Уырызмæгæн Уæрхæджы ныхас йæ зæрдыл æрбалæууыд æмæ загъта:
     – Ма тæрсут, æз уæ ахизынкæндзынæн.
     Бæхы  ивылд  доны  батардта Уырызмæг, æмæ хидыл  йе  уæхсчытæй
ысхæцыди.
     – Рахизут ныр!
     Адæм  уæд  хидыл ахызтысты, æмæ Уырызмæг та бæхыл ауади  доны.
Арфæтæ йын кодтой адæм.
     Уырызмæг дарддæр араст и 'мæ федта ахæм диссаг: иу ададжы  туг
цæуы, æмæ йæ фæд донау уадзы. Уырызмæг тугвæдыл н' ацыди, фæлæ, туг
кæцæй  цыд,  уырдæм йæ ных сарæзта. Кæсы, æмæ – стыр  арынгтæ,  æмæ
адæм  сæ  тугæй уырдæм рауадзынц. Чи нæ цæуы арынджы, уый та  акæлы
'мæ алæсæнкæны ададжы.
     Æмæ фæрсы Уырызмæг йæ бæхы:
     – Ай цавæр диссаг у?
     –  Гъе,  Уырызмæг,  адон туг-хъалон дарынц Æлдæн-мæликкæй.  Йæ
хъалон  чи  нæ фæразы фидын, уыдон сæ туджы 'мбис ам, ацы  арынджы,
ауадзынц. Йæ маст цæ уымæй исы.
     Уырызмæг  ницы загъта, æмæ та араст и дарддæр. Иу  бæласы  бын
æртæ лæджы бады, æмæ цæуылдæр тæрхонкæнынц. Сæ иу дзуры:
     – Нæй афтæ цæрæн, мах нæ туг калæм, уый Хуыцауы тæригъæд у.
     – Туг радт, уæд адæймаг мæрдтыл нымад у. Н' адæм дæр æрдæгмард
ысты, – зæгъы иннæ.
     –  Махæй йын иу дæр ницы кæндзæни, нæртон адæймаг куы  нæ  уа,
уæд, – загъта æртыггаг.
     Афарста Уырызмæг йæ бæхы.
     Адон цæуыл дзурынц зæгъгæ.
     –  Æлдæн-мæликкыл у сæ ныхас. Уымæй æфхæрд ысты, æмæ йын  ницы
сæ бон у й' амарынæн. Уымæн йæ мæлæт нæртон лæджы къухæй у.
     Æргæпласта уæд йæ бæхæй Уырызмæг. Бацыди æртæ зæронд лæгмæ 'мæ
цæм дзуры:
     – Фарн уæ ныхасы!
     –  Фæрнæйдзаг  у, æмæ нæм алыбон æгас фæцу. – Æмæ  йын  зæронд
лæгтæ ысцæйыстадысты.
     – Бадгæ кæнут, уæ хорзæхæй.
     – Дæрддаг бæлццон дæ, куыд уынæм, афтæмæй.
     – Уо, бæгуыдæр. Нартыбæстæй дæн.
     – Æмæ кæцытæй дæ Нартæй?
     – Æхсæртæггатæй.
     –  Йе, мæгуыр. Ацы бæхы хуызæн ма æз Нарты Уæрхæгмæ федтон,  –
зæгъы иу зæронд.
     –  Æз  дæр  æй федтон, – зæгъы дыггаг зæронд, – уый йын  бæргæ
схоскодтаид Æлдæн-мæликкæн.
     –  Раст  у, – зæгъы æртыггаг лæг, – фæлæ сæдгæрфæныкæй бакуырм
и, мæгуырæг. Йæ бæхы фæрцы ма аирвæзти.
     –  Уæдæ  сымах цы Уæрхæджы кой кæнут, уый ме стыр фыдæлтæй  у.
Фæлæ-ма зæгъут: чердыгæй цæры Æлдæн-мæликк?
     – Мæнæ ацы фæндагыл ныллæу, æмæ дæ комкоммæ бахæддзæкæндзæн йæ
хæдзармæ.
     – Бузныг, – загъта Уырызмæг, æмæ араст и йæ фæндагыл.
     Рыг  йæ  сæрмæ  сыстади, æмæ куыд æввахс кодта,  афтæ  Дымсур-
Уырызмæджы бæх – йæ фурттытæй нал æнцад.
     Бæхы фурттытæ фехъуыста Æлдæн-мæликк æмæ загъта:
     – Акæсут-ма, цавæр рыг у?
     – Барæг æрбацæуы.
     – Цавæр барæг у?
     –  Барæг – ыставдкæндтытæ. Ивтонг алцæмæй дæр. Йæ бæхы  къæхты
бынæй рыг сыстади 'мæ арвыл æмбæлы.
     – Кæд мæн агура, уæд мын-иу зæгъут.
     Уæдмæ 'рбахæддзæ Уырызмæг дæр æмæ бахъæркодта:
     – Ам уæ чи ис? Æддæмæ ракæсæд!
     Æлдæн-мæликк хъæрмæ иу лæппуйы рарвыста.
     – Акæс. Кæд мæн агура, уæд ын-иу, рынчын у зæгъгæ, зæгъ.
     Куыд ын бафæдзæхста Æлдæн-мæликк, афтæ бакодта лæппу, фæлæ йыл
Уырызмæг нæ баууæндыд.
     Уæд Æлдæн-мæликк фæгæпласта 'мæ æддæмæ фæци.
     – Кæцы дæ? Чи дæ?
     – Нæртон лæг дæн!
     – Æ, фæлтау дын дæ мард куы федтаин дæ удæгасы бæсты!
     –  Дæхиуыл æрцæуæд де лгъыст! Æз нырма цæрынхъуаг дæн, тъыссæн
хæрæг! Рахиз æддæмæ!
     – Ды бæхыл дæ. Мæн дæр бауадз бæхыл бадын...
     Æлдæн-мæликкæн базырджын бæх уыди, æмæ йыл куыннæ дардтаид  йæ
зæрдæ!
     Уæд æм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
     –   Куыддæр  бæхы  раласа,  афтæ  йын-иу  йæ  рахиз  уæны  сæр
фæкæрддзæфкæн бæхæн, кæннод аирвæздзæн.
     Æмæ  йæм Уырызмæг бахъавыд. Ныггæндæй йæ куыд ласта, афтæ  йын
Уырызмæг  йæ рахиз уæны сæр фæкæрддзæфкодта бæхæн. Бæх  йæ  базыртæ
айтыгъта,  æмæ  фæцæйтахти, фæлæ йæ рахиз базыр кæрддзæф  уыди  'мæ
'рсасти.   Æрхаудта  Æлдæн-мæличчы  бæх  зæхмæ.  Æмæ   уæд   кардæй
ысхæцыдысты  Уырызмæг  æмæ Æлдæн-мæликк. Авд  суадоны  сæр  айнæджы
цъуппыл ын æфсæнхæдзар уыди мæликкæн. Æмæ уырдæм тыдта йæхи.
     Уæд та йæм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
     –  Сайдзæн  дæ, айнæджы цъуппыл ын æфсæн хæдзар ис уымæн.  Æмæ
куыддæр уырдæм баирвæза, афтæ йын ницыуал ракæндзынæ.
     Æлдæн-мæликк айнæджы бынмæ байста йæхи. Уæлейы цы рæхыс  уагъд
уыди, уыууыл куыддæр фæхæст и, афтæ йæ Уырызмæг рариуыгъта цирхъæй,
æмæ  рæхыс фæлыг и. Æлдæн-мæликк зæххыл сæмбæлд. Уæд йæхи хæстæгдæр
байста Æлдæн-мæликк зилгæдуармæ.
     Æмæ та йæм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
     –  Дыууæ  хатты  сарæхстæ. Ацы хатт ма кæд  сарæхсай,  уæд  дæ
къухты  ис Æлдæн-мæликк. Зилгæдуар ис йе фсæнхæдзармæ ссæуæны,  æмæ
цырд фæлæу, ма дæ фæсайæд.
     Æлдæн-мæликк ма зилгæдуармæ бæргæ багæцласта. Фæлæ йæ Уырызмæг
цирхъæй  ракъуырдта  й' астæуыл, æмæ дыууæ дихæй  атахт.  Ронбастæй
дæлæмæ  æддейы  аззади. Уырдыгæй уæлæмæ зилгæдуары бахауди  æмæ  йæ
хорау æрыссадта дуар.
     Фесæфти  Æлдæн-мæликк.  Уыйадыл Нарты бæсты  къæвдахæддзæ  туг
ныууарыди. Æмæ йæ Нартæ афарстой Уæрхæджы:
     –  Дæ  рæстæджы дæр-иу искуы ахæм къæвда скодта? Æмæ-иу  искуы
тугæмхæддзæ уарыди?
     –  Никуы. Фæлæ кæд афтæ у, уæд Уырызмæг мæлæтдзаг тохы бацыди.
Кæсут боныгъæдмæ: кæд ныгуылæнæй рухскæна, уæд хъуыддаг хорз у. Кæд
ыскæсæнæй рухскæна, уæд тæссаг у Уырызмæгæн.
     – Ныгуылæнырдыгæй дыдзыирд кæны арв.
     – Уæдæ уайут Уырызмæджы размæ.
     Нартæ ныххæррæтластой, æмæ Уырызмæджы размæ фæцыдысты.
     Уырызмæг Æлдæн-мæличчы ронбастæйдæлæмæ арцыл æрцауыгъта,  стæй
азылди  айнæджы  сæрырдæм. Уым уыди фидар æхгæд  дуæрттæ,  сæ  уæлæ
ивазны   бæрц   æрвгæнæнтæ.  Уырызмæг  цæ  стыдтытæкодта   'мæ   цæ
ныззыввыттытæласта.  Мидæгæй ахæст адæм цæуын  байдыдтой,  æмæ  нал
фæуд  кодтой.  Сеппæт дæр уыдысты мæрдвæлурс æмæ  цола.  Чи  та  ма
тыххæй лæууыди йæ къæхтыл.
     Уырызмæг афарста:
     – Чи стут ай?
     –  Мах  ыстæм  ахæст адæм, – загътой уыдон. Нæ  тугæй  нын  йæ
куыйты хæссы Æлдæн-мæликк.
     – Уо, арв ыл ныккæла Æлдæн-мæликкыл, кæд цытæ кæны! Фæлæ мауал
тæрсут, уый мард у. Дæлæ йын м' арцыл йе рдæг æрсагътон.
     –  Уо, дæ бонæй уай, ацы лæг! Уымæн ахæм ус ис, бæстæ дæндагæй
чи  хæры.  Уый дæ уæддæр н' ауадздзæни. Йæ куыйты рæгъау  дæм  нæма
рауагъта.
     – Амонгæ мын цæ бакæнут.
     Ахæст  адæм бацамыдтой Уырызмæгæн уыцы куыйты рæгъау кæм ысты,
уый.   Уырызмæг  цын  сæ  дуæрттæ  стъæппытæласта.  Куыйты   рæгъау
ралæбурдтой.  Уырызмæг йæ бæхыл разæй тæхы, фæлæ  йæ  фæцæйæййафынц
куыйтæ.
     Уæд та йæм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ.
     –  Авд  комы кæм баиу ысты, уым ис рæхыс ауыгъд, уыууыл фæхæц.
Æриваз æй, æмæ фервæзæм. Кæннод нæ дыууæ дæр сæфæм.
     Авд  комы кæм баиувæййынц, уыйонг бахæддзæ Уырызмæг, æмæ рæхыс
ацахста.
     Æривæзта   йæ.   Авд  комы  фæхстæ  æрыхгæдтой,   æмæ   куыйтæ
баззадысты. Уырызмæг та айнæгхохы сæрмæ сфардæг и. Кæсы  æмæ  уæртæ
Æлдæн-мæличчы  ус ахæст адæмы йæ хъæлæсы ахаста.  Æмæ  цæ  саунадæй
мæлæтдзаг фæкодта.
     Уырызмæг æм тагъдгомау бацыди усмæ:
     –  Уæ,  мæнæ ус-мæликк, акæс-ма айнæгæй, Æлдæн-мæликк йæ сæрыл
куыд  лæууы. Фæлæ ронбастæй уæлæмæ цыма йæ гуыр йæ уæлæ  нæй,  афтæ
зыны.
     Ус-мæликк акасти айнæгæй. Уырызмæг æй фесхуыста, æмæ ус-мæликк
комы ныппырх и. Стæй цын ахæст адæмæн афтæ зæгъы Уырызмæг:
     – Сæрибар ыстут ныр!
     Адæм арфæтæ фæкодтой Уырызмæгæн.
     – Нæ Хуыцауы хай! Уæд та чи дæ, уый нын зæгъ.
     –   Æз   уеппæтимæ  кæм  фæдзурдзынæн.  Фæлæ  мæм  æртæ  лæджы
'рбарвитут.
     Фæндагыл цæугæйæ Уырызмæгыл чи æмбæлд, уыцы æртæ зæронд  лæджы
йæм æрбакодтой адæм.
     – Нал мæ зонут? – загъта Уырызмæг.
     – Нарты Уæрхæджы байзæддаг дæ – куыннæ дæ зонæм!
     Кæм  ма  цын  уыди  бауыромæн!  Сæ  уæлныхты  йæ  хастой  адæм
Уырызмæджы.
     – Арфæйаг фæут æмæ уæ цæрæнбон бирæ. Ауадзут мæ ныр мæ бæстæм.
     –  Ацæудзынæ,  нæртон лæг! Фæлæ дын мæнæ сæдгæрсыф,  ахæсс  æй
демæ.   Ноджы   акæн   бæхрæгъæуттæ,  фосы  дзугтæ.   Ницæмæй   дын
бафиддзыстæм дæ дзæбæх.
     Йæ разæй йын сæдæсæдæтæ скодтой бæхрæгъæуттæ 'мæ фосы дзугтæй.
Рафæндараст  æй  кодтой Уырызмæджы. Уырызмæг  арцыл  хæцыд.  Æлдæн-
мæличчы  ронбастæй дæлæмæ, йæ уæлæ сагъд, афтæмæй. Арфæ ма  ракодта
Уырызмæг ноджы æмæ аздæхта адæмы.
     Цæуы  Уырызмæг.  Кæсы,  æмæ дунейы  адæм  йæ  размæ  'рбацæуы.
Уырызмæг сагъæсыл фæци: "Уæдæ цымæ чи уой адон?"
     Æгæр бирæ æмæ æгæр уадцыдæй куы цыдысты, уæд исдуг тæрсгæ  дæр
фæкодта. Фæстагмæ бамбæрста: уый Нартæ рацæуынц йæ размæ æмгуыппæй.
     Æрбахастой  йæм  Уæрхæгмæ арцыл сагъд  Æлдæн-мæличчы  мард  йæ
ронбастæй дæлæмæ.
     Уæрхæг æй æрысгæрста 'мæ загъта:
     –  Йех,  кæм дæ, мæ цæстырухс? Кæд Æлдæн-мæликкæн йæ  цурхъытæ
давгæ ракодтой æмæ цæ кæйдæр мæгуыры къæхтыл ыскодтой...
     Уырызмæг  сæдгæрсыф доны рафыхта. Æмæ уыцы донæй  æрыхсынкодта
Уæрхæджы цæстытæ. Æмæ Уæрхæг йæ цæстытæй ракасти.
     – Кæм дæ, Уырызмæг? Ды сысгуыхтæ, æмæ Нарты сæр фæу!
     Уæрхæджы ныхæстыл сеппæт дæр фæцинкодтой адæм.
     Стыр куывд уыди уыйфæстæ Нартæм. Æмæ æнæхъæн къуыри ахаста.
     Бæхрæгъæуттæ  Уырызмæг  Нартыл  байуæрста.  Ахæм  нал  баззади
Нартæй,  æмæ  хай кæй нæ фæци. Æмæ, зæгъы, Уырызмæг  уæдæй  фæстæмæ
Нарты сæр ысси æмæ царди кад æмæ радæй.
     
     УÆРХÆДЖЫ МÆЛÆТ
     Нарты  Уæрхæг  рарынчын  и  'мæ бамбæрста  йæ  мæлæт.  Фæсидти
Нартæм, æмæ цын загъта:
     –  Знаг  уын  нæ ныууагътон, Нартæ! Фæлæ ма мын  иу  ызнаг  ис
уæддæр.  Никуы  бафидыдта уый Нартимæ, æмæ ма  мæ  маст  уымæй  куы
райстаин...
     – Зæгъ æй махæн. Дæ маст дын райсдзыстæм.
     –  Сымахæн  ницы  бантысдзæн.  Уыимæ  хæцын  нæ  базондзыстут.
Мæхæдæг  æм фæцæуон хъуамæ. Æрмæст ма цæмæй сыстон, уый  тыххæй  ме
вдадзыхос у Саухохы суадон æмæ мын уымæй æрхæссут.
     Нартæ  Уæрхæджы  ныхас сæххæсткодтой. Æрхастой  йын  дон  уыцы
суадонæй  йæхи ныннайыны фаг. Уæрхæг æй ыстæвд кæнынкодта  ‘мæ  дзы
йæхи ныннадта. Æмæ йе уæнгтæ сæхи систой.
     –  Æз  цæуын  ме сæфты фæндагыл зæгъгæ цын загъта уæд  Нартæн.
Фæлæ уæ мæ фæдыл цæуынвæнд мачи скæнæд.
     – Уæдæ куы нæ æрыздæхай, уæд дæ кæм агурæм?
     –  Кæсут  райсомæй сæуæхсидмæ. Кæд тагъд-тагъд ива,  уæд  сæфт
дæн, æмæ сæфт. Кæд мæнгивд кæна, уæд уый зонут, æмæ ма æгас дæн.
     Араст  и Уæрхæг йе сæфты фæндагыл. Ахызти авд æфцæгыл,  ахызти
авд  комыл, ахызти авд быдырыл. Цæуы дарддæр. Фæллайгæ дæр  бакодта
зæронд  Уæрхæг. Зæрондæн фæллайын цы хъæуы! Мысы йæ рагбонтæ,  фæлæ
нал  ис уыдонæн раздæхæн, мæнæ хурæн йæ фæндагæй раздæхæн куыд  нал
вæййы, афтæ.
     Цæуы   зæронд  Уæрхæг.  Бахæддзæ  иу  доны  былмæ  ‘мæ   дзуры
йæхинымæр: «Ам уал мæ фæллад ысуадзон».
     Æрбадти  доны  был,  кæсы фæйнæрдæм. Никуы  ницы  федта,  стæй
æнцадгай  æруагъта  йæхи  ‘мæ афынæй... Уæрхæг  æрфынæй  Хъæрæмæдзы
зæххыл. Чысыл фæстæдæр райхъал. Акасти та фæйнæрдæм, æмæ ауыдта  иу
ран цавæрдæр хосдзауты. Бацыди цæм хæстæгдæр.
     – Уæ, байриат, хосдзаутæ!
     – Уæ, райгæ уай, зæронд лæг!
     – Кæмæн кæрдут атæппæт хос?
     –  Хъæрæмæдзæн.  Уас йе сæфт куы ‘рцæуид!  Иу  ыстдæссион  саг
дары, æмæ мах фондзыссæдз хосдзауæй иу бон цы ныккæрдæм, уый йын иу
аходæнвагæй фылдæр нæ кæны.
     Араст  и  Уæрхæг  дарддæр  æнæ  исты  зæгъгæйæ.  Бахæддзæ   ис
хуымгæрдджытæм.
     – Райгæ уат уæ куысты!
     – Райгонд уай ды дæр дæ царды, зæронд лæг!
     – Атæппæт хуымтæ уæхи сты, æви ‘ндæр искæй?
     Мах кæцæй ысты! Хъæрæмæдзы сты. Дзæгъæл ын баззайой!.. Уас  ын
йæ мард куы фениккам!
     Уæрхæг  дарддæр араст и. Кæсы, æмæ иу ыстыр фæзбыдыры – дунейы
адæм. Цъынатæ амайынц.
     – Уæ, райгонд уат!
     – Уæ, райгонд уай ды дæр!
     – Цæй бирæ цъынатæ амайут?
     – Цы бакæнæм, ахæмы къухы стæм.
     – Кæмæн цæ амайут, уый чи у?
     –  Хъæрæмæдз  у.  Уый  цъынатæ сты... Сæ мидæг  куыд  басудза,
хуыцау ахæм арфæ ракæнæд!
     Ницыуал  загъта  уæрхæг  æмæ  та ацыди  дарддæр  йæ  фæндагыл.
Бахæддзæ Хъæрæмæдзы хъæумæ.
     Ссардта Хъæрæмæдзы хæдзар æмæ йæм бахъæркодта:
     – Ам дæ, Хъæрæмæдз?
     – Ам дæн! Кæцы дæ?
     – Мæнæ зæронд лæг дæн, æмæ æз де уазæг.
     Хъæрæмæдз  æм рауади. Йæ цæстытæ фæирдкодта, æмæ  йын  мусуаты
йæстæ аисты.
     – Кæцæй цæуыс?
     – Нартæй лидзын.
     – Кæмæй? – мæсты фарст æй акодта Хъæрæмæдз.
     – Нартæй, Нартæй!
     Фæлæбурдта  Хъæрæмæдз Уæрхæгмæ æмæ йæ нарты зæронды  йæ  дзыхы
бавзылдта. Уæрхæг хъæркæны:
     – Фæлæу, ныхъхъуырыс мæ!
     –  Нарт мæнæн менæуынон æмæ ме сæфты хай куы сты! Уæд мæм куыд
бауæндыддæ уыдоны кой ыскæнын.
     – Райс мæ дæ дзыхæй, æмæ дын радзурон æппæт дæр.
     Хъæрæмæдз æй райста йæ дæлæвзагæй Уæрхæджы. Стæй йæ фæрсы:
     – Кæмæй дæ?
     –   Æз  мæгуыр  лæг  дæн,  Нартæн  хъомгæсæй  фæхаттæн  цæргæ-
цæрæнбонты.
     – Уæдæ сегасы дæр зондзынæ. Æмæ Уæрхæджы дæр зоныс?
     – Зонын æй? Куыннæ йæ зонын!
     – Æмæ ма æгас у? У-у-у хæрæг!
     – Нартæн нырма зондамонæг у.
     – Уæрхтæнæджы дæр зоныс?
     – Зонын, Нартæ йæ сæ хуыздæрыл нымайынц.
     – У-у-у, дыггаг хæрæг та уый у!
     –  Аипп  ма  уæд, – æз зæронд лæг дæн. Мæ цард-цæрæнбонты  цæм
рæгъаугæсæй фæхаттæн, фæлæ цæ ды цæмæй зоныс?
     –  Бирæ  хæттыты  цыл  сæмбæлд, фæлæ цын тыхæй  тыхмæ  тых  нæ
бафæрæзтон, нæдæр мын уыдон бафæрæзтой исты.
     – Уагæры цавæр тыхы хицæуттæ уыдысты?
     –  Уый  зæгъгæйæ нæу. Хуыцау сæ фарс у, æмæ мын  сæ  мæлæт  нæ
загъта.
     – Уыдон дæр дын нæ зонынц, æвæдздзæгæн, дæ мæлæт?
     –  Уый  куы  базоной, уæд ма цæ ‘ндæр цы  хъæуы?  Фæлæ  йæ  нæ
зонынц... Гъеныр мын зæгъ, цы сæрæн æрхаудтай ардæм?
     –  Уо-о, Хъæрæмæдз, æз дæ мад-дæ фыды уазæг, бамбæхс мæ. Уыдон
сауыл  мысты  фæд  арынц,  æмæ мæ фæд-фæд цæудзысты.  Стæй  мæ  куы
ссарой, уæд мæ удæгасæй нал ныууадздзысты.
     –  Тæрсгæ  ма  кæн, мæнæн сæ фатæй мæлæт нæй,  с’  арц  мæ  н’
ахиздзæн, сæ кард мæ н’ алыгкæндзæн.
     – Уæдæ уæд ды мадæй райгуыргæ нæ дæ...
     – Нæ дæн, зæронд лæг. Æй райгуырддæн ахæм бон, æмæ туг лæсæнтæ
куы кодта.
     – Æмæ уый цавæр бон уыди?
     –  Æз гуымиртæй дæн. Нарты фыдæлтæ нæ мыггагимæ хæцыдысты.  Мæ
мад  мæнæй йæхибар нæ уыди. Гуымиртæ лыгъдысты, мæ мадæн та алидзæн
нæ  уыд. Уæд мæ мад мæлæтдзаг цæф фæци, базыдта, мæгуыр, уацары кæй
хаудзæн...  Æмæ къутæртæм йæхи баппæрста. Уым иу саджы ауыдта.  Уый
дæр йæхибар нæ уыд. Мæ мад саджы рацахста, тыхулæфт ыскодта æмæ мын
мæ  уд ауагъта саджы хуылфы. Æз саджы лæппуимæ райгуырддæн. Æмæ мын
мæлæт  нæй  зæххон лæжды къухæй. Мæ мад амарди. Мæн  саг  фæхастайæ
лæппынимæ.  Схъомыл  дæн,  æмæ  мын  саг  мæ  уды  бар,  цы  сагимæ
хъомылкодтон, уымæ радта. Уыцы сагæн та мæлæт нæй.
     – Хуыцау бахизæд ахæмыл исты ‘рцæуынæй. Фæлтау æз мæхæдæг разы
дæн  уыцы саг бахъахъхъæныныл. Исты тас куы цæуа, мыййаг, искуыцæй,
уæд дæм æз хъусынкæндзынæн.
     –  У-ы,  зæронд! Ныр уыцы ‘лгъыста Нартæй цæмæн ралыгътæ,  уый
мын  раст зæгъ. Кæд дыл баууæндон, уæд дæ бахъахъхъæныныл мæхи  дæр
æрхæсдзынæн, кæннод дæ сфизонæгкæндзынæн.
     – Æз баззаддæн иунæгæй. Иунæг та уымæн, æмæ мын æлгъысты Нартæ
стæры  заман амардтой мæ фыды. Мæ мад куыд нæ мæт кодтаид уыйфæстæ.
Æмæ  амарди уый дæр. Мæн Нартæ сæхимæ ахастой. Ницы хорз мын фесты.
Сæ  фосмæ  цын  кастæн,  иу  дзы нæ фæхъаудтон  мæ  лæппуйы  бонтæй
гъенырмæ. Ныр уыныс, базæронд дæн. Зæрондмæ лæппуйы тых нал  вæййы,
æмæ мæ фосæй фæхъуыди. Хæрæгау уæлæуыл фæуасæд Уæрхæг – уый хъомтæй
мын  фæхъуыди, æмæ мæм мæлæтæй бартхъирæнкодта. Уд адджын у,  мæлын
кæй  фæнды!  Хъомты  агурыны ‘фсон ралыгътæн.  Нартæй  авд  кæстæры
‘рбаййæфтон  ныхасгæнгæ иу фæзбыны. Сæ ныхас та,  Хъæрæмæдз,  дæуыл
уыди. Иутæ дзырдтой: «Хъæрæмæдзæй йæй лæг ис! Мыстау æвæрæнтæ кæны,
æндæр ницы». Иннæтæ загътой: «Хъæрæмæдз æддæмæ уымæн нæ уæнды,  æмæ
йæм Нарты цур нуазæн ничи раддзæн». Аннæтæ дзырдтой: «Хъæрæмæдз лæг
к’ уаид, уæд немæ искуы симдыл ныххæцид, фæлæ чызгимæ акафын дæр йæ
ныфс  нæ  хæссы». Æз цæм нал фæлæууыддæн, æнæуый дæр дæ  кой  Нарты
арæх  хъуыстон,  æмæ  йæ афарстон: «Ау, æмæ кæд  сымах  Хъæрæмæдзæй
лæгдæртæ  стут,  уæд  æй цæуылнæ ‘рцагурут. Фæлæ  дзы  кæд  уæхæдæг
тæрсут,  мыййаг?»  Амæсты мæм ысты. Мæ дæргъ æмæ  мын  мæ  уæрх  иу
ыскодтой.  Сау  лæгау  мæ  сау над фæкодтой,  æмæ  мæ  марды  ‘фсон
ныууагътой. Уыдон хъæды цуаны ацыдысты. Æз мæхи куы æрæмбæрстон уæд
загътон:  «Цæугæ кæн, мæнæйуый – æнцой дæ нал æруадздзысты  Нартæ».
Гъеныр-мæ сæр де уазæг. Мæгуыр лæг дæн, æмæ дыл мæхи фæдзæхсын. Кæм
дын  бабæззон, уым дын исты ‘ххуыс фæуыдзынæн. Уый дын мæ  хабæрттæ
‘мæ мæ диссæгтæ.
     Уæд æй Хъæрæмæдз афарста:
     – Æмæ Нарты авд кæстæры кæм федтай?
     – Хуртулæны бын – хъæд. Уый раз – фæз, æмæ растдæр уым.
     – Дæ ныхæстæм гæсгæ ды стыр тыхст æмæ стыр бæллæхты бахауддæ.
     – Хуыцау – уæлейы, зæхх – бынæй. Тыхст та ма цы вæййы!
     –  Уæдæ  дыл  æууæндын.  Фæлæ-ма зæгъ: ардæм  цæугæйæ  искæуыл
амбæлддæ, мыййаг?
     –    Амбæлддæн   хосдзаутыл,   стæй   хуымонтыл,    стæй    та
цъынаамайджытыл.
     –  Уæдæ уыдон сеппæт дæр хæринаг цæттæкæнынц, мæ уды бар  кæмæ
ис,  æз  цы саджы лæппынимæ схъомыл дæн, уымæн. Æз цæуын Нарты  авд
кæстæрмæ, хъуамæ цæ ‘рцахсон. Ды та мын иу хъуыддаг бакæн.
     – Дæ хорзæхæй!
     – Цъынаамайджытæм бацæудзынæ. Мæ номæй цын зæгъ: сагæн хæринаг
æртæ боны æртывæр фылдæр куыд дæдтой, афтæ.
     –  Хорз, мæ хур, хорз! – загъта Уæрхæг. – Фæлæ дæ рох ма  уæд:
Нарты лæппутæ уым цуан кæндзысты, æмæ дæхи хъахъхъæн.
     – Уый мæхæдæг зонын.
     Хъæрæмæдз   араст   и   Нарты  авд  кæстæры   агурæг.   Уæрхæг
цъынаамайджытæм рацæйцыд. Уæд дурасинтыл куыд æрцæйхызт,  афтæ  йæм
бынæй иу ахæст, иу зæронд дзуры:
     – Байхъус-ма, нæртон лæг.
     Уæрхæг æм фæлæууыди ‘мæ йæ афарста:
     – Чи дæ уый? Цы дæ хъæуы?
     –  Хатыр бакæн, – загъта зæронд лæг. – Ды цæмæ ‘рцыддæ, уый æз
хорз  æмбарын.  Ды  ‘рцыддæ, Хъæрæмæдзы  марынмæ.  Фæлæ  бацу,  æмæ
цъынаамайджытæн зæгъ Хъæрæмæдзы номæй, цæмæй, сагæн  æртæ  боны  цы
холлаг лæвæрдтой, уый æртæ хатты фæкъаддæркæной. Стæй мæм-иу раздæх
фæстæмæ.
     Уæрхæг  афтæ  бакодта.  Сагæн æртывæр  фæкъаддæр  йæ  хæринаг.
Хъæрæмæдз æртæ боны агуры Нарты кæстæрты. Сау фæллад бакæны. Йæ тых
сæтты, йæ уæраг фæллайы, дойны кæны. Дискæны, цæмæн афтæ у.
     Уæрхæг зæронд лæгмæ ‘рбацыд.
     – Гъеныр саг ардæм дон нуазынмæ цæудзæни, – загъта уыцы лæг. –
Ды доны цæхх ауадз æмæ æрæмбæхс.
     Уæрхæг  доны  цæхх  ауагъта ‘ма æрæмбæхсти. Саг  дон  нуазынмæ
‘рбацыди.  Зыднуæзт кæны, фæлæ йæ дойны нæ сæтты. Фыддæр  фæци  дон
нуазынмæ.  Цæхджын  дон  æй  ноджы дойны  кæны.  Уæд  сау  суадонмæ
азгъордта.  Уæрхæг йæ размæ фæци, æмæ суадоны саси акодта,  банызта
дзы  саг  уыцы суадонæй, æмæ хуыфын райдыдта. Йæ бон нал  уыди  ‘мæ
æрхуыссыд.
     Уæд æм уыцы лæг дзуры Уæрхæгмæ:
     –  Бавдæл,  æмæ къæрта аскъæф. Саг уæлæмæ сыстинаг нал  у,  йæ
доныхуыпп  нал  уыромдзæн  æмæ йæм-иу дзы  къæрта  барад.  Дæ  кард
цæхæрзынг  ыскæн,  æмæ  йæ саджы мицъырайæ  байсæр.  Æрмæст  гъеуæд
фæтыхуыдзынæ  Хъæрæмæдзыл.  Науæд  фæстæмæ  куы  раздæха,  уæд   дæ
бахæрдзæн.
     Уæрхæг  йæ  кард  цæхæрзынг  акодта  ‘мæ  йæ  саджы  мицъырайы
байсæрыдта. Йæ уæлдай йын акалдта. Уырдыгæй рацыд уыцы  лæгимæ  ‘мæ
саджы амардтой.
     Хъæрæмæдз  базыдта,  цыдæр  фыдбылыз  ыл  цæудзæн,  уый,   æмæ
раздæхти.
     –  Уæрхæг,  афонмæ Хъæрæмæдз рацæуы, – загъта  зæронд  лæг.  –
Хъæрæмæдзæн  йæ мæлæт цæмæй у, уый мæныйæддæмæ ничи зыдта,  æмæ  мæ
цардцæрæнбонты  ахæсты  дардта.  Ныр  æз  ме  мбæхсæны  бабырдзынæн
фæстæмæ. Стæй – дæ хъару, æмæ дæхæдæг!
     Ахæстлæг йæ бынатмæ бацыд. Уæдмæ Хъæрæмæдз дæр фæзынд. Йæ  хид
суадæттæй  ызгъоры, æмæ къадакуырой цæмæй разила,  уыйбæрцæй  кæлы.
Ауыдта Уæрхæджы, æмæ йæм хъæркæны:
     – Мæ фæдзæхст мын сæхæсткодтай?
     – Тынг хорз, сагæй дæ фервæзынкодтон. – Аргæвстон æй.
     – Уый нæртон лæджы йæддæмæ ‘ргæвдын никæмæн бакуымдтаид...
     – Мæ мад, мæ фыдыстæн, нæртон лæг дæн æз.
     – Æмæ чи дæ уæддæр?
     – Уæрхæг!
     Æмæ  йыл  уæд Хъæрæмæдз йæхи ‘рбаппæрста Уæрхæгыл. Йæ быны  йæ
акодта,  фæлæ  Уæрхæг  фæцырд, æмæ йæ кард Хъæрæмæдзы  зæрдæйы  бын
ысцавта.  Уæрхæг  йæхæдæг дæр мæлæтдзаг цæф фæци, фæлæ  йæ  амардта
Хъæрæмæдзы.
     Рацу, мауал тæрс ныр, зæгъгæ загъта ахæст лæгæн Уæрхæг. –  Ацы
куыдзмæ цыдæриддæр фæллойæ ис, уый мæ номæй дæу фæуæд. Ныр  мын  мæ
рихитæй æртæ хъуыны ратон, æмæ цæ зынгыл авæр.
     Зæронд  лæг,  Уæрхæг ын куыд загъта, афтæ бакодта.  Хурыскæсæн
тыбартыбур  байдыдта.  Уæд Нартæ зæгъынц: «Уоххай,  Уæрхæгыл  цыдæр
æрцыди»...
     Рафæдис  ысты  Хъæрæмæдзы  бæстæм  хотыхтимæ.  Æрæввахс   ысты
Уæрхæгмæ. Уæрхæг цæ базыдта сæ къæхтыуынæрæй. Æмæ дзуры ахæстлæгмæ:
     –  Хъусыс,  Нарт  æрцæуынц, æмæ цæ, мыййаг,  сæ  маст  куы  нæ
бауырома... Дæхи уал бафæсфæдкæн.
     Уæдмæ  Нарт  ныххæддзæ сты. Ныккалдысты  Уæрхæгыл.  Уæрхæг  цæ
басабыркодта. Стæй ахæсты цы лæг уыд, уый æргом рацыд.
     –  Мæнæ мæ хæрзгæнæг, – загъта Уæрхæг, – æмæ Хъæрæмæдзы фæллой
уый  уæд.   Хъусут, Нартæ! Æртæ фæдзæхсты уын уадзын. – Мæ фыдздзаг
фæдзæхст: фыдæх хæссынæй фыдæмпъызт хуыздæр у. Цас фæнды куы хæссат
фыдæх,  уæддæр-иу  ахъуыдыкæнынмæ фæлæуут. Мæ  дыккаг  фæдзæхст  у:
фыдæй  фыдхъæдгом хуыздæр у. Æрвылбоны масты бæсты  фæлтау  иу  бон
фæриссут.
     –  Ме  ‘ртыггаг фæдзæхст дæр уын зæгъын уæдæ, Нартæ – фыдкомæй
фыдæндæгъд хуыздæр у.
     Æмæ Уæрхæг уыйадыл амарди.
     
      УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ХÆМЫЦЫ БЫЦÆУ ÆХСАРЫ
КАРДЫЛ 
     Уырызмæг  æмæ  Хæмыц фаззæттæ уыдысты, æмæ цæ чи хистæр  уыди,
уый  бæрæг  нæ  уыд. Хистæриуæгыл быцæукодтой æдзухдæр.  Уæд  иубон
загътой:  «Фæцæуæм  нæ  мадырвадæлтæм, æмæ  нын  уыдон  зæгъдзысты,
хистæр нæ чи у, уый».
     Уыйадыл   ацыдысты  сæ  мадырвадæлтæм  фæрсынмæ,  æмæ  Хъамылы
бахаудтой. Санты мæликк цуаны уыд уым уыцы рæстæг, æмæ цæ  æрцахста
дыууæйы  дæр,  æмæ  цæ  йæ фидармæ фæкодта.  Санты  мæликк  Хæмыцæй
кæртмæрзæг   ыскодта,  Уырызмæгæй  та  –  дондзау.  Бон   сауизæрмæ
фæкуыстой  æфсымæртæ Санты мæликкæн. Изæрæй цын Санты мæликк  радта
мамæлайыкъæбæр,  цъойæ конд чи уыд, ахæм, æмæ цæ  схуыссынкодта  йæ
бæхты кæвдæсы.
     Уæд дын иубон Уырызмæг Хæмыцæн афтæ зæгъы:
     –  Не  сæфт,  æвæдза, хуыздæр у, ацы хъусджын  хæрæгæн  кусыны
бæсты. Исты нæ рхъуыды хъæуы.
     Стæй ысфæндкодтой, Санты мæликк цуаны ку’ ацæуа, уæд ын йæ усы
бафæрсæм  зæгъгæ.  Санты мæликк цуаны ацыди. Лæппутæ  йын  йæ  усмæ
бацыдысты ‘мæ йæ фæрсынц:
     –  Дæ лæг ныл дуæрттæ фидар куы ныхгæдта! Æмæ ныр уæд та фæдис
фæцыди. Уæд неппæт дæр нæ сæфæм?
     Ус цæм кæсгæ дæр нæ фæкодта. Расырдта цæ уырдыгæй. Сæ фæстæ ма
радзырдта уæддæр мæличчы ус:
     –  Мæлæтымæргътæ!  Сæ иу – кæркнизы хуызæн,  иннæ  –  хъомрыны
хуызæн! Сæхи мын лæгтæ хонынц!
     Ницы  сдзырдтой  Уырызмæг æмæ Хæмыц усы ныхæстæм,  сæ  зæрдæмæ
маст  цы бахастой, уымæй дарддæр. Изæры Санты мæликк æрыздæхти,  йæ
ус  ын  рахъасткодта – радзырдта хабар. Уæд Санты мæликк загъта  йæ
дæлдæрæн:
     – Гъеуыцы мæрзæг æмæ сæрфæгмæ уæ хъус дарут.
     Дыггаг  бон  та  Санты мæликк цуаны ацыди. Сæ  фидæрттæ  фидар
сæхгæдтой.  Уæд Уырызмæг æмæ Хæмыц Санты мæличчы усмæ бахъуызыдысты
‘мæ  йæ  амардтой.  Сæхæдæг, кулдуары  цур  цы  хъуыран  уыди,  уым
бамбæхстысты.  Усы лæггадгæнджытæ цæ рацагурбацагур фæкодтой,  фæлæ
цæ  не  ссардтой.  Лæггадгæнджытæ æххуырстытæн загътой  усы  амард.
Уыдон дæр марджыты агуырдтой, фæлæ цæ н’ ардтой.
     Изæры  Санты мæликк æрцыди ‘мæ йæ усы мардæй æрæййæфта.  Фæрсы
йæ дæлдæрты:
     – Абон исчи фидæрттæ бакодта?
     – Ничи, дæуыстæн, ничи!
     –  Уæдæ  ныртæккæ  азилут, æмæ лæггадгæнджытæ ‘мæ  æххуырстыты
'рбакæнут. Сеппæты дæр.
     Æрбакодтой йæм цæ иууылдæр, æрмæст дзы Уырызмæг æмæ  Хæмыц  нæ
уыдысты.
     –  Уыцы дыууæ уыдысты марджытæ, – загъта Санты мæликк. –  Фæлæ
тагъд – иутæ ам агурæнт, иннæтæ та сурæг ацæуæнт!
     Агурын  цæ  байдыдтой, иу къуым æнæсгæрст нал  ныууагътой.  Иу
зæронд  лæг хъуыраны цурты агурæг фæцæйцыди ‘мæ хъуыраны ныххаудта.
Уырызмæг æмæ йын Хæмыц йæ хурхмæ февнæлдтой.
     – Тагъд нын алидзынæн фæндаг бацамон, кæннод дæ марæм!
     Зæронд лæг фæтарсти ‘мæ цын загъта:
     – Хъуыраны бын къæй фæлдæхт, уый ысхъилкæнут, уый бынты фидары
кæронмæ ис абырæн – хуынкъ, æмæ цæут.
     Хæмыц  къæй  ысфæлдæхта, зæронд лæджы уым  фæуагътой,  сæхæдæг
феддæдуар ысты.
     Санты мæликкæн уыдис бындары рæсугъд чызг. Хъуыраны сæрмæ  йын
хицæн хатæн арæзт уыди. Уый рудзынгæй касти ‘мæ фæрсы Уырызмæгиты:
     – Гыццайы уæ ничи федта?
     Хæмыц æм нæ фæлæууыд æмæ йæм бадзырдта:
     – Дæ разы йæ дæ фыд ныргæвста.
     Чызг уый куы фехъуыста, уæд ныцъцъæхахстласта:
     – У, дæ мард дын фенон, мæ фыд!
     Уæд ын Уырызмæг афтæ зæгъы:
     –  Дæ  фыды  мæлæт цæмæй у, уый нын бацамон, æмæ дын  дæ  маст
райсæм.
     Чызг фырмæстæй йæхи нал бауырæдта.
     –  Мæ фыдæн мæлæт нæй. Нарты Æхсары кард æрвызгъæрæй арæзт  у.
Æмæ ‘рмæст уыцы кардæй у йæ мæлæт.
     Уырызмæг  æмæ  Хæмыц  Нартæм æрхæддзæ сты.  Бацыдысты  сæхимæ.
Кæсынц, æмæ – Æхсары кард хæцынмондагæй цъæх арт уадзы...
     
     *  *  *
     Санты мæличчы адæм никæй ыссардтой æмæ фæстæмæ аздæхтысты.  Йæ
чызджы кæугæ ауыдта мæликк æмæ йæ фæрсы:
     – Цы кæныс, мæ чызг, цæуыл мæм мæсты дæ?
     –  Куыннæ дæм уон мæсты – гыццайы амардтай. Æмæ дын уагæры  цы
кодта?
     –  Уый  æз  н’ амардтон, фæлæ нæм æххуырсты чи уыд,  уыдон  æй
амардтой. Агурæм цæ, фæлæ цæ н’ арæм.
     – Нартыбæстæм фæлидзынц уыцы лæппутæ.
     Санты  мæликк Нарты кой рагæй хъуыста, фæлæ цын  с’  адæмы  нæ
зыдта.
     Сфæндкодта æд æфсад Нартæм ныббырсын.
     Цалынмæ  уый  Нартæм  цыди,  уæдмæ Уырызмæг  æмæ  Хæмыц  быцæу
райдыдтой   Æхсары  кардыл  –  алчидæр  йæ  йæхи   хистæр   хуыдта.
Æппынфæстаг загътой:
     –  Уæдæ,  уый Куырдалæгоны арæзт кард у, æмæ йæм цом, бафæрсæм
æй.
     Арасткодтой  дыууæ  ‘фсымæры  уæларв  Куырдалæгонмæ.  Кард  та
‘мбæхсгæ бакодтой.
     
     *  *  *
     Санты  мæликк  æрцарди  Нартыхъæуы. Æрвылбон  цын  авд  ыстуры
æргæвдынкодта. Нартæ дзы сфæлмæцыдысты æмæ загътой:
     – Не сæфт хуыздæр у, цæйнæфæлтау нæ Санты мæликк хæрд фæуа!
     Санты  мæликмæ  иу  миниуæг ахæм уыди: иу хæрдæй  иннæ  хæрдмæ
фынæйкодта. Йæ хæрынафон та райхъал и мæ фæрсы:
     – Мæ сихор кæм и?
     – Цы ма дын аргæвдæм, уый нæм нал и, – загътой Нартæ.
     Мæликк  фæмæсты  и. Рацыди Нартыл, æмæ цын  сæ  рæсугъдты,  сæ
фæллойæ ма цы ссардта, уыдон сеппæт дæр ратæлæт кодта.
     Æмæ цæм бартхъирæн кодта Нартæм.
     –  Кæд Уырызмæг æмæ Хæмыцы удæгасæй къуыримгъуыдмæ радтат, уæд
хорз. Кæннод – уæ фæллой дæр – сæфт æмæ уæ чызджытæ дæр – сæфт.
     Уалынмæ  Уырызмæг  æмæ Хæмыц Куырдалæгонмæ  ссыдысты,  æмæ  йæ
бафарстой, чи цæ хистæр у, уымæй. Куырдалæгон зыдта, ай мын  сæ  иу
дæр нæ ныббардзæн зæгъгæ, æмæ цын загъта:
     – Сырдоны бафæрсут, уый йæ зондзæни.
     Фæстæмæ  та  Нартæм æрцыдысты. Нарты адæм цæм  кæсгæ  дæр  нал
ракодтой.
     Уæд цын Сырдон афтæ:
     –  Æз  –  нæ  уæ  гуырды заман уыддæн, нæ уæ  цыты  бон,  фæлæ
Сехырагъыл ис, æз кæй ныссагътон, ахæм фат. Фехсут æй,  æмæ  йæ  чи
фæцæфкæна, уый – хистæр.
     Хæмыц  тæлтæггонд лæг уыди æмæ йæ фехста. Фæлæ  дымгæ  сдымдта
'мæ  Хæмыцы фат, Сырдоны фаты цур цы бæлас уыди, уым ныффидар. Стæй
та  Уырызмæг  фехста, æмæ Сырдоны фатæн йæ тæккæ астæу ацыд.  Хæмыц
дзургæ ницыуал ыскодта, фæлæ уæддæр нæ басаст.
     Уырызмæг уал Æхсары кард æрбаста. Нарты адæмы йемæ акодта  ‘мæ
Санты мæликмæ ацыдысты. Æртыхстысты мæличчы галуантыл Нарты ‘фсад.
     Хæмыц æм дзуры Санты мæликмæ:
     –  Уæ,  Санты  мæликк! Нарты Уырызмæг æмæ Хæмыц дæм  æд  æфсад
æрцыдысты, фæлæ ма бамбæхс.
     Санты  мæликк  уый фехъуыста цы – ратæррæстласта  ‘мæ  хæцынтæ
систой.  Санты  мæликк æмæ Уырызмæг фæныхæйныхмæ сты.  Уырызмæг  æй
рариуыгъта,  æмæ  мæличчы сæр зæхмæ ‘рхаудта.  Ныппырхкодтой  Нарты
‘фсад  мæличчы фидæрттæ. Ракодтой цын сæ чызджыты, рахастой мæличчы
фæллой. Мæличчы чызджы дæр семæ ракодтой æмæ ‘рцыдысты Нартыхъæумæ.
     Мæличчы  чызг  Сырдонæн баззади, Хæмыцæн та мæличчы  цъæх  бæх
баззади. Иннæ фæллой Нартæ се ‘хсæн байуæрстой æмхуызон.
     
     ЦАРЦИАТЫ АХУЫ
     Нартæн Хæмыц æнæрцæф уыди, барын нæ зыдта. Уырызмæг та лаз æмæ
уæззау  зондыл  хæст  уыди.  Схъомыл  ысты,  слæгтæ  сты,  фæлæ  нæ
фидыдтой,  хистæр цæ чи у, уыууыл. Иумæ цæргæйæ кæрæдзийæн  бар  нæ
лæвæрдтой.  Иумæ  бадгæйæ дæр афтæ, ныхасы – иннæ ахæм.  Адæмимæ-иу
балцы куы уыдысты, уæддæр афтæ.
     Нартæ цæ фæлмæцгæ дæр кодтой. Æмæ цæ ‘гъдау дæр домдтой  –  сæ
иу цæмæй хистæриуæг кæна, иннæ цæмæй хиуылхæцгæдæр уа.
     Уæд дын иубон Хæмыц афтæ зæгъы:
     –  Уырызмæг, махæн бафидауæн нæй, фæлæ къулбадæгусы  бафæрсæм.
Науæд нæ Нартæ азымы дарынц.
     – Хорз, бафæрсæм! – загъта Уырызмæг.
     Æмæ  араст  ысты къулбадæгусмæ. Æмæ йæ фæрсынц,  куы  бахæддзæ
сты, уæд:
     – Раст нын зæгъ, хистæр нæ кæцы у?
     Къулбадæг ус ахъуыдыкодта: «Ныр Хæмыцæй зæгъин, æмæ раст  нæу.
Æнæрцæф  адæймагæй  хистæр  чи  кæны?  Æмæ  Уырызмæг  тæригъæд   у.
Уырызмæджы  схонин  хистæр, æмæ мын Хæмыц м’ артыл  дон  ауадздзæн.
Цæй, сæ мадырвадæлтæм сæ фервитон».
     Хæмыц  æмæ  Уырызмæг Донбеттырты хæрæфырттæ уыдысты,  æмæ  цын
къулбадæгус загъта:
     –  Фæцæут уæ зæронд мадыфсымæрмæ. Уый уын базондзæн уæ хистæр,
уæ  кæстæр.  Æмæ  араст  ысты  дыууæ  ‘фсымæры  Донбеттыртæм  –  сæ
мадырвадæлтæм.
     Уырызмæг  æрхъуыдымæ дæсны уыди. Доны уонг куы  бахæддзæ  сты,
уæд йæ бæхæй рахызти. Саргъыбаз систа, рифтæгтæ Хæмыцмæ авæрдта ‘мæ
загъта:
     –  Адон  уал  дæхимæ  уадз. Мæ саргъыкъуыдыр  асасти,  æмæ  йæ
бафидæрттæкæнон.
     Стæй дæ æз дæр æййафдзынæн.
     Хæмыц  ницы  зыдта  Уырызмæджы хинæн, æмæ рифтæгтæ  йæ  фæсарц
нахæтбосыл абаста. Стæй араст и йæ фæндагыл Хæмыц.
     Уайтагъд æй баййæфта Уырызмæг дæр, æмæ бахæддзæ сты сæ  зæронд
мадыфсымæрмæ.
     – Ам дæ, нæ зæронд мадыфсымæр?
     – Ам дæн, мидæмæ!
     Бахызтысты  хæдзармæ. Сæ мадыфсымæр цыл  фæцинкодта.  Стæй  цæ
фæрсы:
     – Цы ис нæуæгæй?
     – Иу хъуыддагыл нæ фидауæм, æмæ нын ды раст зæгъ: хистæр нæ чи
у? – райдыдта Уырызмæг.
     – Хистæр – Уырызмæг, – загъта уыцы рæвдзæй зæронд Донбеттыр.
     Уæд æм Хæмыц нал фæлæууыд:
     – Æмæ цæмæй у хистæр?
     –  Цæмæй,  цæ?  – загъта Донбеттыр, – хистæр нæ,  фæлæ  кæстæр
фæхæссы  рифтæгтæ,  балцы  куы вæййынц,  уæд.  Мæнæ  сымах  хуызæн.
Уырызмæг хистæр у, Хæмыц – кæстæр.
     Хæмыц фæмæсты ис, æмæ рифтæгтæ зæххыл ныццавта.
     Стæй, кæс æмæ, уæртæ фæцæуы... тæргай.
     – Багъæцæд, иуран уал фæлæууыди! – загъта Уырызмæг уыйфæстæ.
     Расырдта йæ Хæмыцы. Уырызмæг рахизырдыгæй цыд фæци. Æмæ Нартæм
æрбацæуынц. Сæ фæндаг Ныхасыл уыди, æмæ Нартæ загътой:
     –  Хæмыцæй,  Уырызмæгæй  хистæр чи  у,  уый  гъеныр  сæ  цыдыл
фæбæрæг.
     Кæсынц, æмæ Уырызмæгæн Хæмыц йæ галиу фæрсты цæуы.
     Æмæ уæд Нартæ загътой Хæмыцæн:
     – Гъеныр дæр ма дзурдзынæ, Уырызмæгæй хистæр дæн, зæгъгæ.
     – Æмæ нæ дæн?
     –  Нæ дæ, нæ дæ! Уыййæддæмæ рахизырдыгæй цæуис, Уырызмæг та  –
галиуæрдыгæй.
     Бамбæрста Хæмыц йæ рæдыд, фæлæ не сразы уæддæр.
     – Мах хъуыддаг ам ничи ахицæнкæндзæн.
     Уæд Нартæ загътой:
     –  Нал  и  æндæргæнæн,  æмæ фæцæут Царциаты  Ахуымæ.  Уый  уын
равзардзæн уæ хъуыддаг. Дзырддзæугæлæг у, æппæтзонæг.
     Сфæндкодтой  дыууæ  ‘фсымæры æцæгæй дæр Царциаты  хорз  Ахуымæ
фæцæуын.
     Царциаты  Ахуыйæн  уобауы  сæр ыстыр  мæсыг  уыди.  Фæцæй  йæм
хæддзæкодтой  æфсымæртæ.  Уырызмæг  йæхи  разæйцæуæг   акодта   ‘мæ
бадзырдта мидæмæ къæсæрыдуарæй:
     – Ам дæ цы, Ахуы?
     – Ам дæн, кæцы дæ?
     – Нартæй ыстæм! – дзуры Уырызмæг.
     Ахуы цæм ракасти ‘мæ загъта:
     – Мидæмæ рахизут. Уазæг – Хуыцауы уазæг.
     – Уыйас æвдæлон дæр не стæм, – загъта Хæмыц.
     – Уæдæ уæ цы хъæуы?
     –  Мах фаззæттæ стæм, нæ фидауæм, æмæ нын зæгъ, хистæр нæ чи у
æмæ кæстæр? – дзуры Уырызмæг.
     –  Ау, æмæ йæ уе ‘рбацыдæй уæхæдæг куы равдыстат уæхи, уæд  ма
мæ цы фæрсут?
     – Цæугæ кæрæдзийы фæдыл æрбакодтам, æмæ уый ц’ амоны? – загъта
Хæмыц.
     –  Бæлццæттæй  фысымтæм раздæр хистæр æрбадзуры.  Хистæры  раз
кæстæрæн ахæм бар кæм и!
     Æмæ та Хæмыц йæхи нал бауырæдта:
     – Уæдæ дыл дæ мæсыг ныккæлæд!
     –  Æртæ  раны мæн хистæр ысхуыдтой, – загъта Уырызмæг. –  Æмæ,
Хæмыц, мæ кæстæр у!
     Уæд Хæмыц рамæсты бынтондæр.
     – Æз цæуын, фæлæ ма æз  нæ хæдзарыкъæсæрæй куы бакæсон!
     Хæмыц  Нартæм рацыди ‘мæ нал бацарди Уырызмæгимæ. Æндæр хæдзар
аразыныл ныллæууыд.
     –  Кæстæр  у Хæмыц, хæдзар аразы, æмæ йæм фæкæсæм,  –  загътой
Нартæ.
     Февнæлдтой  фæйнæрдыгæй,  æмæ йын  Уырызмæджы  ‘рцыдмæ  хæдзар
сарæзтой Нартæ Хæмыцæн.
     Ахуы   Уырызмæджы   мидæмæ  бахуыдта.  Куыддæр   фæцæйхызтысты
къæсæрыл,  афтæ  дын  тарвæзтæ ныхъхъыстхъыст кодтой.  Уырызмæг  ын
фæтарсти Ахуыйæн æмæ йæ æддæмæ раскъæфта.
     – Кæдæм мæ скъæфыс, Уырызмæг?
     –   Ме  фсымæр  Хæмыцы  ‘лгъыстæй  дæ  мæсыг  фæцудыдта.   Æмæ
ныккæлдзæни. Æмæ йæ мидæг сæфыс.
     – Уæ Хуыцау ын ма уа!
     – Ма тыхс, Ахуы, æз æй бафидæрттæкæндзынæн.
     Уырызмæг   тулдзлæдзæг  æрсагъта,  æмæ  лæдзæг  фидар   цæнгтæ
рауагъта. Мæсыг кæмыты фæтасыди, уымыты рараст и.
     Бахызтысты мидæмæ, хæрд æмæ нуæзт февзæрди сæ разы. Уæд  мæсыг
фæлтæргай фæхаудта, æмæ Ахуы фæгæпласта.
     Уырызмæг æм дзуры:
     – Сбад, цæмæй тæрсыс!
     – Куыннæ тæрсон, ай хурмæ ку’ аззадыстæм.
     Уырызмæг бахудти ‘мæ загъта:
     – Мæсыг йæ бынаты уыдзæни.
     Æрбадти Ахуы, æмæ мæсыг фæлтæргай фæстæмæ цæуын байдыдта.  Æмæ
ноджы фидардæр арæзт æрцыди.
     – Гъер та ма цы зæгъыс, – загъта Уырызмæг.
     –  Сымахæн Хуыцауы комытæфæй дæр хай ис, Нартæ! Уæ бон бирæ у,
æмæ уæ цы фæнды, уый бакæнут.
     Фæминаскодтой. Стæй ма Уырызмæг фæстагмæ афтæ зæгъы:
     –  Цæй,  ныббар мын, Ахуыр, уыйбæрц дæ кæй бахъыгдардтон,  уый
тыххæй.
     –  Ныббар  мын, Уырызмæг дæхæдæг дæр. Де ‘мбал мæ  тæргай  кæй
ацыди, уый дæр дæ зæрдæмæ ма бахæсс.
     – Мæн дæр раст гъеуый фæндыди.
     Æмæ рараст и Уырызмæг.
     Нартæм  куыддæр æрхæддзæ, афтæ Хæмыцы ногарæзт хæдзар  ауыдта.
Уырызмæгæн  уый хъыг куыд нæ уыдаид, æмæ загъта йæхинымæр:  «Хуыцау
æй  хæрзтæй  хуыздæр фæкæнæд Хæмыцы! Кæстæриуæг кадæн чи  исы,  уый
æлгъыстаг  кæны, æмæ Хуыцауæй дæр къухист у. Цæрæд, куыд æй  фæнды,
афтæ».
     
     УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ИУДЗОНГОН УÆЙЫГ
     Нарты  Уырызмæг  фæцæйцыди балцы. Иу доны былмæ  бахæддзæ  ‘мæ
хъуыдыкæны: «Ныр доны ауаин, æмæ мæ дон куы фæласа. Ма ауайон,  æмæ
уый та – худинаг».
     Доны  фаллаг  был  зынди  мæсыг. Иу чызг  мæсыгæн  йæ  рудзынг
бакодта ‘мæ кæсы. Ауыдта Уырызмæджы доны фаллаг фарс, æмæ дзуры  йæ
мадмæ:
     –  Иу  барæг доны уонг æрбацыди ‘мæ доныбылты зилы. Цыма  исты
агуры...
     –  Уый  кæд  хуымæтæджы лæг у, уæд донæн йæ тæнджытæ агурдзæн.
Кæд  æцæг  барæг  у, уæд донæн йе рфыты æрбацæудзæн...  Фенæм  уал,
кæддæра кæуылты ‘рбахизид.
     Уæд æм йæ бæх дзуры Уырызмæгмæ:
     – Цæй-ма, Уырызмæг, цæуæм дарддæр, æви нал?
     – Цæуæм, фæлæ кæуылты?
     –  Донæн  йе ‘рфыты, – загъта бæх. Æмæ донæн йæ тæккæ гуылфæны
балæгæрста.
     Уырызмæгæн  ма йæ сæрытенка фæзынди, æмæ бæхæн та –  йæ  барц.
Ацы фарсмæ ‘рбахызт барæг.
     Чызг æй ауыдта ‘мæ загъта:
     –  Уыцы  барæг  уæдæй  нырмæ  æвæдздзæгæн,  тæккæ  арфдæр  ран
агуырдта.
     – Уæдæ тæссаг барæг у, – зæгъы йæ мад, – æмæ уал дæ уатмæ ацу.
     Уæдмæ Уырызмæг ысхæддзæ и ‘мæ бахъæркодта дуарæй.
     Чызджы мад æм рауади.
     Уырызмæг къæсæрæй бахызти. Æмæ йын ус уайтагъд фынг авæрдта йæ
разы.
     – Ахæр уал. Уæдмæ нæ хæдзары хицау дæр кæд зынид.
     –  Цалынмæ,  чи стут, уый базонон, уæдмæ æз мæ дзыхмæ  комдзаг
дæр нæ сисдзынæн.
     – Мæ сæры хицау – уæйыг, æз та – йæ бинойнаг дæн.
     – Æндæр ма уæм чи ис?
     – Иу чызг ма нæм ис.
     – Уæдæ мæ размæ рацæуæд.
     Гæнæн нал уыди ‘мæ чызджы ‘рбакодта мад.
     Уæдмæ уæйыг дæр фæзынди.
     – Уазæг æгас цæуæд!
     – Фысым дæр æнæниз уæд! – загъта Уырызмæг.
     – Кæцæй цæуæг дæ?
     – Æз нæртон лæг дæн.
     – Уо-о, уæдæ æз нæртон лæджы уындмæ рагæй куы бæллын.
     Райдыдтой  нуазынтæ  ‘мæ хæрынтæ æмæ Уырызмæг  фæрасыг  и  æмæ
уайтагъд афынæй.
     Уæйыг  æй  хицæн  уаты ‘рхуыссынкодта. Стæй  зæгъы  йæ  чызгæн
уæйыг.
     – Райсом мæ ‘хсæвыцæстæй сыхъалкæн. Ацы нæртон лæджы æз хъуамæ
сфизонæгкæнон. Адон мыггаг мах мыггаджы сыскъуыйынкодта.
     Уæйыг  дæр æрфынæй. Чызг хъуыды байдыдта, сыхъалкæнид йæ фыды,
æмæ  тæригъæд у сафынæн сæ уазæг. Ма йæ сыхъалкæна, æмæ йæ  уæд  йæ
фыд  маргæ  кæндзæни.  Æмбисæхсæвтæм фæхъуыдыкодта.  Уæд  чызг  нал
фæлæууыди, бацыди, Уырызмæг кæм хуыссыди, уырдæм, æмæ йæм дзуры:
     – Хъус-ма, нæртон лæг.
     – Хъусын, кæцы дæ?
     – Мæ фыд дæ хæрдзæни, фæлæ лидзгæ.
     – Цæмæй йæ зоныс?
     –  Йæхæдæг  мын  æй  загъта. Уæ мыггаг дам  уæйгуыты  мыггаджы
фæцагъта.  Æмæ  дæм  мæстыкæны. Мæн  бафæдзæхста,  цæмæй  йæ  раджы
сыхъалкæнон.
     Уырызмæг фæтæррæстласта ‘мæ йын загъта чызгæн:
     – Бузныг, дæ лæггад дын нæ ферохкæндзынæн.
     Уырызмæг  æрдынбос  райхæлдта. Дуарæн æй мидæгæй  афидаркодта,
цæмæй  дуар чи бакæна, æмæ мидæмæ чи ‘рбахиза, уыууыл сæмбæла  фат.
Йæхæдæг рудзынгæй рахызти, æмæ лидзы.
     Чызгæн ма бафæдзæхста:
     –   Куыддæр  карк  ныууаса,  афтæ-иу  сыхъалкæн  дæ  фыды.  Æз
алыгътæн,  уый  ма зæгъ. Карк куыддæр фыдздзаг уаст ныккодта,  афтæ
чызг  йæ фыды сыхъалкодта. Уæйыг арт йæхæдæг акодта, æмæ æртæ ‘фсæн
уæхсты  тыхджын ыстæвдысты. Уыйфæстæ бацыди, Уырызмæг кæм хуыссыди,
уырдæм. Дуарыл сындæг бахæцыд. Куыддæр æй æмбисы уонг бакодта, афтæ
фат  фæхицæн, ратахти ‘хситгæнгæ, æмæ уæйыджы рахиз цонгыл сæбмæлд.
Цонг йæ тæккæ фæкъæдзгæнæныл атахти, æмæ уæйыджы ‘рдиаг ыссыди.
     Уæйыджы ус æмæ чызг бауадысты, æмæ йæ фæрсынц:
     – Цы кодтай?
     – Цы фыддæр нæ уазæджы сæр, мæ цонг мын атæхынкодта. Ам æй нал
æрбаййæфтон, уыййæддæмæ йæ амыртмырткодтаин.
     Уæйыг йæ цонг раскъуыдта. Фырмæстæй йæ йæ дзыхы баппæрста  ‘мæ
йæ  аныхъуырдта. Уырдыгæй Уырызмæджы сурынтæ систа. Уырызмæг лидзы.
Иудзонгон уæйыг æй суры. Иу ран æй фæцæйæййæфта.
     Уæд  Уырызмæджы амондæн иу цуанон рацæуы. Ахæм фæттæ ‘хсы, æмæ
арвы нæрынау нæрынц. Цъиуæн йæ цæстмæ ныхъхъавы, æмæ йæ æрыппары.
     Уырызмæг æм дзуры:
     – Æз дæ мад, дæ фыды уазæг – баххуыс мын кæн.
     – Цы кодтай уагæры? – фæрсы йæ цуанон.
     – Уæйыг мæ расуры, æмæ мæ мардзæни.
     – Мæнæ мæ фатыл фидар хæц!
     Уырызмæг фатыл фидар ныххæцыди. Цуанон фат ысуагъта,  æмæ  фат
Уырызмæджы  аскъæфта. Æртæ бонцауы æддæдæр æй  фæхаста  фат.  Лидзы
Уырызмæг дарддæр.
     Иудзонгон уæйыг цуаноны фæрсы:
     – Цæмæн ауагътай уыцы лæджы?
     – Йæхи мыл бафæдзæхста.
     Суры та иудзонгон уæйыг Уырызмæджы. Иу ран та йæ фæцæйæййæфта.
Уырызмæг ауыдта иу фыййауы ‘мæ йæм дзуры:
     – Æз де уазæг, уæйыг мæ расуры, æмæ мæ мардзæни.
     – Æмæ цы кодтай уагæры? – афарста йæ фыййау.
     – Уæйыг мæ хæрдзæн, æмæ мæ фервæзынкæн.
     – Уæдæ мæнæ мæ лæдзæгыл фидар хæц.
     Уырызмæг  фыййауы  лæдзæгыл  фидар  ныххæцыди.  Фыййау  лæдзæг
фехста, æмæ та æртæ бонцауы ‘ддæдæр атахти Уырызмæг.
     Лидзы  та  Уырызмæг. Уæйыг дæр æй суры. Раздæр  æрбахæддзæ  ис
фыййаумæ.
     – Ауылты цы лæг ралыгъд, уый цы фæци?
     – Арвыстон æй, кæдæм æмбæлди, уырдæм.
     – Цæмæн æй ауагътай?
     – Йæхи мыл бафæдзæхста.
     Иудзонгон уæйыг та йæ сурын райдыдта.
     Иу  бон та йæ феййафы уæйыг Уырызмæджы. Уырызмæджы амондæн  иу
лæг хуымкодта. Уырызмæг æм дзуры:
     – Æз де уазæг, аирвæзын мæ кæн.
     – Æмæ цы кодтай уагæры?
     – Иудзонгон уæйыг мæ расуры ‘мæ мæ мардзæни.
     – Мæнæ сыджыты бын бабыр.
     Хуымгæнæг  дзывыр уагъта. Уырызмæг, дзывыр цы сыджыт  æппæрста
уый бын йæхи бакодта.
     Уæдмæ уæйыг æрцыди ‘мæ хуымгæнæджы фæрсы:
     – Цы фæци, ауылты цы лæг ралыгъди, уый?
     – Цæмæн дæ хъæуы?
     –  Уыдон мыггаг нын нæ мыггаджы быныскъуыд фæкодта, æмæ цæ  иу
лæджы та æз амарон.
     –  Кæд дзы нырмæ никæй амардтат, уæд уе сæфт хуыздæр у. Æрбад,
сихорафон у, æмæ уал сихор ыскæн. Стæй йæ фендзынæ.
     Иудзонгон уæйыг æрбадти, Уырызмæг кæм уыди, уым, йæ уæлæ,  æмæ
кæрдзын  хæры.  Уырызмæг йæ фарсылдарæн кард  ысласта,  сыджыты  йæ
стъыста,  æмæ  уæйыджы  ‘рбадæнтæ  ‘рбалыгкодта.  Иудзонгон   уæйыг
фесхъиудта. Стæй та ‘рбадт фæстæмæ.
     Уырызмæг ын уæд йæ мæхсдæттæ ‘рбалыгкодта кардæй.
     – Ай цы ис сыджыты бын?
     – Ма тæрс, уыдон мæлдзгуытæ уыдзысты...
     Æмæ та Иудзонгон æрбадти.
     Уырызмæг  æртыггаг  хатт ыстъыста кард  сыджыты.  Æмæ  уæйыджы
хордзонтъанджы сфардæг и кард. Уæйыг хæрдмæ фæхаудта ‘мæ дзуры:
     – Ам сыджыты бын, бæлвырд, чидæр ис.
     – Чи дзы ис, мæ фыдыфыд Додзæ?
     Уæд хуымгæнæг Уырызмæджы ракъахта. Иудзонгон уæйыджы та бырсгæ
‘ркодта ‘мæ загъта Уырызмæгæн:
     – Æз иугæйттæ нæ фæмарын, фæлæ йæ ды амар.
     Уырызмæг  уæйыджы сæр ралыгкодта. Йæ сæрытенка йын  систа  ‘мæ
дзы нуазæнкъус ыскодта.
     – Цæй, куыд дæ? – фæрсы Уырызмæджы хуымгæнæг.
     –  Ницы  мын  у, –  зæгъы Уырызмæг, – фæлæ дын ацы хорз  цæмæй
бафиддзынæн?
     –  Мæ  лæппу усгур у, æмæ йын чызг ыссар. Æндæр мæ дæуæй  ницы
хъæуы.
     – Ацы иудзонгонæн хорз чызг ис, æмæ йæ ‘ркæн.
     Иумæ рацыдысты. Фыййауы дæр æмæ цуаноны дæр семæ ракодтой.
     Æрцыдысты  иудзонгоны  хæдзармæ. Хуымгæнæг  йæ  фыртæн  чызджы
ракодта,  фыййау  та  усы  йæхицæн бинонтæн  æрхаста,  цуанон  фосы
ратардта.  Уырызмæг  та  хæзнатæ рахаста  ‘мæ  Нартæм  æрфардæг  и.
Байуæрста  Нартыл  уыцы  хæзнатæ, æмæ Уырызмæг  Нарты  цæсты  ноджы
фæкадджындæр.
     
     УЫРЫЗМÆДЖЫ МÆСЫГ
     Нарты  Уырызмæг рахъомыл и 'мæ хъуыдытæкодта:  "Ныр  мæ  лæджы
ранмæ  рацыддæн,  ис мын æфсымæр – Хæмыц. Мемæ нæ фидауы.  Фаззæттæ
стæм,  æмæ  кæрæдзийæн  бар нæ дæттæм –  ус  нæ  раздæр  чи  хъуамæ
'рхæсса,  уыууыл у нæ быцæу. Хæмыц æрхæсса – æмæ уæд  Нартæн  мæнæй
цæй  хистæр ис? Чи мæ бафæрсдзæни зондæй? Зæгъдзысты, Нарты  хистæр
Хæмыц у, æмæ ма дзы ды та чердæм хъæуыс?
     Хъуыдыкодта  Уырызмæг.  Хуыздæр  амал  н'  ардта  'мæ   загъта
йæхицæн:  "Йехх: фæцæуон мæ мадырвадæлтæм, Донбеттыртæм, уыдон  мын
кæд исты бацамониккой."
     Фæсидти Хæмыцмæ 'мæ йын загъта:
     –  Хæмыц! Æз цæуын дард балцы. Иунæгæй дæ уадзын, æмæ хъыг  ма
кæн.  Ме  рцыдмæ дын æппæт дæр ис: хæрд æмæ нозт. Нартæм  æрвылизæр
хъазт вæййы – кафгæ дæр кæн, æмæ заргæ дæр. Кæд фæлмæцай, уæд та-иу
дæхи  аирхæфс – цуаны-иу ацу. Уæдмæ дæм æз дæр зындзынæн. Мæ фæндаг
кæдæм у, уый мæхæдæг дæр нæ зонын.
     Хæмыц  ахъуыдыкодта.  Иуырдыгæй йын хъыг уыди,  иунæг  къотца-
къуыдырæй куы баззайон, зæгъгæ. Уæд мыл Нартæ 'вварс кæндзысты, æмæ
мæ  худинаджы  хъæр  хъуысы. Иннæрдыгæй та  цинкодта:  Нарты  'хсæн
хъæзтыты  чызджытæ  мæхи  бар  уыдзысты,  æмæ  мæ  рæстæг   афтæмæй
æрвитдзынæн...
     Хæмыц уæддæр йæхи фенкъардхуыз кодта 'мæ загъта:
     – Цы нæ вæййы, фæлæ дæм агурæг та уæд кæцырдæм цæудзынæн?
     – Сæуæхсид ирддæрæй кæцырдыгæй зына, гъеуырдæм.
     Уырызмæг  араст  и уыйадыл балцы. Цæуы бон, дыггаг,  æртыггаг,
цæуы  къуыри,  æнæхъæн мæй. Зæгъы йæхицæн: "Хорз,  æмæ  нæ  загътон
Хæмыцæн,  ай  мæ мадырвадæлтæм цæуын, уый. Уыййæддæмæ мын  мæ  фæнд
базыдтаид."
     Уырызмæг ахызт. Нарты хæхтæй, къуылдымтæй, быдыртæй. Сауфурдмæ
бахæддзæ. Йæ бæхæй æрхызти 'мæ йын афтæ:
     –  Ныммæлæн дын ма уа, мæ бæх! Хорз мæ фæхастай, къахæй  цæуын
мæ нæ бахъуыди 'ппындæр.
     –  Мæнæн  мæ  мæлæт, фæстæмæ куы здæхай уæд у,  æмбисфæндагыл.
Дарддæр  дæ  бахъæудзæн  къахæй цæуын. Дæуæн  дæ  фæстаджы  бæх  дæ
ныййарæг мадæй уыдзæни. Æндæр бæх дын не сбæздзæни дæуæн дæ  балцы.
Уыныс, Нарты бæхты 'хсæн мæн хуыздæрæн равзæрстай,  фæлæ ма дын  æз
дæр иу балцваг не суыдзынæн æххæстæй.
     Цæй, фендзыстæм зæгъгæ загъта Уырызмæг.
     Бæхы  суагъта  идадзæй  хизынмæ, йæхæдæг  Сауфурды  афардæг  и
Донбеттыртæм.  Уырызмæгыл  йæ мадырвадæлтæ  фæцинкодтой,  хæрæфырты
номыл  ын гал аргæвстой, фынг æрывæрдтой. Донбеттырты адæм бадтысты
куывды  'мæ  минаскодтой.  Уырызмæг та цын  хæрæфырт  æййæфта,  æмæ
уырдыгыстæг  лæууыди.  Адæм  цас  фылдæр  бадтысты  куывды,   уыйас
Уырызмæг   та   йæхи  æвæлладдæр  æмæ  цæрдæгдæрæй  æвдыста.   Адæм
Уырызмæджы  мадырвадæлтæн  арфæтæкодтой,  ахæм  хæрæфырт  цын   кæй
басгуыхти.  Куыннæ  ныббуцуыдаиккой  Уырызмæджы  мадырвадæлтæ   дæр
сæхицæй!  Уалынмæ  ахицæн и куывд. Адæмæй алчи йæ  фæрныг  хæдзармæ
фæцыди. Уырызмæджы йæ мадырвадæлтæ бауырæдтой Къутугæнæнтæм сæхимæ.
     Уырызмæг  хъуыдыкодта: "Цымæ мæ цæуылнæ бафæрсынц мæ  фысымтæ,
цæмæн афтæ бирæ бадын æз ам уазæгуаты?"
     Донбеттыртæ    та    сæхирдыгонау   хъуыдыкодтой:    "Иунæгæй,
æвæдздзæгæн, Нарты 'хсæн хъыгкæны, æмæ уадз æмæ бада. Й'  афон  ку'
амона, уæд йæхæдæг цæудзæни".
     Афтæмæй дыууæты хъуыдытæ кæрæдзийыл æмбæлгæ нæ, фæлæ кæрæдзимæ
'ввахсдæр нæ цыдысты.
     Къутугæнæнты  Донбеттырты фæсивæд фат æмæ 'рдынæй  хъазыдысты.
Фатæй   æхстой.  Уырызмæг  дæр  фехста,  æмæ  сегасы  къутутæ   дæр
ныппырхкодта. Дзæвгар фæхъазыдысты афтæмæй.
     Уæд  уæлфурдырдæм  ыскасти Уырызмæг,  æмæ  йæм  арв  æмæ  зæхх
æмхуызон зынын байдыдтой.
     – Цы диссаг у, арв кæм и, кæнæ зæхх кæм и? Æмæ кæрæдзийæ куынæ
хицæн кæнынц...
     –  Йех, Уырызмæг! Уый цас зонинаг у, загъта Донбеттыртæй иу. –
Зæххыл  залтымит æмæ æнусыцъити ныууарыд. Бæстæ урсурсид дары,  æмæ
зæхх кæм и, æмæ арв кæм и, уый доны бынæй не взарыс.
     Уырызмæгæн йæ бæх йæ зæрдыл æрбалæууыд, æмæ ныккæрзыдта:
     – Уох-хай-гъе!..
     – Цы кодтай, Уырызмæг, цæмæн афтæ ныккæрзыдтай?
     –  Иу  хайуан уым хизгæ ныууагътон нæууыл, æмæ мын  æххормагæй
сæфдзæни. Стæй ма Нартæм цæуыл ацæудзынæн?
     Донбеттыртæ  'ртæйæ  иу  лиуырд  акодтой.  Иу  уысммæ   уæлдон
февзæрдысты.  Кæсынц,  æмæ Уырызмæджы бæхы алыварс  æндæр  урс  бæх
зилы.  Йæ  комытæфæй мит тайынкæны, æмæ бæх дæр  хизы  астæумæцъæх-
цъæхид  кæрдæгыл.  Иу уобауыл иу цавæрдæр лæг, нымæт  йæ  нывæрзæн,
афтæмæй фынæйкæны.
     Донбеттыртæ алы ныхас кæнынц:
     – Цымæ чи уа?
     – Зæххон адæймаг æххæст нæу.
     – Уæдæ дæлзæххон та æппындæр нæу.
     – Уæларвон дæр бæрцбæрцæй нæу.
     – Райхъал æй кæнæм, бафæрсæм æй, чи у, уымæй.
     –  Кæд,  мыййаг, хистæр у махæй, уæд йæ райхъалкæнын аив  нæу.
Фæлтау банхъæлмæкæсæм, йæхæдæг райхъалуыдзæн.
     –  Уый, чи зоны 'мæ Уырызмæгмæ кæсы 'нхъæлмæ, æмæ рагæй ам ис.
Уæд ын кæнæ йе стонг нæу, йе уазал нæ кæны?
     –  Ахæм бæх кæмæн ис, æмæ йæ комытæфæй залтымит æмæ æнусыцъити
чи тайын кæны, уый йæхи дæр уазалкæнын нæ бауадздзæн.
     Цалынмæ  уыдон ныхаскодтой, уæдмæ иу бындз райхъал и.  Барæджы
фындзыхуынчъы  фæмидæг.  Барæг æрыхснырста,  æмæ  æртæ  Донбеттырæн
фадат фæци, æмæ ныхъхъæркодтой:
     – Цæр! Цæр! Цæр!
     Хъæрмæ  барæг  фехъал  и.  Ракасти,  æмæ  доныбыл  Донбеттырты
ауыдта. Кæрæдзийæн салам радтой. Стæй цæ барæг фæрсы:
     – Чи стут? Кæдæм цæут?
     – Цæуæм Донбеттыртæй, мæнæ нæ уазæджы бæх бабæрæгкæнæм.
     – Æмæ уæм цавæр уазæг ис?
     – Нæртон лæг у.
     – Уæдæ æз ахæм лæджы фендмæ куы бæллын. Фæдзурут-ма йæм!
     – Æмæ нæ куы фæрса дæуæй, уæд ын цы зæгъдзыстæм?
     – Уастырджи дæн зæгъгæ-иу зæгъут.
     Æртæ  лæппуйы ныздæхтысты Донбеттыртæм. Уым рахабаркодтой,  цы
федтой, цы фехъуыстой, уый.
     – Уæдæ мæнæн æдзæугæ нæй, – загъта Уырызмæг.
     – Фæлæу, уый та куыд? Де мбалæн æмбæлæггаджы хай уæддæр ахæсс.
     – Бæгуыдæр, ныр мæ уæ сæр нал хъæуы.
     –  Ау,  æмæ  дæ  кæд мах сæр истæмæн хъуыди,  уæд  нын  афонмæ
цæуыннæ загътай?
     – Æз æнхъæл уыддæн, уæхæдæг мæ бафæрсдзыстут.
     –  Мах  та  'нхъæл уыдыстæм, æнæ бинонтæ дs иунæгæй хъыгкæныс,
æмæ  Нартæй  ардæм  дæхи  ирхæфсынмæ 'рцыддæ.  Фæлæ  нын  зæгъ,  цы
хъуыддагæн нæ агуырдтай?
     – Хæмыцимæ фаззæттæ стæм.
     – Уый зонæм.
     – Уæдæ мæн фæнды, цæмæй æз раздæр æркæнон бинонтæ, æмæ хистæры
бынаты уон.
     –  Афтæ  'мбæлы.  Æдза  уын зоны уæ  хабар,  æмæ  афтæ  зæгъы:
Уырызмæг  дам  æртæ  уысмы раздæр райгуырд,  Хæмыц  та  æртæ  уысмы
фæстæдæр.
     – Æндæр ма йæ чи зоны?
     – Æндæр ничи.
     – Уæдæ мын æвдисæнæн цъынды радтæд.
     Донбеттыртæ сæ Æдзайы номæй цъынды 'рбахастой, æмæ  йæ  радтой
Уырызмæгмæ. Уырызмæг цын бузныг загъта. Æмæ æртæ кæстæримæ  сфардæг
и  доны  сæрмæ.  Раздæхта Донбеттырты. Йæхæдæг Уастырджимæ  бацыди,
арфæ  йын  ракодта. Стæй йын æмбалы номæй æмбæлæггаджы  хай  фынгæн
æрывæрдта. Хорз федтой сæхи. Стæй йæ Уастырджи фæрсы:
     –  Кæм  уыддæ, Уырызмæг? Дæ хъилхъус бæхы бынтон  рохуаты  куы
ныууагътай.
     Уырызмæг ын йæ балцы хабар ракодта Уастырджийæн.
     Уæд Уастырджи загъта:
     –  Хæмыц,  чи  ныббара,  ахæм  нæу.  Фæлæ  хистæрæн  ды  цæмæй
баззайай, уымæн дæм цы ис æвдисæнæн?
     – Цъынды, Донбеттырты Æдзайæ.
     – Æндæр ма дæм цы ис?
     – Æндæр – мæхи лæгдзинад... Фаг не сты?
     – Не сты, – загъта Уастырджи. – Хистæры ныхас Хуыцауыл тынгдæр
æмбæлы.  Фæлæ  кæд  дæу, Нарты хистæр ысуай,  уый  фæнды,  уæд  мæм
байхъус.  Иумæ  ацæуæм  Нартæм.  Мæн  æвдисæн  ыскæн,  æрмæст,   æз
Уастырджи  дæн,  уый  ма  зæгъ. Алчидæр мæсыг  амайæд  йæхи  номæн.
Аивдæр,  хуыздæр  æмæ фидардæр кæй мæсыг рауайа,  уый  уæд  хистæр.
Æрмæст  ма дæ æз иу хъуыддаг курын. Сымах цы мад ныййардта,   уымæн
ма мæн тыххæй сылыкъах, бæхы байраг æмæ куыдзы хъæвдын рацæуæд. Æмæ
уыцы 'ртæ фæуæнт дæуæн дæ фидæны царды нысан.
     – Уый та ран зоны, – асагъæскодта, исдуг фæуыргъуыйау, афтæмæй
загъта Уырызмæг.
     Æрцыдысты  Нартæм  Уастырджи  'мæ  Уырызмæг.  Уастырджи   йæхи
зæронды  хуызы  равдыста. Ничи йæ базыдта, чи  у,  уый.  Нартæн  сæ
Ныхасмæ  бацыдысты. Йæхи чи даста, æмæ милхъуын кæуыл разад,  уыдон
иумæ  бадынц.  Уастырджийæн  уый йæ  зæрдæмæ  нæ  фæцыд,  æмæ  стыр
уайдзæфæн загъта:
     –  Хистæр  æмæ кæстæр нæ зонут, мæнæ хорз адæм! Æз зæронд  лæг
дæн, æмæ махмæ 'гъдау афтæ амоны: хистæрæн– хистæры бынат, кæстæрæн
та – кæстæры бынат.
     –  Хистæр  хъуамæ  истæмæй  хицæнкæна,  æмæ  йæ  уæд  мах  дæр
æмбардзыстæм, – загъта Нартæй иу цæгæрсæр.
     –  Уый æнцон у, – зæгъы Уастырджи. – Æз кæсын, æмæ Æртæ Нартмæ
æгасæй æртæ мæсыджы дæр нæй. Хуыздæр, аивдæр æмæ фидардæр мæсыг  чи
самайа, уый у уеппæтæй сæрæндæр, фендджындæр. Зондæй дæр æххæст æмæ
фидар. Æмæ гъеуый фæуæд уæ хистæр.
     Нартæй  алчидæр  хъавыди хистæры бынатмæ. Райдыдта  алчи  йæхи
номыл мæсыг амайын. Æвдисæн та цын Уастырджи уыди.
     –  Дæ  мадырвадæлтæй цы цъынды 'рхастай, уый ахæсс фæстæмæ,  –
загъта  Уастырджи Уырызмæгæн. – Ацу мæ бæхыл, дæхиуон йæ сæрæн  нал
у. Акæн мæ куыдзы дæр. Куыдз фурдмæ ныррæйдзæни, науæд дæхи хъæр нæ
фехъуысдзæн  Донбеттыртæм. Стæй дæм чи фæзына,  уыдонæн  дæ  цъынды
радт,  æмæ зæгъ: "Авд хатты мæм авд фæлтæры авдавды адæм æрхуымæсыг
амайынмæ куыд фæзынат Нартыхъæумæ!"
     Уырызмæг Уастырджийы бæхыл ысбадти 'мæ дымгæйау атахт.
     Уæд  Уырызмæг  зæгъы йæхицæн: "Гъе, тæхуды, иу  ахæм  байраджы
мыггаг!"
     Бæх æй фембæрста 'мæ загъта:
     – Тагъд æй фендзынæ!
     Фурды    былмæ    ныццыдысты.   Уырызмæг   ныхъхъæркодта    йæ
мадырвадæлтæм.  Фæлæ доны хуылфмæ авд ивазны дæр нæ ныхъхъуысти  йæ
хъæр.  Уæд  Уастырджийы  куыдз  ныррæйдта.  Фурд  уылæнтæй  фæстæмæ
фæцыди,  Уырызмæджы хъустæ фæндырдзагъд ыскодтой,  æмæ  Донбеттыртæ
æртæ кæстæрæй уым февзæрдысты. Фæрсынц Уырызмæджы:
     – Цы кæныс, нæ хæрæфырт?
     –  Цы  кæнон  –  авдæддæгуæлæ, авдбынатон  æрхуымæсыг  амайын,
фæкæсын  мæм  хъæуы.  Авд  хатты мæм  авд  фæлтæрæй  авдавдæй  куыд
фæкæсат, афтæ! Мæ мæсыг та амад хъуамæ авд бонмæ фæуа!
     –  Тæрсгæ  ма кæн, Уырызмæг. Цу фæстæмæ, бон цы нæ фенай,  уый
æхсæв баххæсткæндзыстæм, нæ цъындыйыстæн!
     Раздæхт   Уырызмæг,  сæххормаг.  Уастырджийы  куыдз  фембæрста
хабар. Хъæдмæ азгъордта 'мæ сæгуыт рацахста. Уырызмæгмæ йæ 'рдавта,
æмæ  йæм  æй  радта. Уырызмæг дæр физонджытæ акодта, йæхи  афсæста.
Сбадти  та  бæхыл, æмæ загъта: "Тæхуды, ацы куыдзы мыггагæй  мæ  иу
хъæвдын уæддæр к' уаид!"
     – Дæ мид-зæрды кæй зæгъыс, уый рæхджыбон дæхи цæстæй фендзынæ,
– дзуры куыдз.
     Ницыуал загъта Уырызмæг, æрмæст ахъуыдыкодта: "Мæ дзыхæй ныхас
не  схауы, афтæмæй мын мæ хъуыдытæ бамбарынц Уастырджи, йæ бæх  æмæ
йæ куыдз. Цымæ цæмæн афтæ уа? Цæй, цард та йæхæдæг амондзæн хабар."
     Æрыздæхти  Уырызмæг  Нартæм.  Кæсы,  æмæ  йæ  ныццыдмæ  Нартæй
алчидæр  дур  ласы, мæсыг амайы. Уырызмæгæн та нырма  бынæвæрд  дæр
нæй.
     Уастырджи йæ цуры февзæрд, æмæ йæ фæрсы:
     – Цы бадæ, Уырызмæг? Радтай дæ цъынды?
     – Уо, радтон æй!
     – Цы дын загътой?
     – Бон дам цы нæ фенай, уый æхсæв баххæсткæндзыстæм. Æмæ уый цы
дзуапп у? Æз мæсыгамайæгмæ бон мæхи цæстæй куы нæ кæсон, уæд æхсæвы
амад цас хорз рауайдзæни, нæ зонын.
     – Ноджы хуыздæр! – зæгъы Уастырджи.
     – Уымæй раст нæ зæгъыс.
     Уастырджи фæхудти.
     –  Æхсæвы куыст æнтысагдæр у. Мæт ма кæн. Фæлæ ныр изæр у,  ды
та  –  фæлмæцыд. Мæсыг кæм аразынкæныс, уым тырыса 'рсадз.  Дæхæдæг
уал дæ фæллад ысуадз. Райсоммæ бæрæг уыдзæн æппæт дæр.
     Уырызмæг иу уобауыл тырыса 'рсагъта.
     Æмбисæхсæвты  Донбеттыртæ  фæзындысты.  Уастырджи  цæм  рацыд,
бацамыдта  Уырызмæджы тырыса. Уæд Донбеттыртæ февнæлдтой, æрми-æрми
лæвæрдтой  дур.  Иннæ  Нартæн дæр ма фæйнæ  кæрийы  дур  бакалдтой.
Æхсæвы Уырызмæджы мæсыг иу уæладзыг амад фæци. Бонрухсы Донбеттыртæ
фæтары  сты. Мæсыг Уастырджийы зондæй зæххы бын абырыди, зындис  ма
'рмæст  йæ  уæллаг хай. Уырызмæг сыстад, кæсы, æмæ йæ тырысайы  цур
сис – амад.
     Уæд дзуры Уастырджимæ:
     – Æвæдздзæгæн, æндæр амайын сæ бон нæ баци.
     –  Мæнмæ  хъус,  Уырызмæг. Нартæй нырма алчи йæ  мæсыг  æрмæст
фадхъулты уонг ыскодта, дæуæн та уæладзыджы бæрзæндæн у.
     – Уæдæ кæм и?
     – Й' афоныл зындзæни.
     Уырызмæг  дæр  ницыуал загъта. Дыггаг изæр дæр  та  сæ  фæллад
уадзынц.  Уырызмæджы  хуырхуыр ыссыд. Уæд  Донбеттыртæ  фæзындысты.
Райдыдтой  та кусын, æмæ дыггаг уæладзыг ысцæттæ. Уæлдай  дуртæ  та
Нарты иннæ мæсыгамайджыты дуртæм бакалдтой. Боныцъæхæй та фæцыдысты
Донбеттыртæ. Уастырджи 'мæ Уырызмæг сыстадысты, æмæ кæсынц.  Нартæй
алчи йæ мæсыг амайы.
     –  Нæ мæсыг уæлдæр куы нæ цæуы, уæд уый цæмæн афтæ у, цымæ?  –
загъта Уырызмæг.
     – Ма тыхс, Уырызмæг, – зæгъы Уастырджи. – Нартæй алчи йæ мæсыг
зæнгбæттæнты уонг ыскодта. Дæуæн та дæ дыггаг уæладзыг дæр цæттæ у.
     Ницы  загъта  Уырызмæг. Æртыггаг æхсæв  дæр  та  афтæ.  Нартæн
фæкъæдзгæнæнтæм  уыдысты  сæ  мæсгуытæ.  Уырызмæгæн   та   æртыггаг
уæладзыг  фæцис  амад. Цыппæрæм бон Нартæн сæ  мæсгуытæ  æрбадæнтæм
уыдысты,  Уырызмæджы  мæсыг  та  цыппаруæладзыгон  ысси.  Фæлæ   та
Уастырджийы фæндæй зæххы абырыд. Уырызмæг мæстыкодта, фæлæ  уырæдта
йæхи. Уастырджи йæм куы фæхæрам уа, уымæй дæр тарсти. Фæндзæм  хатт
Нарты  мæсгуытæ лæджыбичъы уонг ысхæддзæ сты, Уырызмæджы  мæсыг  та
фондз  æддæгуæлæйы уыди. Æхсæзæм хатт Нарты мæсгуытæ  дæллагхъуырмæ
схæддзæ  сты,  Уырызмæгæн  та  æхсæз æддæгуæлæмæ  схызти.  Уырызмæг
хъуыдыкæны:  "Ай  цы хабар у, æз мæ мæсыджы уæлæмæ  амадæй  куы  нæ
уынын, уæд мæ Уастырджи хъазгæ кæны, æви мæ мæстæймары? Цæй, иу бон
ма бафæразон æххæст."
     Æвдæм  бон  райдыдта. Нартæн сæ мæсгуытæ лæджы бæрзæндæн  амад
фесты. Уырызмæгæн та авд æддæгуæлæйæ фæфылдæр. Фæлæ та ацы хатт дæр
мæсыг  Уастырджийы фæндæй зæххы абырыд – зындис ма йæ  уæллаг  хай,
цыма бындур уыд, афтæ.
     Уырызмæг акасти æвдæм бон, æмæ йыл Нартæ худынц:
     –  Гъы, Уырызмæг, дæхи Нартæн хистæр кæнинаг куы уыддæ, æмæ дæ
мæсыгæн нырма йæ бындур йæддæмæ куы ницы зыны.
     Уæд цæм Уастырджи дзуры:
     –  Æххæст  цæ  арæзт  фæут.  Уæдмæ кæд  Уырызмæджы  мæсыг  дæр
ысзынид.
     –  Кæд  ма сзындзæн, – зæгъынц Нартæ, – Хуыцау мах фарс  хæцы.
Уыныс,  зæронд лæг, алы хатт нын Хуыцау дурыцæндтæ нæ мæсгуыты  цур
сæмбырдкæны, Уырызмæджы мæсыджы цур та иу дур дæр не рывæры.
     –  Уыууыл  цы  тыхсæм!  Чи  зоны, Уырызмæджы  мæсыг  иу  æхсæв
сырæза...
     Нартæ ныххудтысты, æндæр ницыуал загътой. Уырызмæгæн уый  маст
уыд. Уастырджийын фæфиппайдта йæ зæрдæйы тыхст æмæ загъта:
     – Кæстæрмæ дзурæн нæй, цалынмæ дæм йæхæдæг худаистæй æрбацæуа,
уæдмæ.
     –  Цæй худаисты кой кæныс, мæхи удаисты куы бацыддæн, – загъта
Уырызмæг.   Нарты   фæсивæд   мæ,   æвæдздзæгæн,   сæ   бæхтæсæрфæг
ыскæндзысты, æндæр ницы.
     – Тыхсгæ ма кæн, Уырызмæг. Алцыдæр фендзынæ й' афоныл.
     – Афонмæ дæр искуы 'нхъæлмæ кастæуы? Нæ, раст нæу уый.
     –  Кастæуы,  Уырызмæг, кастæуы! Уæдæ-иу фæкæс Нарты мæсгуытæм,
кæд дзы дæ мæсыгæн йе мбисы уонг дæр ыссæуа искæй мæсыг!
     Фесты  Нартæ амад сæ мæсгуытæ. Æркодтой æвдисæнты  иубон,  æмæ
рауын-бауын,  ракæсбакæскæнынц æхсæнылæгтæ мæсгуытæм.  Æхсæнылæгтæй
иу загъта:
     – Борæты мæсыг бæрзонддæр у иннæ мæсгуытæй.
     –  Раст нæ зæгъут, Уырызмæджы мæсыгæн йе мбисы уонг дæр нæу, –
загъта Уастырджи.
     Уæд Нартæ уыцы ныхасыл ныххудтысты.
     – Уобауæй куы нæ зыны, уæд цæй мæсыг ис Уырызмæгæн?
     Æхсæнылæгтæй иннæ загъта:
     – Алæгаты мæсыг рæсугъддæр арæзт у.
     –  Раст  не  стут,  Уырызмæджы мæсыг  рæсугъддæр,  аивдæр  æмæ
хуыздæр у, – зæгъы Уастырджи.
     Нарты  адæм  та тынгдæр ныххудтысты, афтæмæй æхсæнылæгтæ  æртæ
дихы фесты: иу къорд Борæты фарс хæцыди, иннæ къорд – Алæгаты.  Æмæ
иунæгæй Уастырджи Уырызмæджы фарс уыди. Æппын куы нæ фидыдтой,  уæд
Уастырджи загъта:
     – Цомут, фенут Уырызмæджы мæсыг.
     Æхсæнылæгтæ  'мæ Нартæ, Уырызмæг цы уобауыл арæзта  йæ  мæсыг,
уыйонг   куыддæр  ыссыдысты,  афтæ  Уастырджи  йæ   лæдзæг   зæххыл
æркъуырдта.  Уырызмæджы  мæсыг,  Донбеттырты  амад,  хæрдмæ   цæуын
байдыдта.  Уымæй дæр дурæйамады фæстæ æрхуыæвæрд алы дурыл  тæмæнтæ
калдта  хуры  рухсмæ. Æмæ адæм хæлиудзыхæй аззадысты. Уырызмæг  дæр
цыдæр æнæууæнк каст кодта.
     Фæлæ йæм Уастырджи дзуры:
     –  Гъы,  Уырызмæг,  цы  зæгъынц  Нартæ  дæ  диссаджы  мæсыгæй?
Хъыпсыпп цæ куы ничиуал кæны. Уæд дыл худæгæй куы мардысты!
     Æппынфæстаг  мæсыг æгасæй дæр хæрдмæ ссыди. Йæ  фæрстæ  зынгау
сæрттывтой  хурмæ.  Иннæ мæсгуытæ сагъд хъæлтау зындысты  йæ  цуры.
Уырызмæг  æмбарын  байдыдта, хъуыддаг цæй мидæг уыди,  уый.  Куыннæ
фæбузныг уыдаид Уастырджийæ! Нартæ сæ сæртæ 'руагътой, æндæр сæ бон
дæр цы уыди Уастырджийы раз.
     Уæд Уастырджи фæрсы æхсæнылæгты:
     – Цæй, цы зæгъут Уырызмæджы мæсыгæй?
     – Цы ма зæгъæм, йæхæдæг йæхи загъта мæсыг.
     –  Уæдæ  'ххæст уый дæр зæгъон, æхсæнылæгтæ, Нарты  адæмæн  уæ
цуры: Уырызмæг у Нартæн се рхъуыдыджындæр, æмæ мыггагæй æвзыгъддæр,
стæй сæ хистæр дæр, æмæ йын аргъ кæнæнт нырæй фæстæмæ!
     – Кæм ис Уырызмæгæй хуыздæр! Уый у æцæгæйдæр Нартæн сæ хистæр,
– загътой уæд æхсæнылæгтæ.
     Æхсæнылæгтæ  'мæ  Уастырджийы Уырызмæг сæхимæ 'рбакодта.  Фынг
цын  æрывæрдта,  хорз  цæ федта, стæй цæ алчи йæ  хæдзармæ  фæцыди.
Уырызмæг ма Уастырджийы ахизынкодта фæстагмæ.
     Стæй загъта Уастырджи Уырызмæгæн:
     – Мæ ныхас кæнинаг уыдзæн.
     – Хорз, нырма уал фæндараст.
     Æмæ ацыди Уастырджи.
     Уырызмæг  æнкъардæй æрыздæхти 'мæ катайкодта  йæ  мид-зæрдæйы:
"Худинагæй бæстæ байдзагуыдзæни, мæ ныййарæг ма зæронд æмæ рынчынæй
сылыкъах,  бæхы  байраг æмæ куыдзы хъæвдын куы ныййара,  уæд.  Цæй,
фæлтау æй хъæр дæр макæмæн ыскæнон."
     Æмæ  æцæгæй  дæр афтæ бакодта Уырызмæг: нæдæр йæ мадæн,  нæдæр
Хæмыцæн, нæдæр æндæр искæмæн исты загъта. Хъахъхъæдта иугæндзон  йæ
мады.
     Иуахæмы  Дзерассæ мæлын æрымысыди. Фæрнæг æмæ ма  Уæн  чысылтæ
уыдысты,  фæлæ  фæдзырдта Дзерассæ Уырызмæг æмæ  Хæмыцмæ,  æмæ  цын
фæдзæхсы:
     –  Æз  мæлын,  фæлæ  уæ  курын: мæ  мард  мын-иу  æртæ  'хсæвы
бахъахъхъæнут.  Кæимæдæр уыддæн хæснаг. Фæсайдтон æй,  æмæ  мын  йæ
маст Мæрдтыбæстæйы дæр нæ ныууадздзæн.
     Уыйадыл  амарди Дзерассæ, æмæ йын йæ мард бавæрдтой  зæппадзы.
Фыдздзаг  æхсæв зæппадзхъахъхъæнæг ацыди Уырызмæг. Хъуыдыкæны:  "Чи
уыдаид  цымæ  уый, æмæ мæ мад ахæм сайд кæмæн фæкодта?"  Йæ  зæрдыл
æрбалæууыдысты Уастырджийы ныхæстæ: "Сымах цы мад ныййардта,  уымæн
ма  мæн  тыххæй рацæуæд сылыкъах, бæхы байраг æмæ куыдзы  хъæвдын".
Æмæ  кæд  Уастырджи  исты  зыдта, уæд æй  цæуылнæ  фарстон?..  Бирæ
рахъуыдыбахъуыды  фæкодта, æмæ йе ‘хсæв афтæмæй æрвыста.  Уастырджи
дæр  фæзынди,  фæлæ зыдта, Уырызмæг æнцонтæй афæливын нæ  бакомдзæн
æмæ  хъуыдытæгæнгæ  'рвыста уый дæр йе  хсæв.  Уæдмæ  'рбабон,  æмæ
Уырызмæг  сæхимæ 'рцыди. Баулæфын æй бæргæ фæндыди, фæлæ йе  рцыдмæ
Борæты Йеухæрмæ куывд уыди, æмæ йæм æрырвыстой:
     – Саггагкæн, Уырызмæг, нæ куывдмæ. Уæддæр нæ хистæр дæ.
     "Нæ"  зæгъын  нæ уыди Уырызмæджы бон. Араст и Борæты  куывдмæ.
Уым  баййæфта  Уастырджийы дæр. Уырызмæджы хистæрæн  ысбадынкодтой.
Куывды  рæгъытæ кæнын систа. Уастырджи алы хинтæй æмæ алы 'фсæнттæй
фæдарынкодта карз нозт Уырызмæгæн.
     Уæдмæ 'рталынгтæ æмæ Уастырджи зæгъы:
     –  Уæ,  Уырызмæг,  æз  уазæг дæн. Дард балцы  цæуын,  æмæ  мын
бахатыркæнут. Нарты хистæр дæ, æмæ уæ куывдæй райгонд ут.
     Нартæй ма йæм иу зæронд лæг дæр бахатыдта Уырызмæгмæ:
     – Уазæджы фæндаг дард у, йæ бар ын йæхи ауадзæм.
     Бæргæ йæ нæ фæндыди Уырызмæджы, фæлæ ма загъта уæддæр æнæбары:
     – Дæ дзырд фæуæд, Уастырджи! Фæндараст фæу.
     Уастырджи рацыди, арфæтæ фæкодта зæронд Йеухæрæн, æмæ араст  и
йæ фæндагыл. Чысыл фæстæдæр Уырызмæг загъта:
     –  Фæрнæй кæн дæ куывд, Йеухæр, фæлæ ахсæв хъуамæ мæ мады  цур
фæбадон йæхи курдиатмæ гæсгæ. Чи зоны, аив нæу фынгæй сыстын,  фæлæ
мæ рæстæг æндæр н' амоны.
     Йеухæр уæлдай ницыуал загъта, æмæ Уырызмæг рацыд.
     Расыг,  фæлæ фидар зондыл хæст, Уырызмæг ыссыди зæппадзмæ  'мæ
хъахъхъæны.  Хъуыдытæ  та кодта, уæдæ чи у цымæ?  Йæ  мад  Дзерассæ
хæсджын кæмæй фæци?
     Уастырджи   дæр   дард   н'   ацыди.   Йæхи   зæппадзы   цурты
фæцæйцæуæгкодта, ахъахъхъæдта, лæджы 'ндæрг ауыдта, æмæ йæ базыдта,
ай  та  Уырызмæг хъахъхъæны, уый. Нæ бахаста йæ ныфс.  Афтæмæй  цыл
ысбон и.
     Борæты Йеухæры куывд иннæ бон тынгдæр уыди. Уырызмæг зæппадзæй
æрцæйцыди, æмæ та йæм барвыстой:
     – Сæр дих хъæуы, Уырызмæг! Дæумæ кæсынц бадтыадæм.
     Уырызмæгæн æдзæугæ нæ уыди, афтæмæй – фæллад, фæлмæцыд,  дыууæ
'хсæвы цъындыхъæстæ нæ фæци, æмæ ма цастæ уыди йæ хъару.
     Бацыди  Уырызмæг  куывдмæ. Æрбадти та уæлейы. Уастырджийы  дæр
уым  баййæфта. Цæуынц рæгъытæ карз ронджы нуæзтæй. Уастырджи  аивæй
Хæмыцæн нуазæн авæрдта:
     –  Хуыцау  дæ хорз кæстæр æфсымæр фæкæнæд, Хæмыц! Уæ  хистæрæн
лæггадхъом ут. Йæ бæсты кусын фæразут, цæмæй-иу уый дæр  йæ  фæллад
ысуадза.
     Хæмыц  фембæрста,  ай  йын Уастырджи уайдзæф  кæй  кæны,  уый.
Райста нуазæн æмæ загъта:
     –  Дæ  нуазæнтæ бирæ уæд, Уастырджи! Алы хатт дæр-иу  нæ  ахæм
фынгтыл æййаф.
     Анызта  Хæмыц, æмæ ахызти. Бон сау изæрмæ та адæм  цæл-минасыл
фæбадтысты.  Уæд Уастырджи йæ хъус дары, æмæ Уырызмæг  кæй  ном  не
ссардта,  ахæм  нал  баззади – Хуыцауæй  суанг  зæххон  адæм,  стæй
мæрдтыбæстæм. Райста Уастырджи нуазæн æмæ дзуры:
     –  Йеухæр,  тынг  ныл  цинкæныс ныр  дыггаг  бон.  Хуыцау  дыл
бацинкæнæд. Фæлæ уæ курæг дæн, ам дæ хæдзары Нарты разагъддæр чи у,
уый  ном  дæр æрхъуыдыкæнæм. Уырызмæджы хуызæн гуырдтæ арæхдæр  уæд
Нартæм! Уырызмæджы цæрæнбон бирæ! Уыйау зондджын, уыйау арæхстджын,
фæразон, хистæриуæг куыд фæразат, уыцы амонд уæ уæд, Нартæ!
     Нартæ  уоммен загътой, æмæ Уырызмæджы цæрæнбоны тыххæй  рацыди
гаджидау.
     Йеухæр  дæр арфæтæ ракодта, æмæ йæ анызта. Уæдмæ та  'рталынг,
æмæ Уастырджи дзуры Йеухæр æмæ Уырызмæгмæ:
     –   Цом-цомы  уазæг  –  хæдзархор.  Цæй,  æз  фæцæуон.  Хорзæй
баззайут, Нартæ!
     –  Фæндараст  фæу!  –  зæгъынц Нартæ, æмæ Уастырджи  йæ  бæхыл
абадти 'мæ афардæг.
     Уырызмæг дæр чысыл фæстæдæр сыстади 'мæ зæгъы Йеухæрæн:
     –  Дæ  лæггæдтæ  бирæ,  Йеухæр! Фæлæ та æз  ауайон  мæ  дысоны
бынатмæ.
     Хæмыц æй фехъуыста 'мæ нал бауырæдта йæхи:
     –  Фæлæу-ма, ме фсымæр, Нартæн хистæрæй ды дæ, нæ мад нæ  иумæ
ныййардта, хæсгæ дæр нæ иумæ скодта. Ныр дыууæ 'хсæвы хъахъхъæныс –
æнæхуыссæг, фæлмæцыдæй. Адæмæн бон – лæггад, æхсæвы та –  гæс.  Уæд
æз  дæ  кæстæр  куы  дæн!  Мæн  ауадз,  иу  æхсæв  та  æз  æрлæууон
хъахъхъæнæг.
     Йеухæр дæр нал фæхæцыд йæхиуыл æмæ йæ ныхас баппæрста:
     – Æмæ цы кæны, цы! Раст зæгъы Хæмыц!
     –  Бæргæ,  –  загъта  Уырызмæг. – Кæстæр-иу  хистæры  рис  куы
'мбарид! Уыйонг дæ ныфс хæссыс, уæд ацу, æгаддзинад ма 'руадз.
     Хæмыц ма иу анызта, æмæ араст и йæ мады зæппадз хъахъхъæнынмæ.
Слæууыди  Хæмыц  Зæппадзы дуары цур. Уастырджи дæр та  фæзынди  æмæ
зæгъы   йæхицæн:  "Фæлæу  ныр,  Хæмыц.  Ды  Уырызмæг  нæ  дæ,   дæу
фæхибаркæндзынæн".
     Уастырджи  доныбыл  чындзхæсджытæ  фестынкодта.  Цыма   Нартæм
бацыдысты,   æмæ  цыл  Нартæ  'мбырдкæнынц.  Цыма  Борæты   Йеухæры
бадтыадæм   дæр   чындзхæсджытæн  арфæтæкодтой.  Йеухæр,   Уырызмæг
чындзхæсджыты хистæрмæ нуазæн радтой æмæ стынг и фæндыры цагъд.
     Сцыбæл  и Хæмыц, æмæ загъта: "Йехх, æвæдза, ме фсымæр Уырызмæг
æдылы  у.  Чи  цы  хъавы  мард  адæймагæй?  Фæлтау  цон-цæуон,  æмæ
Нартыхъæуы уыцы чындзæхсæвы фæкафон, фæсимон".
     Ныууагъта  зæппадз Хæмыц, æмæ рараст и Нартæм.  Уастырджи  йæм
касти.  Куыддæр  ахибар и Хæмыц, афтæ Уастырджи  йæ  бæхыл  æмæ  йæ
куыдзимæ  уым  зæппадзы  цур  ыстæлфыди.  Йæ  уæйлаг  нымæт  зæххыл
айтыгъта,  йæхæдæг  зæппадзæй мард Дзерассæйы  райста.  Нымæтыл  æй
æрывæрдта  уæлгоммæ.  Нымæтын йæхсæй йæ  'ркъуырдта,  æмæ  Дзерассæ
райгас и. Базыдта ус йенамонд.
     Уастырджи йæм дзуры:
     – М' аххос нæу, дæуæн æз дæ лæг æмæ дæ тиуы куы бавæрдтон, уæд
мæ фæсайдтай. Ныр нал аирвæздзынæ.
     – Цыфæнды дæр мын кæн, – зæгъы ус, – уæддæр м' амæлæтмæ æз дæу
мæхимæ не руагътон. Æлгъыст фæуæд Хæмыц, мæн иунæг чи ныууагъта!
     Уастырджи  усы  нымæтынйæхсæй æрцавта, æмæ та Дзерассæ  мæрдон
хуыз райста.
     Бавæрдта йæ зæппадзы, стæй уæларвмæ фæтахти Уастырджи.
     Хæмыц  æрцыди, æмæ чындзæхсæвы бæсты æрыййæфта Нарты Йеухæртæм
куывд.  Кæйдæрты  афарста æмæ бамбæрста, сайд ыл кæй  æрцыди,  уый.
Атагъдкодта  фæстæмæ зæппадзмæ. Никæй баййæфта. Æрмæст  æртæ  хатты
зæппадзæй хъæрзын ыссыди. Хæмыц-иу бакасти, фæлæ ницы федта. Сæ мад
Дзерассæ уæлгоммæ хуыссыди 'мæ не змæлыд.
     Æрбабон  и.  Хæмыц  æрцыди сæхимæ. Уæд  Дзерассæйæн  райгуырди
сатæгсаухил   чызг,  байраг  æмæ  хъæвдын.  Уыдон  радыгай   дадтой
Дзерассæйы дзидзитæ. Рацыди бон, дыггаг, æртыггаг.
     Мæйы   фæстæ   Сырдон  æрцæйцыди  хæрæгыл  Нарты   уæлмæрдтыл.
Дзерассæйы  зæппадзмæ  куыддæр баввахс и,  афтæ  йæ  хъустыл  ауади
чызджы    кæуын,   байраджы   уасын   æмæ   куыдзыхъæвдыны   рæйын.
Куыдзыхъæвдын рагæпласта, æмæ Сырдоны нал размæ уагъта цæуын, нал –
фæстæмæ.  Уæд  байраг дæр зæппадзæй расæррæтласта. Сырдоны  хæрæгыл
æмæ   Сырдоныл   армаццагæй  балæууыди.  Æмæ  Сырдон   йæ   хæрæгæй
фесхъиудта.  Атахти  'мæ  лæнкауы смидæг и  тымбылтæй.  Йæ  хæрæджы
къæдзил  ын  куыдзыхъæвдын  йæ рæбыныл атыдта,  йæ  хъустæ  та  йын
бындзарыл ысрæмыгъта. Тыххæй ма ныййирвæзти хæрæг Сырдоны  цурмæ  –
æнæкъæдзил,  æнæхъустæ. Сырдон ма йе рагъмæ схылди, æмæ  йæ  синтыл
хæцгæйæ  фæцæуы.  Нарты  лæппутæ йæ ауыдтой.  Йæ  хæрæг  ын  Ныхасы
астæуты  батардтой, æмæ Нартæ артæндихтæ кодтой фырхудæгæй. Хæмыцæн
бынтон  æрынцой нал уыд, йæ болат рихитæ йæ худыны комытæфмæ  арцæй
ныббадтысты. Æмæ йæм дзуры:
     –  Бынбауай,  Сырдон! Цавæр ыстонджы дын уыди дæ  хæрæгыл  нал
дымæг ныууагътай, нал – хъустæ.
     Уæд Сырдон фæмæсти и 'мæ йын афтæ зæгъы:
     –  Æз  цæмæн  бабын  уон! Бынтыбын æмæ саубон  сымахыл  хъуамæ
'рцæуа,  йæ  зæппадз бахъахъхъæнын чи нæ фæразы!  Кæйдæр  гацца  уæ
зæппадзæй чызджы куыд кæны. Цавæрдæр байраг уын уæ зæппадз  фаджысы
бын  фæкодта.  Æмæ  иу куыдзыхъæвдын, уый та уын уæ  мæрдтыл  мизгæ
кæны.  Афтæмæй уæ зæппадзæй гатцадон ыскодтат, бæхдон æмæ куыдздон.
Уыууылты  рацæйцыддæн. Иу куыдзыхъæвдын мын мæ  хæрæджы  дымæг  æмæ
хъустæ бахордта. Иу байраг мын мæ фæрстæ цъæлсаст фæкодта, иу гатца-
чызг та мыл цъæхахсткодта.
     Фембæрста  Уырызмæг  хабар. Азгъордта сæ  зæппадзмæ,  æмæ  дзы
райста  чызг, байраг æмæ куыдзыхъæвдын. Чызг сатæгсаухилджын  уыди,
æмæ   йыл  уымæ  гæсгæ  сæвæрдтой  ном  –  Сатана,  уома  саутæуон,
саухилджын   чызг.  Байрагыл  Уырызмæг  ном  сæвæрдта  Æрфæн,   æмæ
куыдзыхъæвдыны та схуыдта Силæм.
     
     УЫРЫЗМÆГ ЕЛДАЙЫ КУЫД ÆРХАСТА
     Хæмыц  æмæ Уырызмæг фаззæттæ уыдысты. Сæ лæджы ранмæ  рахæддзæ
сты, æмæ кæрæдзийæн бар нæ лæвæрдтой. Нæ, æз хъуамæ раздæр æрхæссон
бинонтæ, уыууыл ныллæууыдысты. Уæд сæ быцæу Нарты Ныхасмæ 'рхастой,
æмæ цын Нарты зæрæдтæй иу афтæ зæгъы:
     –  Уыууыл  та  цы быцæукæнут, кæд уæ фæнды, уæд уæ  дыууæ  дæр
æрхæссут.
     – Бар уал нæ иуæн куы уаид, уæд аивдæр у, – загъта Уырызмæг.
     –   Хорз   дæ  хъуыддаг,  фæлæ  уал  уæ  чи  кæй  хæссы,   уый
ысбæрæгкæнæд.
     Уыууыл  ныхас ахицæн. Хæмыц æмæ Уырызмæг ысфæндкодтой  æрзилын
Æртæ Нартыл.
     Æмæ йæ Уырызмæг Хæмыцы афарста:
     – Уæллаг Нартæй райдайдзынæ, æви Дæллаг Нартæй?
     – Уæллаг Нартæй дæлæмæ, – загъта Хæмыц.
     Уырызмæг Дæллаг Нартæм æрцыди. Нарты Бекъ зæгъгæ, уый дуæрттыл
базылди, æмæ фæкомкоммæ ис Бечъы кæртмæ. Бекъæн уыди диссаджы  чызг
–  Йелда. Йелда кæрт мæрзы. Уырызмæг æм бирæ фæкасти аивæй, чызг та
йæ  уынгæ дæр нæ кодта. Йелда кæрт марзт фæци. Уæд Уырызмæг  Бекъмæ
барвыста:
     – Бекъ, дæ чызджы мын радт.
     –  Разы  дæн,  æрмæст мын Æфсатийы лæвайраг  фосæй  сæры  сæдæ
'ркæн.
     Уыйадыл  Уырызмæг рацыди. Æфсатиимæ Нарты Ацæ хæлар уыди,  æмæ
Ацæтыл йæ фæндаг ракодта Уырызмæг.
     – Ам дæ цы, Ацæ?
     – Ам дæн, уæдæ кæм дæн? Кæцы дæ? Рахиз мидæмæ.
     – Æз дæн – Уырызмæг... Æхсызгонæн мæ хъæуыс.
     Уырызмæг  бахызти. Зæронд Ацæ къæлæтджыныл бады.  Уырызмæг  ын
арфæ ракодта, æмæ 'рбадти уый дæр къæлæтджыныл.
     – Цы хабар дæм ис, Уырызмæг?
     –  Къæбæргæнæг æмæ донæркæнæгæй цух дæн. Гъемæ,  Бечъы  чызгыл
дзурын,  фæлæ мæ сыгъдæг сæдæ сæры агуры Æфсатийы фосæй. Æфсати  та
демæ рагæй дæр хæлар у.
     – Уый дын – мæ быгъдуан.
     Ацæ  зæронд-зæронды сыстади. Цармæ сæвнæлдта, æмæ дзы иу лагъз
райста. Иу сæлавырдзарм ын æфснайд уыди уыцы лагъзы 'мæ йæ систа.
     –  Гъеуый Æфсатимæ фæхæсс, æмæ йын зæгъ: "Ацæ мын æй рарвыста,
æфцæгготаг  у.  Фæлæ-ма мын иу ахæм дысæлгътæн дæр рарвит".  Кæннод
дыл нæ баууæнддзæн. Стæй дзы мæ номæй дæхион дæр ракур.
     Уырызмæг сæлавырдзарм райста 'мæ ацыди Æфсатимæ.
     Æфсати йæ хорз ысуазæгкодта, стæй загъта:
     – Уырызмæг, нæ дын радтин мæ фосæй. Фæлæ мæ хæлар Ацæйæ 'рвыст
кæй дæ, æмæ йын цумайæн зивæг кæй нæ кæныс, уый тыххæй райсом раджы
дæ  кæрты уыдзæни мæ фосæй сæдæ сæры. Мæнæ дын дыггаг сæлавырдзарм.
Уый та мæ хæлар Ацæйæн радт.
     Уырызмæг ын арфæтæ ракодта Æфсатийæн, æмæ раздæхти.
     Хæмыц  дæр Уæллаг Нартæй дæлæмæ зилгæ рацыди. Ничи йæ  зæрдæмæ
фæцыд.  Фæстаг хатт Нарты Бечъы рæзты фæцæйцыди. Йелда та ацы  хатт
дæр цыдæртæ архайдта сæ кæрты. Хæмыц æм фæкомкоммæ ис, æмæ чызг  йæ
зæрдæмæ фæцыди.
     Уæд  бацыди Хæмыц Бекъы хæдзармæ. Арфæ ракодта фысымтæн,  стæй
загъта йæ зæгъинаг:
     – Бекъ, дæ чызджы мын радт.
     –  Ау,  уый  та  куыд?  Иу чызг у, æмæ йыл  уæ  иу  бафидыдта.
Дыггагæн æй куыд дæдтон?
     Хæмыц ахъуыдыкодта, фæдызæрдыг цæуылдæр.
     – Чи у, чи йыл бафидыдта?
     – Де фсымæр Уырызмæг.
     – Æмæ æз уымæй æнæсæрæндæр дæн?
     –  Нæ  дæ, фæлæ ахæм æгъдау ис Нартæм – чи куыд хистæр у, афтæ
раздæр æрхæссы ус.
     – Мах иумæ райгуырдыстæм, уæд кæцæй у хистæр?
     – Раздæр усгур уый æрцыди, æмæ хистæр у, уæдæ циу?
     Раздæхти  Хæмыц сæхимæ, цæмæй йын Уырызмæг бар  радта  Йелдайы
ракурынæн. Сæхимæ цалынмæ цыди, уæдмæ Уырызмæг Æфсатийæ фос райста,
æмæ цæ Бечъы кæрты амидæгкодта. Йæхæдæг дæр æхсæвы уыдонмæ баззади.
Хæмыц бирæ фенхъæлмæкасти, стæй ныххуыссыд.
     Кæркуасæнты Уырызмæг сæхимæ ссыди, æмæ йæм дзуры Хæмыцмæ:
     – Уæлæмæ сыст, хуысгæйæ дын нæу!
     Хæмыц  дæр  æнæбары сыстади. Ацæ, Уастырджи,  Æфсати  'мæ  йын
Хæмыц  ацыдысты чындзхæссæг Уырызмæгæн.  Бекъ се рцыдмæ хæрд, нуæзт
ысцæттæкодта.  Æртæ 'хсæвы æмæ цæ 'ртæ боны нæ рауагъта.  Уастырджи
йын  къухылхæцæг  уыди, Æфсати – æмдзуарджын, Ацæ –  хистæр  уазæг,
Хæмыц – кæстæр уазæг. Æмæ рахастой Нартæ сæ чындзы.
     Иуыл æмбисонд куыннæ уыдаид Уырызмæджы чындзæхсæв! Нартæй ахæм
нал  баззади,  æмæ æртæ хатты чи нæ фæрасыг чындзæхсæвы,  æмæ  æртæ
хатты чи нæ 'рбадти фынгыл.
     Чындзæхсæвы  фæстæ 'нцад-æнцойæ, кæрæдзийы уарзгæйæ,  адджынæй
æмæ кадджынæй цæрынтæ систой Уырызмæг æмæ Йелда Нарты 'хсæн.
     
     УАСТЫРДЖИ САТАНАЙЫ КУЫД ФЕРВÆЗЫН
КОДТА
     Сатана  Уырызмæджы  хæдзары  рахъомыл  и.  Ахæм  рæсугъд   æмæ
зондджын   рауади,  æмæ  йæм  Æртæ  Нартæй  алчи  дæр   хæлæг   æмæ
тæхудыкодта. Суанг ма Чынтæ дæр.
     Сатана  рæсугъд  куыд  уыди, йæ хъару дæр  афтæ  уыд.  Уазæгæн
лæггадкæнын,  хистæрæн  æмæ кæстæрæн дæр  æгъдау  радтын,  бинонтæн
цыткæнын, – æппæт уыдонмæ чи аййæфтаид Сатанайы!
     Мæстæймардысты   Нарты  чызгфæсивæд  æмæ  йыл  фыдвæндыскодтой
иухатт Сатанайыл. Нарты лæгрæгъау та стæры фæцыдысты уыцы рæстæг.
     Æрымбырд  ысты  чындзæй-чызгæй  Къусбар  кодтой  сæхицæн   æмæ
'рбахуыдтой Сатанайы дæр. Æрхастой мыдхæддзæ нуæзт, æмæ дзы рæгъытæ
систой.  Сатана дæр нуæзта. Уæд се хсæн хингæнæгусы чызг фæци.  Æмæ
йæм уыди сызгъæрин æнгуырстуан. Æмæ афтæ зæгъы:
     – Ацы 'нгуырстуанæй фæйнæ баназæм.
     Алчидæр  дзы  банызта. Сатанамæ дæр æй авæрдтой.  Нуазгæнуазын
æнгуырстуан йæ дзыхы бахауд æмæ йæ хъуыры фæбадти.
     Сатана нал улæфыди 'мæ ныффæлурс.
     –  Лæгтау ард бахæрæм, ацы хъуыддаг нæ куыд ничи схъæркæндзæн,
– загъта хингæнæджы чызг.
     Иууылдæр  ард  бахордтой. Сатанайы систой, æмæ  йæ  Уырызмæджы
усмæ  бахастой. Уæд Уырызмæгæн ус уыди, Йелда хуынди, æмæ йын  афтæ
зæгъынц:
     – Æрхуыссын æй кæнæм, сонтчызг – æмæ нуæзт йæ сæры бацыди.
     Сатанайы   хуыссæнтыл   æрывæрдтой,  æмæ   йæ   фынæйы   'фсон
ныууагътой.
     Æмæ Нарты чындзытæ 'мæ чызджытæ дарддæр кодтой сæ къусбар.
     Уастырджи   хабар  базыдта  'мæ  Нартыл  йæ  фæндаг   ракодта.
Уырызмæгыл  бацыди. Зыдта йæ, Уырызмæг уым нæй,  уый.  Фæлæ  уæддæр
бадзырдта:
     – Уырызмæг, ракæс-ма!
     Йелда рауади йæ размæ.
     – Лæг ам нæй. Балцы ис, фæлæ рахиз мидæмæ!
     – Æвзæр фын федтон, æмæ, цы уæлдай у? Дæуæн дæр æй зæгъдзынæн.
Мидæмæ мæ не вдæлы, тагъдкæнын.
     – Цавæр фын у?
     –  Цыма  урс  бæлон  уæ мæсыджы ныххауди æмæ  уыл  сау  æндæрг
сыстади.
     – Судзгæ бон мыл! Уæдæ нæ чызгыл цыдæр цæудзæни.
     – Æмæ цы кодта уæ чызг?
     –  Нарты  чындзытæ 'мæ чызджытæ къусбар ыскодтой, æмæ  расыгæй
æрбацыди. Бафынæй. Нырма нæ райхъал æмæ мæ нæ лæг мардзæни.
     – Цæуыл дæ мары?
     – Фæдзæхсгæ мæ бакодта, цæмæй чызгмæ мæ хъус дарон.
     – Цом ма, фенон æй уæддæр.
     Уастырджи Сатанамæ бацыди. Сатана не змæлыд, афтæмæй лæууыд йæ
хуыссæнуаты.  Уастырджи зыдта хъуыддаг, æввахс æм бацыди  Сатанамæ.
Рахъил  æй  кодта, йæ сæр ын уырдыгмæ 'руагъта. Æмæ йын йæ  фæсонтæ
'рцавта. Сатана æнгуырстуан йæ хъæлæсæй сæппæрста 'мæ сулæфыди.  Йæ
цæстытæй ракасти 'мæ сдзырдта:
     – Дон! Дон мын авæрут.
     Йелда  йын къусы мидæг дон æрбадавта. Сатана йæ анызта 'мæ  та
сулæфыди.
     – Кæй æнгуырстуан у? – афарста йæ Уастырджи.
     – Хингæнæджы чызджы.
     –  Уæдæ-иу  æнгуырстуан Уырызмæгмæ радтут, – загъта  Уастырджи
'мæ ацыди.
     Йелда 'мæ Сатана Уастырджийы нæ базыдтой.
     Дыггаг  бон  Нартæ  сæ  балцæй  æрцыдысты.  Йелда  Уырызмæгæн,
Сатанайыл цы фыд æрцыд, уый радзырдта.
     – Афтæ дын куы фæдзæхстон, макуыдæм æй ауадз.
     –  Бæргæ  йæ нæ уагътон, фæлæ мæм ныххатыдтой. Стæй  йæхи  дæр
бафæндыди.
     – Фенын ма мын кæн æнгуырстуан.
     Йелда  радта  Уырызмæгмæ  æнгуырстуан.  Уырызмæг  рацыди   'мæ
хъæугæронмæ рахæддзæ. Систа æнгуырстуан. Йæ хъусы йын хуынкъ акодта
æмæ хуынчъы уырдæндах атъыста. Стæй зæгъы æнгуырстуанæн:
     – Мæ разæй цу, кæй дæ, уымæ!
     Æнгуырстуан гæпгæнгæ араст и, æмæ хингæнæгусы хæдзары  смидæг.
Æмæ хингæнæджы чызджы 'нгуылдзыл абадт.
     –  Сатанайы  мын  цæй тыххæй мардтат уæддæр?  –  бауырдыг  цæм
Уырызмæг.
     Мад  æмæ чызг ын лæгъстæкæнынмæ фесты, ма нæ фесаф зæгъгæ.  Цы
нын зæгъай, уый бакæндзыстæм.
     – Сындзыты мæкъуыл мын самайут!
     Самадтой  йын  сындзыты мæкъуыл. Уый дæр цæ  мæкъуылы  цъуппыл
бабаста.  Стæй  цыл  арт бафтыдта сындзытыл.  Æмæ  дыууæйæ  дæр  сæ
хинтимæ бавзалы сты.
     Раздæхт Уырызмæг, æмæ йыл Уастырджи амбæлди.
     – Дæ фæндаг раст, Уырызмæг!
     – Дæ хъуыддаг раст, Уастырджи!
     – Сæргуыбыр æмæ къулбæрзæйæ куы цæуыс...
     – Цы кæнон, Уастырджи, Сатана мын сæфти. Фæлæ йæ фервæзынгæнæг
бирæ фæцæрæд!.. Йæ маст ын бæргæ райстон Сатанайæн.
     – Цы бакодтай?
     – Сындзын арты цæ басыгътон йæ бафхæрджыты.
     – Æмæ йæ ирвæзынгæнæг та чи уыди?
     – Нæ йæ базыдтой. Не фсин дæр æмæ чызг дæр.
     – Цом ма, æмæ цæ мæ цуры бафæрс.
     Йелда Уастырджийы куы ауыдта, уæд дисы куыд нæ бафтыдаид.
     – Ацы лæг у нæ чызджы ирвæзынгæнæг!
     – Уый Уастырджи у! – загъта Уырызмæг.
     Фæцинкодтой уым кæрæдзиуыл. Стæй Уастырджи уæларвмæ фæцыди  йæ
урс  бæхыл,  Уырызмæг  æмæ йæ бинонтæ та цæргæйæ  баззадысты  Нарты
'хсæн.
     
     САТАНА 'МÆ КÆФХОР ГУЫМИР
     Нарты  Сатана  чындздзон чызг ысси, æмæ дзы  хуртæ  'мæ  мæйтæ
кастысты.  Сатана  йæхи  сарæзта зæгъгæ, уæд  æм-иу  адæм  кæсынтыл
уыдысты.
     Уыйбæрц  рæсугъд  уыди, æмæ-иу дондзауæн йæ къæрта  йæ  къухæй
æрхауди,  уаргъдзауæн та-иу йæ уаргъ ахауди.  Никæй  уыд  Сатанаимæ
абарæн.
     Нартæ,  Æхсæртæггаты сых, буц уыдысты Сатанайæ. Сæ  хурыскаст,
сæ бонбаизæр дæр Сатана уыди.
     Уæд дын фурдæнфале сау айнæг æмæ сау къæдзæхты 'хсæн иу сохъыр
гуымир иунæгæй царди. Æрыхъуыста уый Сатанайы кой, æмæ йæ 'рфæндыди
аскъæфын Сатанайы.
     Кæфхор гуымир иу бон рацыди хæхтыл, æрхызти кæмттæм. Нартырдæм
йæ ных сарæзта 'мæ хъахъхъæны.
     Нартæ  сæ  хъазты уыдысты тымбылæй æмæ симдтой. Кæфхор  гуымир
цæм æргом бацæуын нæ уæндыди. Стæй райхæлди изæрырдæм симд, æмæ  сæ
адæм  хæдзæрттæм  цыдысты. Уæд Сатана дæр фæцæйцыди.  Æвиппайды  йæ
размæ  фæци  Кæфхор гуымир, æмæ йыл йæхи ныццавта. Фурды  сæрты  йæ
ахаста,  æмæ  йæ  бамидæгкодта  йæ  лæгæт-хæдзары.  Æрæппæрста   йæ
артдзæсты цур, æмæ худæгæй марди.
     – Ауадз мæ, цы дын кодтон? – дзуры йæм Сатана.
     – Æз дæу куыд ауадзон? Кæд æмæ мыл бон æхсæв нæ кодта, ме хсæв
мыл бон нæ кодта дæу тыххæй?
     – Уæдæ ам кæдмæ тъыстæй уыдзынæн?
     – Æз дæу Нартæм нал ауадздзынæн.
     – Уый нæ уыдзæни ме гасæй.
     – Уыдзæни де гасæй. Дæ мардæй та хъалон райсдзынæн Нартæй.
     Сатана ницыуал загъта.
     Уæд  дын  иу  хатт  Кæфхор уæйыг фæцыди балцы.  Сатана  азылди
къуымты, æмæ ауыдта иу зæронд усы бастæй.
     – Чи дæ, мæ мадыхай?
     – Дæ мад дæ хурæй бафсæда. Ды ма мæм бадзырдтай мады номæй. Æз
Кæфхор гуымиры мад дæн.
     – Æмæ уæд баст та цæмæн дæ?
     –  Уый дардыл дзуринаг у. Нартæм фыдбоны рæсугъд чызг равзæрди
æмæ мæ фырт уырдæм сагъуыд. Сатана йæ хонынц. Æз æй нæ уагътон, уый
йæ  фæнд нæ ивта. Уæд фæмæсты дæн, æмæ кард фынгыл ныццавтон.  Кард
фæстæмæ  фесхъиудта æмæ мæ фырты цæстыл сæмбæлди, æмæ йæ иу  цæстæй
бакуырм.  Уый  мæм  ысмæсты,  æмæ мæ ам ныббаста.  Тухæнкæнын.  Уый
Нартæм фæцыди... Дæхæдæг та чи дæ?
     –  Æз Нартæй дæн, – зæгъы Сатана. – Дæ фырт мæ раскъæфта, фæлæ
æз йемæ цæринаг нæ дæн. Фæлтау мæхи амардзынæн.
     – Уæдæ Сатана ды дæ? Нæ мæ уырны. Фæлæ кæд æцæг Сатана дæ, уæд-
иу  фурды уылæнтыл дæ цæссыгтæ æрæппар æмæ фынкæй к' ацæуой, уæд мæ
бауырндзысты дæ ныхæстæ.
     Сатана  йæ  цæссыгтæ  фурды  ныппæрста.  Фурд  урстанхъа  фынк
фестади, æмæ уыцы фынк уылæнтыл фаллаг былмæ ацыд.
     Нартæ  Сатанайы  агуырдтой,  æмæ йæ  н'  ардтой.  Фурды  былмæ
рацыдысты.  Уырызмæг,  мæхи ахсон зæгъгæ, йæ дарæс  раласта.  Фурды
бацыд, æмæ йыл сæмбæлдысты уыцы урс танхъа фынчытæ. Уырызмæджы буар
рæхойгæ рыст ыскодта. Фембæрста хъуыддаг Уырызмæг, æмæ уый  дæр  йæ
цæссыгтæ  'ркалдта  фурды.  Уыцы цæссыгтæ  та  здухгæ  Сатанайырдæм
ацыдысты уылæнтыл.
     Сатана  донæй  йæхи  куыд  æхсадта, афтæ  Уырызмæджы  цæссыгтæ
Сатанайы буар ыссыгътой.
     – Мæ буар цыма судзы, афтæ мæм кæсы, – загъта Сатана.
     –  Уæдæ  Нартæ  дæу  агурынц. Æмæ хъус: æз мæ  кæфхор  фыртимæ
цæринаг  нал  дæн.  Уæртæ къуымы ис дыууæ бæлæгъы.  Рахæсс  цæ.  Ды
иуырдæм ацу бæлæгъыл, æз – иннæрдæм. Æмæ уæд аирвæздзыстæм.
     Сатана  дыууæ бæлæгъы дæр доны былмæ раласта. Стæй зæронд  усы
йæ бастæй суæгъд кодта. Æрцыдысты доны былмæ. Сатана дзы иу бæлæгъы
сбадти, æмæ, урс фынчытæ чердыгæй цыдысты, уырдæм араст. Зæронд  ус
та иннæрдæм ацыди.
     Уæд  фæзынди  Кæфхор гуымир йæ хæдзармæ. Къуымты разылди,  æмæ
никæй  ары. Акасти фурдмæ. Йæ мад цы бæлæгъы фæцæйцыди, уый ауыдта.
Æмæ æвиппайды фурды дон æрбацъырдта 'мæ йæ мады рацахста.
     – Кæм и м' ахæст?
     – Сæхимæ фæцæуы.
     Сохъхъуыр-гуымир   фырмæстæй  йæ  мады  аныхъуырдта,   йæхæдæг
расырдта Сатанайы. Асырдта йæ 'мæ ныххудти. Фурдыл ныффукодта. Фурд
уылæнтæ  фестади,  æмæ Сатанайы æд бæлæгъ систой уылæнтæ.  Сатанайы
бæлæгъ фæуæлгоммæ и, æмæ Сатана доны ныххаудта. Фæлæ йæ Донбеттырты
чызджытæ рацахстой æмæ йæ сæхимæ бакодтой.
     – Чи дæ, ацы дзæбæх чызг?
     –  Нарты  Сатана  дæн,  Кæфхор гуымир  мæ  раскъæфта  'мæ  дзы
ралыгътæн.
     Сатанайæн  Донбеттырты чызджытæ фынг авæрдтой. Хорз æй  федтой
æмæ йæ фæрсынц:
     – Азилын дæ нæ фæнды?
     – Фæнды. Куыд нæ мæ фæнды!
     Кæфдзоныгъ-бæлæгъыл абадтысты Сатана 'мæ Донбеттырты чызджытæ.
     Ныр Уырызмæг доны был лæууы. Æмæ Уырызмæг ыскуывта:
     –  Ме  сфæлдисæг Хуыцау, кæд ацы бæлæгъы Сатана бады, уæд доны
уылæнтæ мердæм фæйлауæнт.
     Доны   уылæнтæ   Уырызмæджырдæм  фæйлауын  байдыдтой.   Бæлæгъ
хæстæгæй-хæстæгдæр цыди. Æрбаввахс и Уырызмæгмæ; æмæ  йæм  Уырызмæг
багæпкæнон куыд загъта, афтæ йæм Сатана дзуры:
     – Дæхи бауыром, Уырызмæг, чъылдымдзæф кæндзынæ.
     Уырызмæг  фæстæмæ фæкасти, æмæ Кæфхор-гуымиры ауыдта. Уырызмæг
æм фездæхти, æмæ кæрæдзиуыл сæхи ныццавтой. Кæфхор-гуымиры Уырызмæг
йæ  быны  æрæфсæрста  æмæ йын йæ хурх ныллыгкодта,  æмæ  йæ  фехста
хурыскæсæнырдæм. Уыйадыл хур райсом куы фæкæсы, уæд сырхæй фæзыны.
     Уырызмæг  Донбеттырты  чызджытæн арфæ ракодта,  æмæ  рараст  и
Сатанаимæ.
     Нартыбæстæм  æрхæддзæ  сты,  æмæ куыннæ  фæцинкодтаиккой  Нарт
Уырызмæджы лæгдзинад æмæ Сатанайы 'рцыдыл!
     
     САТАНА УЫРЫЗМÆДЖЫ УС КУЫД ЫССИ
     Уырызмæг  афæдзбалцы цæуын ысфæндкодта. Йæ  ус  хуынди  Йелда.
Æмæ йын загъта Уырызмæг:
     –   Æз  афæдзбалцы  цæуын,  æмæ-иу  хæрд-нозт  ысцæттæкæн   ме
рбаздæхынмæ: адæм мæм æгасцуай зæгъынмæ цæудзысты.
     Афæдзы  кæронмæ  ма дыууæ къуырийы уыд, афтæ Йелда  цæттæкæнын
байдыдта  нозтытæ. Сфыхта цæ, æмæ цæ бантыдта, раздæр уал мæ  нозты
куыст  бакæнон  зæгъгæ.  Æмæ йын нал æмæ нал  æнхъызтысты.  Уыдонæн
Сатана   цыдæр  хин,  цыдæр  кæлæн  ыскодта...  Æмæ  загъта  Сатана
йæхинымæр: "Уырызмæг Йелдайы номыл куы базæронд уа, уæд Борæтæн  сæ
мыггаг  аивдзæн, æмæ сæфтмæ цæудзысты. Æз кæмæ ацæуон, уыцы  мыггаг
та тыхджындæр фæуыдзысты Борæтæй.  Йæ хорзы æддæмæ ничи дæдты, æмæ,
цæй,  Уырызмæгæй  мæхицæн мой ыскæнон". Фæлæ уæлæмæ  ницы  сдзырдта
Сатана.
     Ныр Уырызмæгæн й' афæдзы бон æрхæддзæ. Æмæ скатай и Йелда.  Иу
уад йæ нозтытæм кæны бæрæггæнæг, иннæ уад та – Сатанамæ.
     –  Сæ  чызг, мæ нозтытæ нал æнхъизынц. Де фсымæр мæ æдзæллагæй
куы 'рыййафа, уæд мæ маргæ дæр акæндзæн.
     – Æмæ дын цы кæнон? – загъта Сатана. – Мæ хъуыддаг нæу.
     Уæддæр йæ зæрдæ нæ лæууы Йелдайæн, æмæ иу уад – нозтытæм, иннæ
уад Сатанамæ кæны.
     Куы  йæ  бауырныдта,  гъеныр ысфæлмæцыд, йæ  лæгæй  тæрсы  'мæ
тыхсы, уæд ын Сатана афтæ:
     –   Æз  дын  иу  ныхас  зæгъин,  æмæ  уый  куы  бакæнис,   уæд
сæнхъизиккой дæ нозтытæ.
     –  Цыдæриддæр  зæгъыс  –  æз разы дæн, уыцы  лæджы  зæрдæхудты
бацæуыны бæсты. Дæхи амар мын кæд зæгъыс, уæд уыууыл дæр – разы.
     –  Уæдæ мын дæ чындздзон къаба 'мæ кæлмæрзæн авæр, æмæ  æз  иу
æхсæв   Уырызмæджы  фыдæнхъæл  фæкæнон.  Дæуæн   дæр   дæ   нозтытæ
сæнхъизынкæндзынæн.
     Хорз зæгъгæ загъта чындз.
     Æмæ уæд йæ хин, йæ кæлæн сыхæлдта Сатана.
     – Цу, фен-ма ныр дæ нозтытæ.
     Уæлхъытæ кæнынц алырдыгæй, цæхгæртæй уæлæмæ кæлы нозт.
     Йæ  хæрд, йæ нозт ысцæттæкодта Йелда Уырызмæджы 'рцыдмæ.  Стæй
уалынмæ  Уырызмæг  дæр æрхæддзæ. Адæм æм уынынмæ  цыдысты.  Хæдзары
фезмæлæн нал уыди, уыйас адæм æрæмбырд. Бадынц, хæрынц æмæ нуазынц.
     Уæд  æризæр  и,  æрæхсæв. Хуыссынафон  уыди,  æмæ  цын  загъта
Уырызмæг адæмæн:
     – Дард балцы уыддæн, æмæ куы бахуыссин. Мæ фæллад ыссæуид. Æмæ
та сом фендзыстæм Хуыцауы фæндонæй.
     Æмæ ацыдысты адæм. Æмæ йæ уатыл æрынцад Уырызмæг.
     Уæд Сатана афтæ зæгъы Йелдайæн:
     – Цæй, дæ дзырд нæ сайыс?
     Нæ,  нæ сайын зæгъгæ загъта Йелда. Æмæ йæ чындздзон къаба  'мæ
кæлмæрзæн радавта æмæ цæ Сатанайы къухты фæсагъта.
     Сатана  скодта йæ уæлæ Йелдайы чындздзон дарæс, æмæ Уырызмæджы
уатмæ бацыди, Уырызмæг æй зонгæ дæр нæ бакодта, афтæмæй.
     Æхсæвы Сатана царыл фестынкодта мæй æмæ стъалытæ. Куы сбон  и,
уæд Уырызмæг дзуры:
     – Бон уыдзæнис ныр, æмæ стынафон у.
     – Лæгай, иуыл хæтæны куы вæййыс – уæлæ-ма скæс: нырма стъалытæ
кæм ысты?
     Æмæ та афынæй Уырызмæг.
     "Кæд ын исты фыдбылыз сарæзта уыцы чызг, цæй æрæгмæ стынц?"  –
катайы бафтыди дуарæнæдде Йелда.  Стæй ма йын æй цы базонын хъуыд –
бамбæрста хъуыддаг, фæлæ бадзурын нæ уæндыди. Афтæмæй иу  уад  уаты
дуармæ кодта, иннæ уад – хæдзармæ. Хæдзары та хуырхы гарз уыд æвæрд
къуымы,  æмæ  цал  цыды кодта, уал хатты-иу дзы  æнæхъæн  къусыдзаг
анызта   фырмæстæй.  Куы  сбон  и,  уæд  фæйнæрдæм  атыдта   Йелда,
нытътъæппласта,  мæнæ  хохы  мæкъуылы  уæлтау  куыд  афæды,   афтæ.
Æрхаудта  'мæ  йæ  зæрдæ аскъуыд. Уæды заманæй нæм,  Йелдайы  тъæпп
ныккæн  зæгъгæ,  ахæм ныхас баззад. Ныр дæр ма  йæ  стыр  æлгъыстæн
фæдзурынц ирон адæм.
     Сбон  и,  уæдæ  цы уыдаид! Æмæ Сатана мæй æмæ стъалыты  хуызтæ
'рбайсæфта царæй, фегомкодта рудзынг.
     Уырызмæг æй ку' ауыдта, уæд фæджихау.
     – Ай Сатана куы дæ?
     – Æмæ уæдæ дысон-бонмæ кæимæ уыддæ?
     Базыдта Уырызмæг, цы бæллæх æрцыди, уый, æмæ бирæ фæмасткодта,
йæ сæр фæхоста. Фефхæрдта Сатанайы дæр. Фæлæ ма цы гæнæн уыд!
     Хъæубæстæ бавæрдтой марды...
     –  Æз  Нартæй Чынтæм цы нæ 'рцыди, ахæм ми бакодтон,  æмæ  мын
адæмы 'хсæнмæ ацæуæн нал и, – загъта Уырызмæг.
     –  Ма  уал  маст  кæн дзæгъæлы. Æз хос цæмæн  не  скæнон  ахæм
хъуыддаг нæ уыдзæн адунейыл, – загъта Сатана.
     –  Ау,  æмæ  ма  цы хос ыскæндзынæ, куыд басусæгкæндзынæ  ахæм
худинаг?
     Уæд  дын Сатана сæ хæрæг æрбакодта, фисынмæ йыл саргъ сæвæрдта
'мæ дзуры Уырызмæгмæ:
     – Ацу ацы хæрæгыл, де ргом фæстæрдæм, афтæмæй.
     Æмæ  ацыди  Уырызмæг уыцы хæрæгыл Нарты калак-хъæумæ.  Уынгтæм
ракалдысты Нарт æппæтæй дæр – усæй-лæгæй, сывæллонæй-зæрондæй,  æмæ
йыл худтысты иууылдæр. Стæй фæстæмæ куы раздæхт, уæд уыцы адæмæн се
мбис дæр уым нал уыди.
     Куы 'рбацыд Уырызмæг сæ хæдзармæ, уæд æй Сатана фæрсы:
     – Цы бадæ, Уырызмæг?
     –  Цы  фыддæр дæ къона, æгас Нарт рацыдысты, æмæ мыл чи  худгæ
кодта, чи – кæугæ.
     – Гъеныр-ма соммæ фæлæу. Сом дын æз ысхоскæндзынæн.
     Стæй  дыггаг  бон  дæр та афтæ сбадынкодта  Сатана  Уырызмæджы
хæрæгыл,  æмæ  та йæ арвыста Нарты уынгты. Се мбис  дæр  нал  рацыд
адæмæн.  Стæй куы раздæхт фæстæмæ, уæд ма иугай чидæртæ  ракаст  йæ
фæдыл.
     Æртыггаг бон дæр та йæ сæвæрдта Сатана Уырызмæджы хæрæгыл, æмæ
та йæ арвыста. Куы 'рбаздæхти, уæд та йæ фæрсы:
     – Цæй, цы бадæ, Уырызмæг?
     – Ничиуал мæм ракасти, ничиуал мыл худти.
     – Уæдæ уымæй тарстæ, æмæ дын уый та – йæ хос.
     Æмæ Уырызмæг æмæ Сатана иумæ цæргæйæ баззадысты.
     
     УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ДОНБЕТТЫРТÆ
     Уырызмæгæн  йæ ус Сатана уыди, æмæ йæм уый тыххæй  Донбеттыртæ
мæстыкодтой.
     Иубон  æрбамбырдысты Донбеттыртæ фурды был, æмæ та  Уырызмæджы
кой кæнынц.
     Уæд сæ иу афтæ зæгъы:
     Уырызмæджы 'рцахсæм, æмæ йæ нæхимæ акæнæм. Сатана сфæлмæцдзæн,
æмæ  чындзы фæцæудзæн. Уыйфæстæ йæ Уырызмæг нал бауарздзæни 'мæ йын
ус æрхæссынкæндзыстæм.
     Æмæ сæ дзырд баиукодтой Донбеттыртæ.
     Уырызмæг   æмæ  Сатана  та  кæрæдзийы  уыйбæрц  уарзтой,   æмæ
æнæкæрæдзийы дон дæр нæ нуæзтой. Кæрæдзийæн дзырд радтой: кæд мæлæм
–  уæд иумæ, кæд цæрæм, уæд дæр афтæ! Кæрæдзийыл æууæндыдысты,  æмæ
сæ бон куывдæн æрвыстой, се 'хсæв – чындзæхсæвæн.
     Уырызмæг иуыл хатæнты хатти. Æмæ та иубон зæгъы Сатанайæн:
     – Къуырибалцы цæуын, æмæ та дæм зындзынæн.
     Сбадти йæ бæхыл æмæ балцы фæцæуы. Донбеттыртæ йæ базыдтой.  Йæ
размæ  фесты, æмæ дон афтæ раивылынкодтой, æмæ Уырызмæг доны  астæу
сурыл  аззади.  Й'  алыварс ивылд дон гуылфгуылф кæны.  Нартыл  дæр
тæзгъыкъæвда рацыд, æмæ лæсæнтæ кодта бæстæ.
     Сатана  стыхсти 'мæ ма мæсыгæй акасти. Уырызмæджы алыварс  дон
ивылдæй  цæуы. Хæхтæ лæсæн-ласт кодтой. Дон гуылфæй  цыди,  æмæ  йæ
фæстагмæ  уылæнтæ  æд бæх ахастой Уырызмæджы. Нал фæзынд  Уырызмæг,
нал йæ бæх фæзынди.
     –  Уæ  хуыздæры  уын  дон  фæласта, æмæ  йын  йæ  мард  уæддæр
бацагурут, – загъта Сатана Нартæн.
     Нарт  ныффæдис  кодтой, фæлæ Уырызмæгæн  йæ  фæд  дæр  ничиуал
ыссардта. Æмæ раздæхтысты сæргуыбыр æмæ уæнтæхъилæй фæстæмæ.
     Сатана  саууæфт  байтыдта мæсыгыл, æмæ йæхи  æвдисгæ  дæр  нал
кодта Нартæм.
     Цыдысты бонтæ Хуыцауы фæрцы. Нартæй нал зарын хъуысти,  нал  –
кафтыхъæр.
     Уырызмæджы Донбеттыртæ ахастой, æмæ йæ сæхимæ дардтой.
     Рацыди цасдæр рæстæг, æмæ Уырызмæг фæрсы Донбеттырты:
     –  Кæдмæ  баддзынæн  ам?  Къуырибалцы рацыддæн,  æмæ  ныр  авд
къуырийы   катайыл  дæн.  Ницыуал  хъусын  Нартæй,  ницыуал   хъусын
Сатанайæ дæр.
     –  Цы тагъд кæныс? Исты дæ зæнæг нæ кæуынц. Сатана у, æмæ  мой
ыскæндзæн.  Ды  та  ам  дæ мадырвадæлтæм цæр.  Куы  сфæлмæцай,  уæд
ацæудзынæ Нартæм дæр.
     – Ам уыйас нæ фæбаддзынæн. Кæфтæ ахсынмæ, мыййаг, нæ рацыддæн.
     – Кæфтæ дын н' ахсынкæнæм, цæрын дæ кæнæм.
     Цы гæнæн ма уыди Уырызмæгæн!
     Иуахæмы дын Донбеттырты лæппутæ фæцæйцæуынц Нарты уынгты.
     – Уырызмæджы дон фæласта, æмæ ницы федтат? – фарстой цæ Нартæй
чидæртæ.
     – Уырызмæг раджы амарди. Йе стæгдар ма доныбыл лæууы.
     – Уæд та нын йе стæгдар радтут.
     Донбеттырты  лæппутæ цыдæр лæджы стæгдар æмæ иу  бæхы  стæгдар
доныбылмæ раппæрстой.
     – Мæнæ Уырызмæг æмæ йæ бæхы стæгдар.
     Нартæ стæгдар æрымбырдкодтой. Зæппадзмæ йæ бахастой æмæ йæ уым
бавæрдтой.  Хист  ын ыскодтой Уырызмæгæн. Сеппæт дæр  дзы  уыдысты.
Иунæг Сырдон дзы нæ уыди 'рмæст.  Стæй дын бынтон æнæнхъæлæджы хист
йæ тæмæны уыд, афтæ фæзынди 'мæ йын радзырдтой Уырызмæджы хабар.
     – Æмæ ыстæгдар кæм бавæрдтат? – афарста цæ Сырдон.
     – Зæппадзы.
     Ахицæн хист. Сырдон зæппадзмæ ссыди 'мæ стæгдармæ 'ркасти: "Ай
Уырызмæджы стæгдар нæу. А иннæ дæр йæ бæхы стæгдар нæу. Фæлæ уæддæр
Сатанамæ бацæуон мæссæлæй кæнынмæ".
     Араст  и  Сырдон  Сатанамæ. Ссыди цын сæ  хæдзармæ,  фæлæ  йæм
Сатана  кæсгæ  дæр  нæ  ракодта. Æмæ загъта Сырдон  уыйфæстæ  Нарты
ныхасы:
     –  Гъе,  бын бауай, Уырызмæг – дæ фыд дын доны цыдæр бахордта.
Де стæгдар та дын чидæр хурмæ раппæрста. Куыд быхсыс?
     Хæмыцæн хъыг куыннæ уыдысты Сырдоны ныхæстæ 'мæ загъта:
     – Æ Гæтæджы фырт, дæ дзыхыл хæц! Уырызмæг нал и æмæ ды дæр нал
уыдзынæ, исты ма куы срæдийай, уæд!
     Сырдон йæ гадзайы цавæрдæр стæгдар æхсыныныл бафтыдта, æмæ  та
дзуры:
     –  Бын  бауат,  Нартæ! Уæ хуыздæр амарди, æмæ йын  йе  стæгдар
уæддæр бавæрут зæппадзы. Куыйтæн æй цы хæрын кæнут!
     Сатана фехъуыста уыцы ныхæстæ 'мæ дуарæй зæппадзырдæм ракасти.
Уыцы  рæстæджы  Хæмыц Сырдоны басырдта, фæлæ Сырдон Сатанайы  фæстæ
амбæхсти. Сатана сауты уыди, æмæ Хæмыц фефсæрмы и. Æрмæст ма загъта
Сатанайæн:
     – Æнусы 'взæры-иу раддекæн!
     Сатана  бахызт, дуар рахгæдта, æмæ Сырдоны хæдзары куы  федта,
уæд дзуры:
     – Ц' агурыс?
     – Дæу агурын.
     – Мæнæй цы кæныс – саударæгæй?
     –  Уырызмæг  амарди  æмæ дæ бахъæлдзæгкæнон.  Иуыл  æрхæндæгæй
бадын дæр цас хорз у?
     – Мæнæн æрхæндæгæй бадын хуыздæр у.
     – Уæд та мæ таурæгъмæ байхъус.
     – Дзур, æрмæст цыбыр, æмæ тагъд. Стæй дын цæуыны бар и.
     –  Мæнæн  сиахс уыди, уый зоныс. Дон æй фæласта  'мæ  фесæфти.
Бавæрдтам  æй.  Фæлæ йæ мыстытæ бахоррдтой, иунæг ыстæгдар  ма  дзы
баззад.  Æз ыстæгдар хурмæ райстон, фæлæ йыл хъæуы куыйтæ  æрымбырд
ысты. Æхсынын æй байдыдтой, æмæ дзы мæрдтæм ницыуал бахæддзæ. Уæртæ
Уырызмæджы стæгдар куыйтæ куыд хæрынц, афтæ.
     Сатана фæмæсты Сырдонмæ. Уисой фелвæста 'мæ Сырдоныл ралæууыд:
     – Тагъд фесæф ардыгæй!
     – Цы мæ сурыс?
     Фыддæр  фæци уæд Сатана. Сырдон фæуынгæджы ис, фæлæ ма  уæддæр
йæ цæсгом бахъæцыд:
     – Тыхсырд мæ акæндзынæ, æмæ дæхицæн – фыддæр!
     – Дæуæн цы нæ бауыдзæн дæ бон!
     Æрсабыр Сатана. Сырдон дæр æрбадти Уырызмæджы къæлæтджыныл.
     – Уыцы стæгдар Уырызмæджы стæгдары хуызæн нæу.
     – Æцæг зæгъыс?
     – Æцæг зæгъын.
     –  Уæдæ  мын  кæд  Уырызмæджы удæгасæй æркæнай,  уæд  дын,  мæ
къæбицы хуыздæрæй цы ис, уый. Минаскæн æнæхъæн къуыри.
     – Фæуæд дæ дзырд!
     Рацыди  Сырдон Сатанайæ 'мæ йæхи доны баппæрста. Дон æй аласта
'мæ Донбеттыртæм ныххæддзæ.
     Донбеттырты лæппу сæ дуармæ лæууыд, æмæ йæ ку' ауыдта, уæд  йæ
фыдмæ базгъордта.
     – Дуармæ иучидæр!
     – Мидæмæ йæ ракæн.
     Лæппу  Сырдоны  хæдзармæ бакодта. Æмæ  дын  Уырызмæг  уым  куы
разынид уыцы хæдзары.
     – Æгас дæ, Уырызмæг?
     – Æгас дæн.
     –  Ау, Нартæ дæ мардыл куы банымадтой, æмæ дын хист дæр ма куы
скодтой!  Де  стæгдар  дын  зæппадзæй  раппæрстой,  æмæ  йæ  куыйтæ
'хсынынц...
     – Æндæр аргъ мын нæ кæнынц Нартæ? Æмæ цæ Сатана та куыд уадзы?
     –  Саутæ  дыл  ыскодта, саутæ. Æддæмæ йæхи дæр не  вдисы,  æмæ
мойкæнынмæ хъавы.
     –   Раст  нæ  дæ,  Сырдон!  –  загъта  Уырызмæг,  фæлæ  йæхимæ
ныхъхъуыста.
     Уæд Донбеттыр æрбахызти:
     – Цæуыл фенкъард дæ?
     – Куыд нæ кæнон æнкъард – Нартæ мын хист ыскодтой...
     –   Тынг  хорз  у,  –  зæгъы  Донбеттыр.  –  Ныр  æнæнхъæлæджы
фæзындзынæ, æмæ та Нартæн сæ сæр уыдзынæ.
     –  А  Нартæй  уадз  æмæ ферох уон, мæ маст цæ сисдзынæн.  Фæлæ
Сатанайæн  та цы кæнон? Саутæ мыл ыскодта, мæ ном мын цыма  мысы...
Æнæуый та йæм æндæр фæндтæ и.
     – Раст кæны. Кæдмæ дæм баддзæн? Сылгоймаг æнæ мойæ хусдзæкъулы
хуызæн у. Ус ыссардзынæ: йе ам, йе – Нартæм.
     – Ауадз мæ, æмæ Нартæй мæ маст сисон.
     – Ауадздзынæн дæ. Æрмæст фæстæдæр.
     Уырызмæгмæ  Хуыцауы  комытæфæй  хай  уыди,  æмæ  аивæй  загъта
Сырдонæн:
     – Дæу дæр нал ауадздзысты Донбеттыртæ. Фæлæ исты æрымысæм.
     Æмæ райдыдтой цæуæнтæ бæрæгкæнын, фæндæгтæ сгарын.
     Уырызмæг йæхи рынчынæфсон ыскодта.
     –  Æз цард райсинаг нал дæн, фæлæ мæ мæ бæстæм ауадз, ногæй та
загъта  лæгъстæгæнæгау Донбеттырæн Уырызмæг. Мæ мард  искæй  бæстыл
цæмæй ма 'рцæуа, уыцы 'ххуыс мын бакæн.
     –   Æмæ  ам  цæмæй  тыхсыс?  Кæд  дыл  исты  'рцæуа,  уæд   дæ
сæмбæлынкæндзыстæм Нарты зæххыл.
     – Мæхи цæстæй ма фенон Нарты.
     – Уый рæстæг дын нæй, Уырызмæг. Фæлтау мæнæ дæхи аирхæфс.
     Уæд  дын  иу  зæронд Донбеттыр йæхи 'хсадта, æмæ  æргъæу-кæфмæ
фæдзырдта.
     – Адон Нарты зæххыл сæмбæлынкæн.
     Æргъæу-кæф  Уырызмæг  æмæ  Сырдоны  йе  ггой  акодта,  æмæ  цæ
аскъæфта. Доныбыл цæ раргъæвта 'мæ раздæхти.
     Уырдыгæй   цæуынц  Уырызмæг  æмæ  Сырдон.  Сырдоны  гадза   ма
стæгдарыл йæхи ирхæфста.
     – Кæс-ма, Уырызмæг! Дæлæ ма мæ гадза де стджытæй йæхи ирхæфсы.
Уый де стæгдар хуыдтой, æмæ йæ Нартæй зæппадзмæ ничи баппæрста.
     Уырызмæджы бауырныдтой Сырдоны ныхæстæ.
     –  Æз  уырдæм  нæ  бацæудзынæн. Фæлæ  фæцу,  Сырдон,  æмæ  мын
бæрæгныхас зæгъ Сатанайæ.
     Æрцыди  Сырдон  Сатанамæ. Дзуры йæм, фæлæ иу  кæсæг  нæй.  Уæд
Сырдон Нарты фæрсы:
     – Сатана мард у, æви æгас?
     – Дæуæй уæлдай йын мах дæр ницы зонæм.
     Раздæхти  Сырдон æмæ фæстæмæ 'рбахæддзæ Уырызмæгмæ.  Зæхмæгаст
кодта афтæмæй дзуры:
     –  Æгас  у, æви мард у, уый Нартæй ничи зоны. Мæхæдæг дзырдтон
Сатанамæ,  фæлæ  æрвгæнæнтæ дæр ныффидар ысты. Цæрæнбонты  гом  нал
уыдысты, æмæ цын нал дæр бакæнæн ис, нал дæр – асæттæн.
     –  Фæлæуут,  Нартæ! Фендзыстут! – загъта Уырызмæг.  Æмæ  араст
ысты  Тара-быдырмæ. Уым царди иу куырм уæйыг. Йæ фосæн ныккæнæн  нæ
уыди. Бацыдысты йæм, бахъæр æм кодтой:
     – Уазæг дуармæ, фысымтæ!
     – Мидæмæ! – радзырдта цæм куырм уæйыг.
     Бахызтысты мидæмæ. Уый цæм дзуры:
     – Чи стут? Ныр авд азы мæ цæсты рухс ист у. Нæ уынын.
     – Хъусæй та куыд дæ?
     –  Уымæй  мын  ницы у. Хъусгæ хорз кæнын. Мæ цард хъусынæй  у,
уыййæддæмæ къодах дæн, æмæ къодах!
     – Мах Нартæй ыстæм.
     –  Уо,  хъуыстон  цæ. Никуы сæмбæлдтæн Нартаг  адæмыл.  Цы  уæ
'рхаста Тара-быдырмæ?
     –  Стæры  уыдыстæм,  –  загъта Сырдон. – Не  мбæлттæй  фæхицæн
ыстæм, æмæ афтæмæй æрхаудтам ардæм. Ныр нæ фысым ды дæ.
     –  Хорз  уæдæ,  –  зæгъы куырм уæйыг. – Уæртæ  галиуфарс  дуар
бакæнут, æмæ иу карк уæддæр рацахсут.
     Сырдон  бауади. Кæрчытæ фыстыйæстæ уыдысты. Иу  дзы  рацахста,
æмæ йæ карк хæрдмæ систа, къултыл æй фæхоста 'мæ йæ хъæр цыди.
     Куырм уæйыг зæгъы:
     – Рахæсс æй.
     – Ахсын нæ комы.
     Куырм уæйыг бахъæркодта.
     – Хъохъо, иу карк ракæн.
     Хъохъо  уасæгæй  загъта. Йæ уасæг та фырыйас уыди.  Хъохъо  иу
карчы  йæ  быны акодта 'мæ ныууасыди. Уасæджы уастмæ  Уырызмæг  æмæ
Сырдон  сæ  хъустыл  ныххæцыдысты. Куырм уæйыг авнæлдта  'мæ  карчы
рацахста. Йæ къубал ын ыстыдта. Асыгъдæг æй кодта йæ бумбулитæй, йæ
систæй.  Дон  уæларт  уыди. Афыхта йæ карчы 'мæ фынгыл  æрбадтысты.
Акъабæзтæ йæ кодта 'мæ хаты:
     – Хæрут!
     Уырызмæг  æмæ Сырдон карчыбазыр бахæрой, уый сæ  бон  не  сси.
Куырм уæйыг цæ йæхæдæг ахордта.
     – Куы ницы бахордтат, мæ уазджытæ!
     Уæд ын Уырызмæг афтæ:
     – Мах маргъы фыд нæ хæрæм!
     –  Уыимæ  дæр  разы!  Фæлæ мæнæн æххормаг  у.  Астæуггаг  дуар
бакæнут.  Иу  фыс  дзы  рацахсут. Карчыфыд нæ хæрут,  фæлæ  фысыфыд
уæддæр бахæрут.
     Астæуггаг  дуар  бакодтой, æмæ бакастысты:  куырм  уæйыгæн  йæ
фыстæ  дыгæрдгуытыйæстæ уыдысты. Сырдон дзы иу  далысыл  фæхæст  и.
Далыс æй йæ фæстæ аласта. Тыххæй ма фервæзти.
     Уæд æм Куырм уæйыг дзуры:
     – Ралас кусæрттаг!
     – Иу ран нæ лæууынц.
     Куырм уæйыг иу цæумæ бадзырдта:
     – Дзуарка, ракæн кусæрттаг!
     Дзуарка,  хъуджы  йас  уыди, ахæм фыс  йæ  разæй  ыскодта  'мæ
ныууасыди. Уырызмæг æмæ та Сырдон сæ хъустыл ныххæцыдысты.
     Куырм  уæйыг фысы рацахста 'мæ йын йæ бæрзæй ыстыдта. Астыгъта
йæ,   уæхстыл   æй   афизонæгкодта,  фынгыл  æй  авæрдта   'мæ   йæ
'ркъабæзтæкодта.
     – Хæргæут, нæртон уазджытæ!
     Райдыдтой  хæрын, фæлæ цас бахордтаиккой Уырызмæг æмæ  Сырдон!
Иу  базыг  бахæрын дæр сæ бон нæ баци. Куырм уæйыг  та  цæ  уæнггай
аныхъуырдта 'мæ загъта:
     – Куы ницы та бахордтат, мæхæдæг æй куы бахордтон!
     –  Мах  гуыбынмæхъус адæм не стæм, – загъта Уырызмæг. –  Ноджы
иуæй хæрдджын ыстæм, иннæмæй – мах кусарт ыстурæй кæнæм.
     Куырм уæйыг та уæд афтæ зæгъы:
     – Уæртæ рахизфарсырдыгæй дуар, æмæ йæ бакæнут.
     Рахизфарсырдыгæйдуар бакодтой. Кæсынц, æмæ дзы стурвос – бæхты
йæстæ уыдысты. Сырдон дзы иу къуылых рæуæдыл фæхæст и, фæлæ йæ  уый
йæ  сыдзыл аласта, æмæ галты къæхты бын фæцæйсæфт, Уырызмæг куы  нæ
уыдаид, уæд.
     –  Нæма равзæрстат кусæрттаг? – дзуры цæм Куырм уæйыг. –  Тынг
сæххормаг дæн мæхæдæг дæр.
     – Дæ фос бæхау зæвæткæнынц, бацæуæг нæ уадзынц!
     Куырм  уæйыг уæд иу лома-галмæ фæдзырдта, раст бæхы  бæрзæндæн
чи уыд, ахæммæ:
     – Лома, ракæн ма иу уæныг!
     Лома-гал йæ разæй иу уæныджы ракодта.
     Куырм  уæйыг æй рацахста. Йæ бæрзæй йын сыздыхта, æмæ  йын  йæ
сæр  арæдывта.  Астыгъта йæ, æмæ йæ бауæларткодта.  Æмæ  йæ  афыхта
æнæхъæнæй. Галыйас уæныджы фынгмæ фелвæста, æмæ йæ руæнгтæкодта.
     – Хæрут, Нарты адæм!
     Уырызмæг  æмæ Сырдон бавналынц, фæлæ иу ысгуы бахæрын  дæр  сæ
бон нæ уыди дыууæйæ. Куырм уæйыг цæ йæхæдæг фæдфæдыл аныхъуырдта.
     –  Мæхи  хæринаг  та  фæци  уæныг дæр.  Иу  уæнг  дæр  куы  нæ
бахордтат!
     Уырызмæг æмæ Сырдон сæфсонкодтой:
     –  Махæн  нæ  иу бахæрд иу афонæй иннæ афонмæ хæссы.  Хæрдджын
ыстæм. Стæй фæлмæцыд дæр ыстæм, æмæ нæ чемы не стæм.
     – Фæуæд афтæ. Уæд уал уæ фæллад ысуадзут!
     Сынтæджытæм цын ацамыдта. Сырдон, Хуыцауыгæрах, нæ фынæйкодта,
тарсти  куырм уæйыгæй. Фæлæ Уырызмæг уайтагъд афынæй. Йæ  хуыр-хуыр
ыссыди. Æмæ цæм куырм уæйыг дзуры:
     – Фынæй ыстут?
     Ничи цæ ницы сдзырдта Нартæй.
     Уæд  куырм  уæйыг  загъта  йæхинымæр:  "Фæлæуут,  æз  уын  ныр
фенынкæндзынæн!"
     Сырдон уыцы ныхас айхъуыста. Сынтæджыты хъæдыкъодæхтæ авæрдта.
Уырызмæджы  та  дурдзæджындзы фæстæ амбæхста фынæйæ. Уырызмæг  ахæм
фынæй  уыди,  æмæ ницы бамбæрста. Куырм уæйыг бабырыди,  æмæ  дыууæ
къодахыл фæхæст и. Æрбалхъывта цæ, стæй цæ зæххыл ныццавта, æмæ  сæ
гыбаргыбур ыссыди.
     Хъæрмæ Уырызмæг фехъал и 'мæ дзуры:
     – Цы фæдæ, Сырдон?
     – Мæнæ куырм уæйыгимæ хæцын.
     – Æндæр ма фен, кæд хæцæг нæ дæ!
     Куырм уæйыг цæ фехъуыста.
     – Цæмæн сыстадыстут?
     – Хуыссын нæ нæ уадзыс...
     Уæд  цæ  куырм уæйыг къуымты айста йæ разæй. Сырдон йæхи  цъиу
фестынкодта. Хуынкъæй агæпласта, æмæ куырм уæйыгмæ дзуры:
     – Дæ фос дын хæрын!
     Уæйыг дуар фегомкодта. Сырдон æй йæ фæдыл асайдта. Æмæ айнæгæй
ахаудта  куырм  уæйыг.  Уырызмæг куыддæр дуар  гомæй  ауыдта,  афтæ
феддæдуар ис, æмæ куырм уæйыгмæ 'рцыди æмæ йæм дзуры:
     – Куыд дæ?
     –  Хорз  дæн.  Хатын æй, тыхæй уæ бон ницы у, фæлæ  мыл  хинæй
рацыдыстут.
     Уырызмæг  æмæ Сырдон уæйыгыл дурдзæвæн ыскодтой.  Куырм  уæйыг
ыстыхсти 'мæ дзуры:
     – Мæ удæй мын мауал хъазут, æмæ мæ фæллой – сымах.
     –  Дæ  мæргъты дын куы нæ акæндзынæн, мыййаг! – загъта Сырдон.
Исты   Нарты  уынгтæ  сæрфынхъуаг  ысты,  æмæ  цæ  уыдон   базыртæй
сæрфдзыстæм?
     –  Мæргъты  бынаты тарвазыл ис æхсæр-уасæн. Райс  æй.  Уасæнæй
цæгъдгæ цу, æмæ сæхæдæг дæ фæдыл цæудзысты.
     –  Уо,  куыннæ!  Кæнæ дæ фыстæ! Сæ багатæ Нарты уынгты  хъуамæ
ныккалой, æмæ фаджысы бын фæуой Нарт.
     –  Тарвазы  сæр  бæрз-уасæн.  Райс  æй,  æмæ,  кæуылты  цæуай,
уыууылты цæудзысты уасæны уастмæ дæ фæдыл.
     –  Нæ  мæ  уырны, æмæ ыстуртæ мæ фæдыл рацæуой.  Сæ  сæфтджыты
рыгæй Нартæ хуыдуг кæндзысты 'мæ хъуамæ фæцагъды уой.
     –  Уым  тарвазы  сæр нæзы-уасæн. Уасгæ ацу сæ  разæй.  Кæуылты
цæуай, уыууылты цæудзысты уыдон дæр.
     Уæд  Уырызмæг æмæ Сырдон арт ыскодтой. Дыууæ стыр хъæды систой
судзгæсудзын,  æмæ  цæ куырм уæйыджы хъусты атъыстой.  Куырм  уæйыг
ныббогъласта,  æмæ  сау  къуырма баци. Стæй  зæрдæскъуыд  фæци  'мæ
ныммарди.
     –  Сырдон,  мах цæуæм ныр. Фæлæ Нартæй мæ маст куыд  сисон?  –
загъта Уырызмæг.
     –  Хуыцауы  комытæфæй  дæм  хай ис.  Хуыцаумæ  скув.  Уый  дæм
байхъусдзæни. Цы курай, уый дæ къухы бафтдзæн.
     Уырызмæг Сырдонмæ байхъуыста 'мæ скуывта:
     – Хуыцау, Нартыл ахæм ыстонг заман ыскæн, æмæ се ддæмæкæсæн цы
хæрой! Сæ хæрд сæ фарсыл ма хæцæд!
     Уырызмæг фарны лæг уыди. Йæ куывд Хуыцауыл сæмбæлд, æмæ Нартыл
фыдаз  ыскодта.  Цы бахæрынц, уый сæ фарсыл нал  бахæцы.  Ноджы  цæ
хæрын  фæнды, фæлæ сæ фос æртæ бонмæ цагъды фесты. Цы бахæрой,  уый
нал  ардтой.  Чи  йæ  дзабыртыхъустæ хордта,  чи  йæ  кæрцыфæдджитæ
хордта.  Суанг  ма  сæ  сæргъты гæрзытæ дæр хæрд  фесты,  æмæ  алчи
фæскъулмæ цыди, æмæ уым йеддæмæкæсæн хордта. Ныддæлгæмттæ сты Нартæ
чи  уынджы,  чи – хæдзары. Нал цæ ныхас цыди, нал –  зарын,  нал  –
хъазтыхъæр.
     Уырызмæг  æмæ Сырдон райстой æхсæр-уасæн, бæрзуасæн æмæ  нæзы-
уасæн. Ныууасыдысты. Сæхæдæг рацæуынц, æмæ маргъæй, фосæй сæ  фæдыл
цæуынц. Нарты арæнтæм бахæддзæ сты.
     Уæд ын Уырызмæг афтæ зæгъы Сырдонæн:
     – Ды разæй ацу. Нартæ цы ми кæнынц, уый базон.
     Æмæ   Сырдон  йæхи  фæразæйкодта.  Акасти  Нартыл,  æмæ   дæлæ
ныддæлгом ысты алы рæтты.
     Сатанамæ фæуади Сырдон, æмæ йæм бадзырдта:
     – Сатана, æддæмæ ракæс! Сырдон дæн.
     –   Цы  мын  æрхастай?  Исты  мын  Нарты  сæ  зæнгтыл  куы  нæ
сыстынкодтай!
     – Хорз уал мæ фен дæ къæбицы иу къуыри.
     Сатана  Сырдоны йæ къæбицмæ бауагъта. Сырдон йæхи хорз  федта,
æмæ  Нартыл  æфсæстгуыбынæй разылд. Бухъытæ цыл кæны.  Фæлæ  Нартæй
хъаруйыцъыртт никæмæуал уыди, æмæ ма цы ракодтаиккой Сырдонæн!
     Сырдон æнæхъæн къуыри Сатанайы къæбицы йæхи хорз фæуыдта. Стæй
Уырызмæгмæ фæцыди.
     –  Нартæй иу дæр йæ сæрæн нал у. Æнæхъæн къуыри цыл фæзылддæн,
æмæ седдæмæкæсæн хæрынц. Æмæ ма мæнг удæгас ысты. Нал цæрдтæй ысты,
нал – мæрдтæй.
     Уырызмæг  цыл  мæргъты ауагъта. Нартæй иу  карк  æрцахсын  дæр
никæй бон баци.
     Уæд  цыл  Уырызмæг фысты ауагъта, æмæ цæ уыдон сæ  багаты  бын
фæкодтой. Фыс æрцахсын цæ никæй бон уыди.
     Уырызмæг Нартæн галтæ фергæвста. Рабадын цæ кодта, æмæ цæ хорз
федта. Нартæ фæсурау ысты. Байуæрста цыл Уырызмæг йæ фæллæйттæ, æмæ
та Нарт Уырызмæджы фæрцы сфосджын ысты.
     –  Дæ  митæ дын барст фæуæнт дæуæн дæр, Уырызмæджы мын  æгасæй
кæй  фенынкодтай,  уый тыххæй! Дæ хорздзинад нæ рох  нæ  уыдзæн,  –
загъта   ма  æппынфæстаг  Сатана  Сырдонæн,  æмæ  йе  хгæд  дуæрттæ
байгомкодта.
     Æмæ та Нартæ сæ гаччы сбадтысты.
     
     УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ ХÆЙРÆДЖЫ ХАБАР
     Уырызмæг  иугæндзон  хæтæнты  хатти  æмæ  та-иуахæмы  хæтæнтæй
æрцæйыздæхт.  Иу  цавæрдæр коммæ бахауд,  æмæ  доныбылтыл  кæны  йæ
фæндаг. Фæлæ дын йæ бæх иу бырцы цур йæ къæхтæ ныссагъта 'мæ  размæ
нал цæуы.
     – Цы дыл æрцыд, цы кæныс?  – загъта Уырызмæг йæ бæхæн.
     –  Мæ разы фæстæмæзæвæтджынтæй иу цалдæр ис, æмæ цæ искæй  куы
фенон, уæд нæ фæндагæн ыстыр тас у.
     Уырызмæг  бæхæй  æрхызти,  бырцæй  акасти,  æмæ  мæнæ  диссаг:
Уырызмæджы хъуджы хæйрæг æрцахста, йæ фæдджытæй йын иу дæйгæ  кæны,
иннæ 'ртæ фæдæджы та къæртамæ дуцы.
     Уырызмæг   ысмæсты.  Бауади  'мæ  хæйрæджы   йæ   сæрыхъуынтæй
рацахста. Хæйрæг ныцъцъæхахстласта.
     –  Ай  мæ  хъуг у, æмæ йæ ардæм кæцæй æркодтай?  –  дзуры  йæм
Уырызмæг.
     – Суадз мæ, Уырызмæг! Æмæ дæ бæркадæн ныккæнæн нал уыдзæн.
     – Уæддæр куыд æгъдауæй?
     – Куыд куы! Аходæнмæ цы бакусай, уый дын афæдзы фаг уыдзæни.
     – Ды мæн сайгæ кæныс!
     – Нæ дæ сайын.
     Уæд хæйрæг йе тарæй Цыкурайыфæрдыг систа 'мæ загъта:
     –  Гъиай ахæсс, æмæ йæ уæ бынаты нывæр, æрмæст дæ сылгоймаг ма
фенæд. Стæй кæсдзынæ дæ бæркадмæ. Раздæр-иу фæрдыгæй дæ фосы асæрф,
уыйфæстæ та – дæ хор.
     – Уæд та мæ сайгæ кæныс, æмæ ма дæ уæд кæм ыссардзынæн?
     Хæйрæг æм æртæ хъуыны радта.
     –  Мæ  сæр  дæ куы бахъæуа, уæд-иу æмбисæхсæв ацы хъуын  артыл
авæр, стæй дæм зындзынæн.
     Уырызмæг  æртæ  хъуыны нывæрдта йæхимæ,  æмæ  рацæуы.  Уæд  æй
Сатана  дардмæ  ауыдта  'мæ загъта: "Нæ лæг афтидæй  цæмæн  æрцæуы?
Æвæдздзæгæн, æмæ йыл исты тых сæмбæлд".
     Æрбахæддзæ Уырызмæг, æмæ йæ Сатана афарста:
     – Лæг ма къæцæл уæддæр æрхæссы хъæдæй. Ды та бынтон афтидармæй
куы æрыздæхтæ!
     – Æз мæ пайда мæ разæй æрæрвыстон ардæм.
     – Æмæ æз куы ницы федтон.
     – Райсом æй фендзынæ.
     Уæд  Уырызмæг  ыссаддонмæ бацыди, æмæ фæрдыгæй ыссад  асæрфта.
Стæй йæ сæ бынатысæр сæвæрдта, Сатана йæ нæ базыдта, афтæмæй.
     Уæд æм Уырызмæг райсомы дзуры:
     – Сатана, кæрдзын-ма ракæн.
     Сатана  ссад  балуæрста 'мæ йæ сызмæста. Стæй  йæ  ранхъизынмæ
фæуагъта. Уыцы рæстæг Уырызмæг Цыкурайыфæрдыг райста, йæ  фосыл  æй
асæрфта,  стæй  йæ хорыл æмæ та йæ нывæрдта. Стæй  йæ  къæлæтджыныл
йæхи 'руагъта 'мæ хъуыдыты ацыд.
     Сатана  хъуг  дуцы, æмæ йæ къæртатæ байдзаг ысты. Фæлæ  уæддæр
хъуджы 'хсыр зæхмæ цыхцыртæй ныллæууыди.
     –  Уæ  зæронд!  – дзуры Сатана Уырызмæгмæ. Ракæс-ма  диссагмæ.
Нырма  иу  хъуг  дæр нæ фæдæн дыгъд. Иннæ хъудздзыты  та  ма  кæдæм
æрдуцон?
     Уырызмæг æмбæрста хабар, фæлæ ницы сдзырдта.
     Уæд хыссæ дæр базмæлыди, æмæ арынгæй фæйнæрдæм кæлы.
     – Фæтагъддæркæн, дæ хыссæ арынгæй кæлы, – зæгъы Уырызмæг.
     – Ме хсыр зæххы хай баци, хыссæмæ мæ нал æвдæлы.
     – Нартæм фæдзур, æмæ, кæй цас хъæуы, уыйас æрдуцæд.
     Сатана  цæм  фæдзырдта,  æмæ нартæ æд къæртатæ  згъордтой  æмæ
Сатанайæ хастой æхсыр. Æмæ доны бæсты æхсыр нуазын байдыдтой Нартæ.
     Сатана й' арынгмæ суади. Кæсы, æмæ йæ хыссæ арынджы нал  цæуы,
æмæ зæххыл азæйкодта. Æмæ хъæркæны Сатана:
     – Амæн та ма цы кæнон?!.
     – Нартæн æй радт.
     Сатана та дыггаг хатт Нартæм фæдзырдта:
     – Хæссут хыссæ, кæй цас хъæуы, уыйас!
     Нарты сылгоймæгтæ хыссæ хæссын байдыдтой, æмæ ма сæ къæбылатæн
дæр лæвæрдтой уыцы хыссæйæ.
     Иннæ  хатт  Сатана куыройы ссинаг бавгæдта. Ссинаг æгасæй  дæр
кæфойыдзаг йæддæмæ нæ уыд. Афтæмæй уыйбæрц ыссад калдта куырой, æмæ
йын Сатана хæссынæн ницы фæрæзта.
     Йæ зæронд лæгмæ та фæдзырдта:
     –  Уо,  зæронд,  ай ныл цы сæмбæлди, ыссад хæссынæн  куы  ницы
фæразын! Кæм æй ныккæнон, уый дæр мын нал и.
     – Нартæн æй радт.
     Сатана æртыггаг хатт фæсидти Нарты сылгоймæгтæм.
     – Хæссут ыссад, кæй цас хъæуы, уыйас.
     Нартæн  та  сæ сылгоймæгтæ цæуын байдыдтой, æмæ хастой  ыссад,
кæй цас хъуыди, уыйас.
     Стæй Сатана бацыд хæдзармæ. Æмæ йæ Уырызмæг афарста:
     – Гъы, куыд дæм кæсы мæ пайда?
     – Тынг хорз. Фæлæ-ма зæгъ, æз куы никæй федтон, уæд кæцæй цæуы
ацы пайда?
     – Уымæй мæ ма бафæрс, фæдзæхст дæн.
     – Мæнæй кæй æмбæхсыс, уый цавæр у? Æви дын кæд аггаг нæ дæн?
     –  Аггаг та куыннæ дæ! Фæлæ нæлгоймаджы хъуыдытæ уыйбæрц ысты,
æмæ  сылгоймаджы  сæрыл уал хъуыны нæй. Стæй цын радзурæн  дæр  нæй
сегасæн. Уæд ма сылгоймагæй цæмæй хицæнкæны нæлгоймаг?
     –  Хорз,  фæуæд дæ ныхас, – загъта Сатана 'мæ изæры хорз  фынг
ыскодта.
     Уырызмæг æй фæрсы:
     – Кæмæн цæттæкæныс ахæм фынг?
     – Дæуæн! Чи мын ис дæуæй зынаргъдæр?
     – Афтæ хорз мæ дæ зæрдæйы цы дарыс?
     – Дæ пайда. Уый канд мæ пайда нæу, фæлæ Нарты пайда у.
     Карз  ронг  рахаста  Сатана, æрывæрдта  фынг,  æмæ  'рбадтысты
æхсæвæрыл.
     Уырызмæджы  'мдых Сатана дæр нуазын байдыдта. Уæд æй  Уырызмæг
фæрсы:
     –  Цы  ми  кæныс,  Сатана,  мемдых  куыд  нуазыс?  –  Ма  кæн,
фæрасыгуыдзынæ.
     – Мыййаг, кæд дæхæдæг нæ дарыс дæ зæрдæ дæхиуыл?
     Нуазынц, фæлæ Сатана ахæм уыди, æмæ йæ цы бафæндыдаид, æмæ  цы
нæ  сарæзтаид!  Уырызмæг  расыг байдыдта  'мæ  цухмухтæкæны.  Агуры
хъазын Сатанайæ. Фæлæ Сатана коммæ нæ кæсы.
     – Нæ лæг, ысрасыг дæ!
     – Нæ, уый ды срасыг дæ!
     –  Æз  дæуæй  æвронгдæр дæн, дæуау цухмухтæ нæ кæнын.  Фæлæ-ма
зæгъ: æцæгæйдæр мæ бирæ уарзыс?
     – Мæхицæй фылдæр.
     – Уæдæ мын, дæ пайда кæцæй у, уый цæуылнæ зæгъыс?
     –  Цæй,  Хуыцау  мын  æй ныббарæд, фæлæ дын  дзы  иу  хъуыддаг
зæгъдзынæн. Ыссады пайда мын хæйрæджытæй у.
     – Иннæ пайда та?
     – Хыссæйы пайда дæр уыдонæй у.
     – Æхсыры пайда та кæцæй у?
     – Гъе уый дæр – хæйрæджытæй.
     – Уæдæ нæ бæркад уыдонмæ ис.
     – Уо, сусæг-æргомæй.
     Хæйрæг хъуыддаг бамбæрста, æмæ цын ыссады бæркад нал лæвæрдта.
Уæд  Сатана  хор бавгæдта сæ куыройы, фæлæ фыдздзаджы хуызæн  ыссад
нал æрбахаста.
     –  Уæ, зæронд лæг! – загъта уæд Сатана. – Не ссады бæркад  нал
и.
     Уырызмæг хæйрæджы хъуын зынгыл æрывæрдта. Хæйрæг уым февзæрди.
     – Цы дæ хъæуы, Уырызмæг?
     – Ме ссады бæркад нал ис.
     – Искæмæн загътай мæ ныхас?
     – Сатанайæн.
     – Уæдæ ма йæ къухты бæркад бирæ уæд, иннæ сæфт у.
     Уырызмæг хъусæй лæууыд – ницы сдзырдта.
     Уæд  дын Сатана хыссæ кодта. Кæсы, æмæ уый дæр фыдздзагау  нал
у.
     –  Гъе, зæронд, де рхæссæггаг фæстæмæ цæуы, нæ хыссæ нал  бирæ
кæны.
     Уырызмæг хил артыл авæрдта. Хæйрæг æм фæзынди уайтагъд.
     – Цы дæ хъæуы, Уырызмæг?
     – Нæ хыссæйы бæркад фæци.
     – Æвæдздзæгæн та уый дæр загътай искæмæн.
     – Сатана йæ зоны.
     – Уæдæ хыссæйы бæркад – мæн, хыссæ та йæхи уæд.
     Ницы та сдзырдта ныр дæр Уырызмæг.
     Сатана хъуг дуцы, æмæ йæ хъуг къæртайы 'рдæг æркодта æгасæй.
     – Нæ хъуджы 'хсыры бæркад дæр нал зыны, – дзуры Сатана.
     Уырызмæг æртыггаг хатт зынгыл авæрдта хæйрæджы хил, æмæ та йæм
хæйрæг фæзынди.
     – Цы та дæ хъæуы, Уырызмæг?
     – Не хсыры бæркад нал и.
     – Кæд та уый дæр загътай?
     – Расыг уыддæн, æмæ мæ сирвæзти...
     –   Уæдæ  нырæй  фæстæмæ  æвронгæй  фæсмонкæнут,  расыгæй   та
стырзæрдæ ут. Уе хсыр уæхи уæд, йæ бæркад та – мæн.
     Æмæ хæйрæг уыйадыл фæдæлдзæх и.
     Æмæ загъта уæд Уырызмæг Сатанайæн:
     –    Хæйрæджы   'лгъыст   фæдæн   дæу   тыххæй.   Æвронгæй   –
фæcмонкæндзынæн, расыгæй та – стырзæрдæ.
     Уæдæй  фæстæмæ  расыг лæг ыстырзæрдæ вæййы, фæлæ  æвронгæй  та
фæсмон фæкæны. Сылгоймаг æмæ нуæзт хæйрæджы хос ысты.
     
     НАРТÆМ МЫДЫБЫНДЗЫТÆ КУЫД ФÆЗЫНД
     Нартæ  сæ  цард  фылдæр ыстæры 'рвыстой. Фæцыдысты  та  иухатт
лæгрæгъауæй дард ранмæ. Уæд Нарты сылыстæг алыныхас кæнынц.
     – Æвæдза, худинаг у махæн, иудадзыг нæ лæгты æфтиæгтæм кæсын.
     – Æмæ кæдæм хъуамæ фæцæуæм?
     Æмæ мах бон та цы у?
     Уæд цын иу ацæргæус афтæ зæгъы:
     – Сатанайы бафæрсæм.
     Æртæ усы фæхицæн ысты 'мæ Сатанамæ фæцыдысты.
     – Сатана, бынаты дæ?
     Сатана цæм рауад.
     – Æгас æрцæут.  Ц' ахсджиагæн уæ бахъуыддæн?
     – Хъæуыс нæ, хъæуыс. Нарты сылыстæг бауынаффæкодтой: иугæндзон
нæ  лæгты  'фтиæгтæм  æнхъæлмæ  ма кæсæм.  Фæлæ  нæхæдæг  дæр  исты
сархайæм.
     – Æмæ цы сархайын ис уæ зæрды?
     –  Нæ  лæг-адæм ам не сты. Се рцыдмæ цын мах та,  æппын  ницы,
фæлæ суджыцæгъдтæ 'рласæм хъæдæй.
     – Уæ фæндтæ мæ зæрдæмæ цæуынц.
     Нарты  сылыстæг æрымбырд сты. Æмæ араст ысты, Сатана дæр  семæ
афтæмæй. Æмæ иу тархъæдмæ бахæддзæ сты. Æмæ цыл дымгæ сыстад. Дымгæ
бæлæсты  бынтыбынæй фæлдæхта. Æмæ Нарты сылыстæг-адæм  кæсынц,  æмæ
бæлæсты  бынтæй мыдыбындзытæ тæхы. Бындзытæ кæцæй тахтысты,  уырдæм
фæкомкоммæ  и  Сатана æмæ дзы мыдадзы кæрдихтæ ауыдта.  Бацыди  цæм
æввахс.  Систа дзы йæ къухмæ. Адардта йæ йе взагыл,  æмæ  дзы  иннæ
устытæн дæр авæрдта, афтæ хорз æм фæкасти.
     –  Сугты  бæсты адон куы фæхæссиккам Нартæм, уæд  æвзæрдæр  нæ
уаид, – загъта Сатана.
     – Ам изæрмæ баззайæм, æмæ цæ изæры ахæсдзыстæм.
     Уæдмæ сæ бынатмæ æрымбырдуыдзысты мыдыбындзытæ сæхæдæг.
     Изæрмæ  уым  баззадысты хъæды Нарты сылыстæг. Изæры бæрзбæласы
цъæрттæ  хæтæлыстыгъд  фæкодтой,  кæрæдзимæ  цæ  фæбастой,  æмæ  цæ
чыргъæдтæ   фæцарæзтой.  Уыцы  чыргъæдты   цæ   'вгæнын   байдыдтой
мыдыбындзыты. Бамбæрзтой чыргъæдтæн сæ сæртæ, æмæ цæ сæ  хæдзæрттæм
æрхастой.  Мыдыбындзытæ  сбирæ  сты,  æмæ  фæзгъæрмыдæй  дзагкодтой
чыргъæдтæ.
     Нарты  сылыстæг  уыцы мыд лæдæрстой, æмæ  йæ  нуæзтыл  кодтой.
Мыдыамæстытæ арæзтой. Афтæмæй Нарты зæрæдтæм зылдысты.
     Рацыди   дзæвгар  рæстæг.  Æмæ  дын  иуахæмы  Нарты   стæронтæ
фатфæдисон  фервыстой Нартæм. Фат Сатанайы кулдуарыл сæмбæлди,  æмæ
йæм Сатана фæкомкоммæ.
     – Ай нæхионы фатæхст у.
     Азылди Нарты устытыл, æмæ цын бамбарынкодта:
     –   Нæ  бæлццæттæ  'рцæуынц,  æмæ  ронг  ыскæнæм.  Хорзæй  цыл
сæмбæлæм.
     Нарты  сылыстæг  Сатанайы ныхасыл уæлдай ницыуал  загътой  æмæ
Сатанайы фæндæй карз ронг ыскодтой, мыдхæддзæ.
     Иу  бон куы уыд, уæд фæзындысты Нартæ. Æрхæддзæ сты сæ бæстæм.
Сатана   Нарты чызджытæ 'мæ чындзыты рамбырдкодта. Фынгтæ равæрдтой.
Æмæ  Нарт  ыстыр куывд ныззылдтой. Уæларвон цæрджытæй дзы Уастырджи
уыд. Стæй – Æфсати, Тутыр, Уацилла 'мæ Стырдзуар. Ноджы Куырдалæгон
æмæ Сафа дæр.
     Куывд  йæ  тынгыл уыд, афтæ Сатана, нуазæн йæ  къухы,  афтæмæй
хистæрты цурмæ бацыди.
     – Бузныг, Нарты лæгыстæронтæ! Бузныг уæ сты Нарты сылыстæг. У'
ацыды  фæстæ  Нарты  сылыстæг сæхицæн  бынат  нал  ардтой.  Уæ  фат
фæдисоны  цыд куы 'ркодта, уæд сæрмагонд хойраг æмæ ронг  ыскодтам.
Æмæ дзы хъуамæ мæ къухæй фæйнæ баназат.
     Сатана  нуазæн радта Уырызмæгмæ. Уырызмæг арфæ ракодта 'мæ  йæ
анызта. Стæй дисгæнæгау афтæ зæгъы:
     – Ай бынтондæр æндæр ронг у!
     Банызтой  Нартæ  сеппæт дæр Сатанайы нуазæнтæ. Фæстагмæ  Нарты
лæгтæ ныхас кæрæдзийы дзыхæй исгæйæ дзурынц:
     –  Ай  цавæр хорз нуæзт у? Нырма йæ фыдздзаг хатт уынæм. Абоны
уонг æй цæуылнæ кодтой Нарты сылыстæг?
     – Æвæдздзæгæн æй нырмæ барæй æмбæхстой. Сылыстæджы цы бафæнда,
æмæ цы нæ бакæндзæн!
     –  Уый  ног  æрымысгæ цыдæр у. Уыййæддæмæ  алыбон  ыстæры  куы
вæййæм!
     – Сатанайы йæддæмæ йæ ничи зондзæни, æмæ уый хъæуы бафæрсын.
     Уæд Æфсати Сафайæн афтæ зæгъы:
     – Бынатыхицау дæ, Сафа. Æмæ Сатанайы бафæрс.
     – Куырдалæгон æй бафæрсæд.
     – Уырызмæг æй бафæрсæд, – загъта Куырдалæгон.
     – Ацы нозтæй Сатанайы бафæрс, – хатынц Уырызмæгмæ сеппæт дæр.
     –  Сатана,  айхуызæн нуæзт нырмæ цæуылнæ кодтай? – загъта  уæд
Уырызмæг.
     – Зæгъ нын æй, Сатана, – йæ ныхас баппæрста Уастырджи дæр.
     Нартæ дæр дзурынц æмхъæлæсæй:
     – Зæгъ, Сатана!
     Сатана  æртæ  мыдамæсты  рахаста. Сæ уæлæ  æртæ  нуазæны.  Æмæ
зæгъы:
     –  Мах, Нарты сылыстæг, ысфæндкодтам: цæй æмæ, иудадзыг  лæгты
'фтиагмæ  ма  кæсæм,  фæлæ  нæхæдæг дæр исты  саразæм.  Æмæ  фæсхох
Сагджын  тархъæдмæ фæцыдыстæм. Уæдта суг æрцæттæкæнæм, зæгъгæ.  Уым
ныл   дымгæ   сыстади   'мæ   бæлæстæ  æд  бындзæфхæдтæ   фæлдæхта.
Бындзæфхæдты  бын байдзаг ысты мыдыбындзытæ, æмæ сæ гуыв-гуыв  цыд.
Мах  цæ бæрзыцъæрттæй чыргъæдты 'рхастам, æмæ дзы хойраг ныр кæнæм.
Æмæ  кæд Нарты лæгыстæронтæ адджын фæллой бакодтой, уæд цын мах  та
ноджы адджындæр фæллой æрхастам. Ацы 'ртæ нуазæнæй иуæй хуынд адæмы
цæрæнбон,  иннæмæй – Нарты цæрæнбон, æртыггагæй – Нарты  сылыстæджы
цæрæнбон бирæ уæд.
     Нартæ   'мæ  зæдтæ  Сатанайæн  æмæ  Нарты  сылыстæгæн   арфæтæ
фæкодтой. Стæй цын загътой сæ цæрæнбон.
     Уæдæй  фæстæмæ, Сатанайы фæрцы, Нартæм мыдыбындзыты куыст  дæр
кодтой.
     
     БÆГÆНЫ КУЫД ФÆЗЫНД
     Нартæ,  бирæ  чи федта мæ 'рхъуыдымæ дæсны чи уыд,  ахæм  адæм
уыдысты.  Кастысты дунейы ахастмæ, æмæ цын ц' амыдта,  уый  кодтой.
Афтæ  фæзынди  бæгæны дæр. Иу бон, зæгъы, Нарты  бæркадкъух  Сатана
хоры  зад байтыдта хурмæ, æмæ цыдæр кусинæгтимæ бадти хуртуаны цур.
Уæд дын кæсы, æмæ иу цъиу къутæрыл абадт, ахордта хуымæллæджы гага,
стæй  æртахти  Сатанайы размæ, æмæ ма задынæмыг  дæр  ахордта.  Цас
рацыдаид, фæлæ цъиу ыстæхын нал фæрæзта – куы иуырдæм, куы иннæрдæм
фæчиуы, пæррæстытæкæны.
     Сатана дæр ауад, хуымæллæг ратыдта, сфыхта йæ хоры задимæ, æмæ
дзы  диссаджы бæгæны рауад. Бинонтæ дзы фæрасыг ысты.  Фæлæ  уыууыл
дæр н' ахицæн хъуыддаг. Бурæнæлфыс аргæвдынкодта Сатана. Ныссыгъдæг
æй  кодтой  хорз. Стæй йæ уыцы бæгæныйы сфыхтой æд дымæг.  Диссаджы
æлутон дзы рауад – сау, бæзджын, æлвасгæ нуазинаг.
     Нартæ,  зæгъы,  уæдæй фæстæмæ Сатанайы конд  бæгæныйы  йæддæмæ
ницыуал нозтæй сæ куывдты.
     Ахæм ыстыр хорз ракодта Сатана Нартæн йæ зонды фæрцы.
     
     САТАНАЙЫ ЗАРÆГ
     Нарты кадджын, хуры 'мсæр дæ, Сатана.
     Цæхæр зынгау дæ цæстытæ, Сатана.
     Бурдзæбæх дæ, сау æрфыг дæ, Сатана.
     Фурдау фæтæн у дæ зæрдæ, Сатана.
     Рæтæнæгъдтæ – дзыггуты быд, Сатана.
     Хуры фендау у дæ рацыд, Сатана.
     Дæ дзыхы дзырд мырмыраг у, Сатана.
     Бæрæгвæййы де стыр бæркад, Сатана.
     Дзургæ-дзурын – дзæнгæрджытæ, Сатана.
     Дæуæн вæййынц дæ ныхæстæ, Сатана.
     Комы айзæлд – дæ дзыхы дзырд, Сатана.
     Мады хъæбыс – дæ барæвдыд, Сатана.
     Дæ ныхы 'вæрд – мæйы быдыр, Сатана.
     Дæ дæллагхъуыр – хуры быдыр, Сатана.
     Сырх фæткъуытæ – дæ уадултæ, – Сатана.
     Æртæ Нартæн сæ хъæбул дæ, Сатана.
     Денджызтæ сты дæ цæстытæ, Сатана.
     Дæ риуты 'вæрд – хурхæтæнтæ, Сатана.
     Галæгонау – дæ иу фæзынд, Сатана.
     У бæркадджын дæ иу фæзылд, Сатана.
     Дæ къухтæ сты фарнæрхæссæг, Сатана.
     Дæ къæхтыайст – бæркадхæссæг, Сатана.
     Царды амонд – дæ фынгæвæрд, Сатана.
     Дæ ном махæн бирæ цæрæд, Сатана.
     Мады хъæбыс у дæ рæвдыд, Сатана.
     Сиргæ-лидзгæ у дæ рацыд, Сатана.
     Сатанайы ном чи ары, Сатана.
     Уый йæхицæн цард фæары, Сатана.
     
     НАРТЫ ХУРО
     Нарты  Хуро базæронд и. Фесты йæ царды райдзаст æмæ зæрдæрухсы
бонтæ. Йе зæры бонмæ 'рсастысты йæ тыхтæ. Æмæ, хус серайау баруади,
мæгуыр, Хуро.
     Хуройы хъæр раджыйау нал хъуысти Нарты 'хсæн.
     Иу  бон  Нартæ сæ Ныхасы Хуройы кой æрыфтыдтой.  Æмæ  уæд  дын
сфæнд кодтой, цæмæй ма Хуро Нарты фынгыл исты зæгъа фæстаг хатт.
     Иу  абонæй иннæ абонмæ байдыдтой сæхи цæттæкæнын æмæ,  цы  бон
ыснысанкодтой,  уæд фынгтæ равæрдтой. Рабадтысты Нартæ,  æрмæст  ма
хистæрты цур иу бынат уыди сæрибар. Уый уыди Хуройы бынат. Æмæ  йæм
барвыстой Хуромæ иу лæппуйы Нартæ.
     Лæппу Хуромæ бацыд æмæ бадзырдта:
     – Бынаты дæ, Хуро!
     – Ам дæн! Кæцы дæ?
     – Нартæ куывд кæнынц, æмæ дæ хонынц.
     –  М'  ацыдæй  ма уæ мастыл маст бафтдзæн, æмæ мæ  фæлтау  куы
ныууадзиккат!
     – Æнæ цæугæ дын нæй.
     Мæ  бон  нæу, мæ хуртæ, зæгъгæ цын загъта. Æмæ лæппу раздæхти,
æмæ Нартæн рахабаркодта Хуройы ныхас. Уæд та дыггаг хонæг рацыди иу
зæронд лæг, æмæ уый дæр бахъæркодта:
     – Бынаты дæ, Хуро?
     – Ам дæн! Кæцы дæ?
     – Нартæ куывды бадынц, æмæ дæумæ кæсынц.
     – Мæ бон нæу ацæуын. М' ацыд уын мастæй уæлдай нæ уыдзæни.
     – Уæдæ хистæртæн цы зæгъон?
     – Арфæ-иу цын ракæн.
     Æмæ раздæхти уæд зæронд лæг.
     Æртыггаг хатт та хонæг рарвыстой Хуромæ уайсадæг чындзы.
     Уайсадæгчындз дæр цæм дуар бахоста 'мæ йæм Хуройы ус ракасти.
     – Цы дæ хъæуы, дæ фæхъхъау фæуон?
     –  Уæллæгтæ  куывды бадынц, æмæ мæ хонæг рарвыстой,  –  загъта
уайсадæг чындз.
     Ус баздæхти хæдзармæ 'мæ дзуры Хуромæ:
     –   Ныр  дæм  æртыггаг  хатт  æрæрвыстой,  æмæ  худинаг  у,  –
уайсадæгчындз дуармæ лæууы.
     Хуро йæ кæрцыкъæрит уæхскæппæрст æрбакодта уæд. Чындзмæ ракаст
æмæ загъта:
     –  Хуыцау цын ма уæд, дæуæн ацы фыдæбон чи скæнын кодта!  Ацу,
фæцæуын.
     Уайсадæгчындз раздæхти.
     Хуро йæ усмæ дзуры:
     –  Цæуын, фæлæ йæ зонын. М' ацыд цыл маст бафтаудзæни  Нартыл,
фæлæ мын цы гæнæн и!
     Хуро  араст  и  Нарты куывдмæ. Нартæ Хуройы  куы  федтой,  уæд
уырдыг  ыслæууыдысты, сыстадысты сеппæт дæр, æмæ  йæ  'рбадынкодтой
уæлейы.
     – Мæ уагыл нæ дæн, æмæ уын уæ цин масты хай бакæнон, уый мæ нæ
фæндыди.
     Хуромæ  радтой  нуазæн Нарты Уырызмæджы хæдзары.  Райста  Хуро
нуазæн æмæ загъта:
     –  Ацы  нуазæнæй Нарты хистæртæ бирæ цæрæнт, сæрбахъуыды заман
хорз уынаффæ чи 'рымысы. Æмæ хистæрарæх ут!
     Чысыл фæстæдæр æм радтой дыггаг нуазæн. Хуро та ракуывта:
     – Ацы нуазæнæй та Нарты кæстæрты цæрæнбон бирæ уæд. Хистæрарæх
кæм уа, уым кæстæрарæх тынгдæр хъæуы.
     Ногæй та рæгъ радтой Хуромæ.
     –  Æз  Æртæ  Нарты 'хсæн хæларæй фæцарддæн, фæлæ уæ  нæ  зонын
Уырызмæгæй  рæдаудæр. Кæд мæн исты фарн уыди, уæд мæнæй  ацæуæд  м'
амæлæты фæстæ, æмæ Уырызмæджы уæд!
     Æмæ  Хуро  йæ  рæбинаг дæндаг ыстыдта, æмæ  йæ  фæлмæн  хъуыны
атыхта. Стæй загъта Уырызмæгæн:
     –  Ам  ис мæ фарн, мæ кад, мæ лæгдзинад. Тутырылагъзы йæ нывæр
ацы  дæндаг,  æмæ  дын уæд тас ницæмæй у. Нартæ сеппæт  цагъды  куы
кæной, уæддæр уæ дыууæ Сатанайæн сæфæн нæй.  Æмæ Нартæ де уазæг!
     Уырызмæг   ын  йæ  дæндаг  Сатанамæ  радта,  стæй  йæ   Сатана
Тутырылагъзы  нывæрдта. Хуро анызта йе ртыггаг нуазæн.  Фæстæмæ  йæ
афтидæй авæрдта, æмæ уыйадыл йæ уд систа.
     Нартæ фенкъард сты, фæлæ мæлæты раз цы лæууы!
     Зæппадзы йæ бавæрдтой Хуройы.
     Уырызмæг ма загъта фæстагмæ:
     –  Хуройы  арфæтæ  ныл  æрцæуæнт,  æмæ  уый  æрцыдмæ  дзæбæхæй
фæцæрут. Фæлæ нæ куывд ма фехалæм.
     Æмæ Нартæ сæ куывд дарддæр кодтой.
     
     ФАРНÆГ ÆМÆ АЙГУЫРТÆ
     Уæрхæджы  кæстæр  зæнæг – Фарнæг æмæ Уæн  дæр  рахъомыл  ысты.
Уыдон цардысты хицæнæй Борæты сыхы.
     Фарнæг хæтæнты хатти 'мæ Айгуырты бæстæм бахауд. Айгуыртæ ахæм
адæм  уыдысты,  æмæ  туг  æмæ 'хсырæй цардысты.  Фарнæг  хохрæбынты
фæцæйцыд,  æмæ  иу  ран  Айгуырты  лæгрæгъау  ауыдта:  Айгуыртæ  сæ
хъомвосы фæдджытыл сæ дзыхтæ сæвæрдтой, æмæ цæ дæйынц.
     Нæ  зыдта Фарнæг Айгуырты 'гъдау. Æххормаг дæр уыди 'мæ загъта
йæхинымæр: "Цæй, кæд æнахуыр адæм ысты, уæддæр цæм уазæг куыд никуы
уыдаид? Бацæуон цæм, цы мын кæндзысты?"
     Хæстæг цæм бацыди 'мæ загъта:
     – Уæ бонтæ хорз æмæ арфæйаг ут, мæнæ хорз адæм!
     Айгуыртæ  сæ  дæйын  фæуагътой, сæ былтæ сæрфынц  æмæ  афтæмæй
дзурынц:
     – Хорз дæ хай, фæлæ кæцæй цæуыс? Кæнæ кæмæй дæ?
     – Нартыбæстæй, æмæ Нартæй дæн.
     – Ау, æмæ ма Нартæй ызмæлæг ис?
     – Ис!
     Æмæ бацыдысты Айгуыртæ сæ хистæрмæ.
     – Дæ фыдæхæй фесæфæм! Нарты бæстæй нæм иу нæртон лæг æрхауди.
     – Ракæнут-ма йæ ардæм!
     Бакодтой Фарнæджы, æмæ йын фысым загъта:
     – Дард у Нартыбæстæ, фæллад уыдзынæ...
     –  Дардæй чи цæуа, уый фæллайгæ дæр кæны, æмæ стонг дæр,  уæдæ
цы!
     – Цы хуыздæр хæринаг агуры дæ зæрдæ?
     – Нæртон адæм фыдæй цæрынц, æмæ физонæг бахæрин.
     Физонæг ын ацæттæкодтой фысымтæ.
     – Нозтæй та цавæр нозт цæуы фылдæр дæ зæрдæмæ?
     – Ронг баназин.
     Разынди цæм ронг дæр. Фарнæг фæлмæцыд уыди. Бахордта, банызта.
Стæй йын фысым афтæ зæгъы:
     – Кæд дæм дæ фæллад ысуадзын цæуы?
     – Чысыл æркъулкæнин. Хатырæй уæд æрмæст.
     Фарнæджы  хицæн  уатмæ акодта йæ фысым. Æмæ йæ уым  ныууагъта,
йæхæдæг раздæхт.
     Фарныг  йе рдын къулыл сауыгъта, йæ кард банцойкодта  уаты  иу
къуымы, æмæ 'рфынæй.
     Агуырты хистæр загъта уæд Айгуырты кæстæртæн:
     – Тарф фынæй у, æмæ йæ сбæттут.
     Айгуырты кæстæртæ Фарнæджы къухтæ сбастой.
     Стæй зæгъы фысым йæ чызгæн:
     –  Йæ  цуры лæу. Кæд йæ бæстытæ атона, уæд-иу, дæ къухтыл  дын
алдымбыдтæ быдтон зæгъгæ зæгъ.
     Фысымты  чызг  Фарнæджы уæлхъус ыслæууыд. Фарнæг куы  райхъал,
уæд йæхи аивæзта 'мæ атыдта йæ бæттæнтæ. Æмæ фысымты чызг ныххудти.
     –  Алдымбыд хъултæ арæзтон, æмæ дæ нæхиуæттæй фенхъæлдтон. Мах
æгъдау ахæм у, æмæ алдымбыдтæ фынæй лæджы къухтыл фæбийæм.
     Ницы   кæны  зæгъгæ  загъта  Фарнæг  æмæ  радта  йæ   бæттæнты
скъуыддзæгтæ чызгмæ. Æмæ та уайсахат афынæй.
     Чысыл фæстæдæр чызг бацыди йæ фыдмæ.
     – Атыдта нæ уазæг йæ бæттæнтæ.
     –  Ныр  та  йæ уæдæ рæхыстæй бабæттут, æндæр хос ын нал  и,  –
загъта чызджы фыд.
     Айгуырты кæстæртæ Фарнæджы къухтæ рæхыстæй ысбастой.
     –  Кæд  цæ атона, – загъта фыд йæ чызгæн, – уæд-иу, мойаг  мын
ис, æмæ уæ дыууæйæ чи тыхджындæр у, уый фæлварын зæгъгæ зæгъ.
     Чызг   та  Фарнæджы  уæлхъус  алæууыд.  Фарнæг  райхъал,  йæхи
аивæзтытæкодта, æмæ цæстгай фæтахти рæхыс.
     –  Мойаг мын ис, æмæ уæ кæддæра тыхджындæр чи у. Кæсын, æмæ ды
æртæ хатты тыхджындæр дæ, æмæ мын ныббар мæ рæдыд, – загъта чызг.
     – Ницы кæны, – загъта Фарнæг. Æмæ радта рæхысы пырхытæ чызгмæ.
Чызг худгæ рацыди 'мæ дзуры йæ фыдмæ:
     – Цæстгай йæ ныппырхкодта рæхыс уыцы лæппу.
     – Уæдæ йæ ныр та йæхи æрдынбосæй бабæттут.
     Айгуырты  кæстæртæ  тыхтæ 'мæ фыдтæй  райстой  Фарнæджы  'рдын
къулæй,  æмæ  йын йæ бос ысуагътой. Æрдын феуæгъд,  æмæ  æрдынхъæды
цæфæй  айгуыртæй  дыууæ фæмард. Фæлæ йæ иннæтæ йе  рдынбосæй  фидар
бабастой Фарнæджы.
     Æмæ та фысым йæ чызгæн афтæ зæгъы:
     – Кæд ма йæ ныр дæр аскъуына, уæд ын-иу, бауарзтон дæ, æмæ дын
дæ къухтæ дæр барæй бабастон зæгъгæ зæгъ.
     Фысым-чызг та Фарнæджы уæлхъус алæууыд.
     Уалынмæ  райхъал  и  Фарнæг,  йæхи  та  аивæзтытæкодта,   фæлæ
æрдынбос нал атыдта.
     – Æмæ уæд фæрсы Фарнæг:
     – Чи мын ысуагъта ме рдынбос?
     – Айгуыртæ.
     – Цæмæн уæддæр? Цы дарæг цæ дæн?
     –  Айгуыртæ  туг æмæ 'хсырæй цæрынц, æмæ дын хъуамæ  дæ  тугæй
баназой.
     –  Сымах  æнæууæнк куыйтæ стут, уыййæддæмæ йæ уазæгæн афтæ  чи
кæны!
     Чызг азгъордта йæ фыдмæ æмæ йын афтæ:
     – Нæ уазæгæн йæ бон йæ баст атонын нал у.
     Уæд чызджы фыд загъта Айгуырты кæстæртæн:
     –  Дыууæ  дурдзæджындзыл хъæд авæрут, æмæ  йæ  сауындзут  уыцы
лæджы йæ цæнгтæй.
     Айгуыртæ  йын æцæгæй дæр афтæ бакодтой. Фарнæджы цæнгты  'хсæн
хъæд атъыстой.
     Дыууæ   дурдзæджындзыл   æй   сæвæрдтой,   æмæ   Фарнæг    уым
дзедзыройгæнгæ баззад.
     Айгуыртæ    алы   майрæмбоныразмæбоны   кæнæ    'хсыр,    кæнæ
тугæмхæддзæхсыр хъуамæ нуæзтаиккой. Æмæ æрæввахс и уыцы бон.
     Уæд иу изæр Фарнæг ыскуывта:
     – Хуыцау ахæм дымгæ рауадз, æмæ зæхмæ куыд ахауон!
     Йæ  куывд  æрцыди Фарнæгæн. Æхсæв ыл ахæм дымгæ  сыстади,  æмæ
æддæмæ акæсæн нал уыди. Фарнæг зæхмæ 'рхауди, хъæдæй абырыди,  æмæ,
йæ  кард цы уаты уыди, уырдæм бацыди сындæггай. Йæ дæндæгтæй кардыл
ныххæцыд, æмæ дуармæ рацыд. Йæ кард дурдзæджындзыл банцойкодта,  йæ
уæрагæй  йæ балхъывта, йæ дæндæгтæй та карды фистоныл ысхæцыд,  æмæ
сласта кард йæ дæндæгтæй. Йæ бæттæнтæ йæм бахаста, æмæ ныссаста  йæ
бæстытæ.  Фарнæджы цæнгтæ феуæгъд ысты. Уæд йæ фысыммæ  бацыд,  æмæ
йын афтæ зæгъы:
     – Уæлæмæ сыст, Айгуырты хистæр, æмæ иумæ фæцæуæм балцы!
     Айгуырты хистæр Фарнæджы ку' ауыдта, уæд ын лæгъстæмæ фæци:
     – Ма мæ фесаф, мæ чызг дæ йæхицæн бинойнагæн агуырдта, æмæ дын
æй раддзынæн.
     Айгуырты  хистæрæн ма цы гæнæн уыд – сыстади, æмæ  араст  ысты
балцы. Бацыдысты бæхгæстæм, æмæ цын Фарнæг афтæ:
     – Къахæй цæуынæн æвгъау ыстæм, фæйнæ бæхы нын радтут.
     Бæхгæстæ цын радтой фæйнæ бæхы, æмæ та цæуынц дарддæр. Дзæвгар
фæцыдысты,  æмæ  иу  коммæ  бахаудтой.  Æмæ  æрынцадысты,  Айгуырты
хистæрæн йæ фосхизæнтæ кæм уыдысты, уыцы ран.
     Уæ цард цæмæй у зæгъгæ йæ фæрсы Фарнæг Айгуырты хистæры.
     – Нæ цард æхсырæй у.
     – Æндæр ма цæмæй у?
     – Туг дæр ма йæм бафтауæм.
     Фарнæг  иу  сырд  амардта, æмæ йын йæ туг рауагъта.  Радта  йæ
Айгуырты хистæрæн æмæ загъта:
     – Ай дын туг, æхсыр та дын дæ бæхмæ, æрдуц æй, æмæ нуаз.
     Фарнæг  сырдæй йæхицæн физонджытæ скодта, йæхи хорз  бафсæста.
Стæй фæрсы Айгуырты хистæры:
     – Цæуылнæ хæрыс?
     – Æз сырды тугыл сомыгонд дæн.
     –  Уæдæ дæ лæджы туг хъæуы? Мæ туг мын нуазынмæ хъавыддæ? Раст
мын зæгъ æппæт дæр, науæд дæ марын!
     Айгуырты хистæрæн гæнæн нал уыди 'мæ загъта:
     –  Ныххатыр  мын  кæн,  æз  дын бæгуыдæр  хъавыддæн  дæ  тугæй
баназынмæ,  фæлæ  уый мæ къухы нæ бафтыди. Дæумæ Хуыцауы  комытæфæй
хай ис, æвæдздзæгæн, æмæ фервæзтæ.
     – Цал хатты мæ бабæттынкодтай?
     – Æртæ хатты.
     –  Уæдæ  Нартæй алы хæдзарæн дæр æртææртæйыцæмæй  радтон  фос,
уыйбæрц мын ыскæ мæ разæй.
     Цы  йæ  бон  уыд  Айгуырты хистæрæн! Сразы, æмæ цас  агуырдта,
уыйбæрц фос ын радта Фарнæгæн.
     Стæй йын  Фарнæг афтæ зæгъы фæстагмæ:
     –  Ацу  ныр,  фæлæ амæй фæстæмæ кæрæдзийы куынникуыуал  фенæм,
афтæ!
     Æмæ Фарнæг йæ фосыконд æртардта 'мæ цæ байуæрста Нартыл.
     Айгуырты   хистæр  дæр  йæ  бæстæм  фæцыди,  æмæ  хурæрбакасты
ныххæддзæ и. Хъусы йæ чызг æмæ йæ бинонты хъæр:
     – Н' ахæст дæр ам нал и, æмæ нæ хицау дæр!
     –  Кæд  æй  йæхæдæг бастæй искуыдæм фæкодта. Æмæ  йын  йæ  туг
цъиры,  уæд уын сау сыгъд бакæнын хъæуы сымахæн уæ хæдзарвæндаг!  –
загътой Айгуыртæ.
     Уалынмæ  Айгуырты  хистæр фæлурс æмæ хуыздзыдæй  дыдæгътæгæнгæ
ныххæддзæ и сæ хæдзармæ. Айгуыртæ йыл амбырд ысты 'мæ йæ афарстой:
     – Цы фæци ахæст? Кæдæм æй фæкодтай? Йæ мард цы фæци?
     –  Н'  ахæстмæ æз мæхæдæг бахауддæн ахæсты, – загъта  Айгуырты
хистæр.  –  Мæ  фос  мын фæтардта, мæхæдæг ма  тыхтæ  'мæ  амæлттæй
раирвæзтæн.
     Айгуырты хистæр ноджы дарддæр фæкодта йæ хабæрттæ.
     Уæд Айгуыртæ зæгъынц:
     – Нæ маст цæ райсæм Нартæй.
     Æфсад ыскодтой, æмæ ныббырстой Нартæм. Авд æхсæвы 'мæ авд боны
фæхæцыдысты Фарнæг æмæ Нартæ Айгуыртимæ.
     – Иуыл нæ ма фæцæгъдут, мыггагваг ма нæ уæддæр ныууадзут!
     – Сымахæн уæ мыггагæй уенæмыггаг хуыздæр у, – загъта Фарнæг. –
Æнæууæнк ыстут, æмæ хъуамæ фесæфат!
     Схæцыдысты  цыл фат æмæ 'рдынæй. Айгуыртæн ма цы  гæнæн  уыди!
Уæд Нартæ сæ быруйы дуар бакодтой, æрлæууыдысты дыууæрдыгæй.
     Айгуыртæ  æддæмæ куыд лыгъдысты, афтæ цæ Нартæ кæрдтæй  куынæг
байдыдтой, иу ацæуæг цæ нал ныууагътой. Стæй бавдæлдысты  уыйфæстæ,
æмæ  Айгуырты  мæрдты сæртæ фæхицæнкодтой сæ гуыртæй.  Æрцытыл  цын
ныссагътой сæ сæртæ, æмæ Айгуыртыбæстæм ныфсæрстой.
     Айгуырты сылыстæг дзырдтой:
     – Ай цавæр цæуджытæ уой, дыгай сæртæ цыл куы ис?
     Ныххæддзæ сты Нартæ 'мæ ныппырхкодтой Айгуырты хъæу, басыгътой
йæ.  Хæзнайæ,  фæллойæ  ма  цы ссардтой, уыдон  ратæлæткодтой,  æмæ
раздæхтысты  сæхимæ. Ахæм ысгуыхт ракодта Фарнæг,  æмæ  фервæзтысты
Нартæ Айгуыртæй.
     
     ФАРНÆДЖЫ КАДÆГ
     Нарты  Фарнæг уый хуызæн рацыди, æмæ йын Æртæ Нарты  йæ  номæй
йестæн  кодтой.  Ныхасы уа, фæндагыл – кæмдæриддæр-иу  Фарнæджыстæн
зæгъгæ дзырдтой.
     Æмæ цæмæн дзырдтой афтæ?
     Фарнæг æмæ Уæны райгуырд фарны 'хсæв, Уастырджийы 'хсæв,  уыд.
Уæн  дыууæ  уæны  'хсæнæй  райгуырди,  æмæ  дурæмвидар  уыди,  фæлæ
гуыргæгуырын  фæрсчыты  'хсæн фæцъист,  æмæ  уыйфæстæ  æдзухæй  дæр
мæллæг  хаста. Фæстагмæ дзы уый хуызæн лæг рацыди Уæнæй, æмæ  Нарты
'хсæн цауддæр никæмæй уыд.
     Фарнæг  та  сси  Нартæн æлдары хуызæн.  Æлдар  дæр  циу,  фæлæ
мæликкæй  дæр  кадджындæр æмæ тыхджындæр. Мæликк дæр  Фарнæджы  цур
дзурын нæ уæндыди. Йæ хъæлæс фидар, йæ ныхас – арвынæрд. Чи йын  цы
хъом  уыди, чи йæм уæндыди! Нартæ 'лдар нæ зыдтой, паддзах  уыдонæн
нæ уыди. Ныр Фарнæджы æвастæй сæ кæрдзын дæр нал хордтой.
     Фарнæг бирæ 'ххуыстæ фæци Нарты адæмæн.
     Нартæн цыфыддæр ызнæгтæ гуымиртæ уыдысты. Цардцæрæнбонты никуы
бафидыдтой  Нартимæ. Бонæй-бон карздæр, бонæй-бон  хæрамдæр  кодтой
кæрæдзимæ. Уый Фарнæг хорз зыдта, æмæ йæхи сбаста, Нартæн тугхæстæг
чи уыди, уыцы Донбеттыртимæ. Уæларв Куырдалæгон æмæ Уастырджиимæ та
'фсымæртау цардысты.
     Иу   бон  Фарнæг  фехъусынкодта:  "Нартæй  алчидæр  майрæмбоны
Фарнæджы хæдзар фенæд!"
     Нартæ  сæхи  цæттæкодтой куывдмæ. Фарнæг æрхуыдта Куырдалæгон,
Уацилла, Аларды, Æфсати, Тутыр, Донбеттыртæ, Галæгон, Уастырджи 'мæ
Сафайы.  Уыди  йæ  фынгмæ хуынд Гуымиртæй дæр,  Уæйгуытæй  дæр  æмæ
Дæлимонтæй дæр. Уыди дзы уазджытæ Чынтæй.
     Ралæууыди   майрæмбоныбон.  Уæд  алырдыгæй   цæуын   байдыдтой
Фарнæгмæ. Чи – лæвæрттимæ, чи та хуынтимæ цыди. Байдзаг и  Фарнæджы
къæбиц  æрхæссæггагæй.  Уæд Фарнæг фынгтæ равæрынкодта  иу  кæронæй
иннæмæ.  Фынгтæ фæтасын нæ куымдтой алы хæринаг æмæ алы нуазинагæй.
Адæм  та  уыйбæрц  æрцыди,  æмæ цæ зæхх  тыххæйты  уырæдта.  Фарнæг
йæхæдæг хистæрæн бадти. Йæ фарсмæ иуырдыгæй – Уастырджи, иннæрдыгæй
– Донбеттыр.
     –  Хуыцау,  табу  дæуæн, ыстыр Хуыцау! –  ракуывта  Фарнæг.  –
Хуыцау, æппæт рафæлдисæг дæ – адæм æмæ фос, хор æмæ дон – бæстæппæт
ды  сфæлдыстай.  Æппæтыл дæр аудыс, æппæты дæр сæ фæндагыл  аразыс.
Кæд  искуы искæмæн хорзырдæм æххуыс уыди дæ зæрдæйы, уæд æй  Нартæн
дæр  ныууадз! Дæ хорз Нартæн æлутонау куыд уа, æмæ дын алы хатт  дæ
ном хорзæн кæм арой!
     – Уоммен! – загътой алырдыгæй.
     Дыггаг нуазæн дæр систа Фарнæг, æмæ кувы.
     –  Хуыцау,  табу дæуæн, ыстыр Хуыцау! Алцыдæр дæуæй аразгæ  у,
дæуæй рацæугæ! Кæд дыууæ адæмы искуы хæрам уыдысты, уæд цын сæ зонд
рæстырдæм  сараз. Кæрæдзийы куыд бамбарой, кæрæдзийы куыд бауарзой,
сæ  цин  алкæмæн дæр цин куыд уа, сæ маст алкæмæн дæр –  маст.  Йæ,
дунескæнæг иунæг Хуыцау, ацы стыр хорзæх нын дæ цæст бауарзæд!
     – Уоммен, уоммен! – загътой та хуындыадæм.
     Уæд Фарнæг æртыггаг нуазæн райста, æмæ та скуывта:
     – Хуыцау, табу дæуæн, ыстыр Хуыцау! Алы хъуыддаг аразæг дæр ды
дæ.   Нартæм  хæларзæрдæ  чи  дары,  уыдонимæ  цæ  кад  æмæ   радæй
фæцæрынкæн. Сæ ном сæфт куыннæ уа, сæ кад бæрзонд куыд уа, ныфсджын
æмæ  цæ  тыхджын  фæкæн. Кæрæдзийæн адджын куыд  уой,  сæ  цард  та
дзаджджын куыд уа!
     – Уоммен, уоммен, уоммен! – загътой та хуындыадæм.
     Фарнæг ысбадти. Уæд Уастырджи сыстади 'мæ скуывта:
     –  Нарты  сæрæндæр ды дæ, Фарнæг. Дæ номæй Нартæ фæцæрæнт!  Дæ
ис,  дæ  бон,  дæ ном цын баззайæд дæ фæстæ дæр. Фæндагыл  дæр  æмæ
бынаты  дæр, сæ цардцæрæнбонты дæ номæй арфæ кæнæнт кæрæдзийæн.  Де
ххуыс цын баззайæд, æмæ дæ хорзæй хайджын уæнт!
     Уæдæй  фæстæмæ  Нарты Фарнæджы ном баззади  ирон  адæммæ,  æмæ
уымæн  фæдзурæм: "Фарн дæ куысты! Фæрнæйдзаг у!"
     Уый  Нарты Фарнæджы номæй у. Фарнылæг уыди, æмæ ирон  дзыллæйы
фарнæн ныууагъта йæ ном дæр. Æмæ ныр дæр нæ фесæфти.
     Уæд Донбеттыр сыстади 'мæ ракуывта уый дæр:
     – Дæ ном хорзæн баззайæд, Фарнæг! Дæ куывд дæр канд Нартæн нæ,
фæлæ  неппæтæн  дæр ахадæн фæуæд! Донбеттырты адæм Нарты  мыггагимæ
рагæй  дæр хæлар ысты, æмæ хæстæгдзинадæй баст кæрæдзиуыл.  Сæ  ном
канд  Донбеттыртæ 'мæ Нартæн нæ, фæлæ, хæстæгдзинад чи аразы адæмты
'хсæн,  уыдонæн сеппæтæн дæр амондджын æмæ кадджын уæд!  Кæрæдзийæн
æххуысхъом уæд дзыллæтæ, кæрæдзийы цæрайæ цæрæд!
     Уæд сыстади Чынтаг лæг æмæ ракуывта:
     –  Арфæ  дын  ракæнæд иунæг Хуыцау, Фарнæг! Дæуæн  де  ртыггаг
куывд  æз  дæр  æмæ  иннæтæ  дæр  тынг  хорз  бамбæрстам,  æмæ  дын
арфæкæнæм.  Бузныг  де рхъуыдыйæ. Нартæ 'мæ Чынтæ,  стæй  Гуымиртæ,
Дæлимонтæ  –  уыдоны  'хсæн  хæрамдзинад  ис.  Кæрæдзийы   куынæгмæ
'рцæуæм, кæрæдзийы бафхæрæм.
     Дæ  дзыхы  ныхас нын тæлмæн фæуæд. Абон де рхуынды иумæ  бадæг
ыстæм  –  Нартæ  'мæ  Чынтæ,  Гуымиртæ,  Дæлимонтæ,  Дзуæрттæ   'мæ
Дауджытæ,  Донбеттыртæ. Дæ фарн цын баззайæд сеппæтæн дæр æгъдауæн.
Фарнæг  афтæ  хуыздæрæн бакодта зæгъгæ чи зæгъы, уыимæ  æмзонд  уæм
неппæт  дæр.  Дæ  номы  дзыхæй дзурыс  ды,  Фарнæг,  æмæ  дæ  номæй
кæрæдзимæ хорзæн фæдзурæнт адæм – Фарнылæджы номæй!
     Æмæ банызтой сæ нуазæнтæ сеппæт дæр.
     Уæд Куырдалæгон сыстади 'мæ загъта:
     – Фарнæг, дæ ном кадджын уæд. Ацы куывд ды сарæзтай дæ тых, дæ
номæн.  Æз уæларв куырды куыст кæнын, æмæ дын мæнæ лæварæн  –  мæхи
къухтæй конд цирхъ. Цирхъæй алчи йæхи хъахъхъæны, æмæ ахæм  уæд  дæ
ном!  Цирхъæй  алчи йæ фыдгулы сафы, æмæ ахæм уæд дæ  кад!  Дæ  ном
кæстæртæн кад æмæ фарнæн баззайæд!
     Куырдалæгон  райхæлдта  йæ цирхъ йæ фарсæй,  æмæ  йæ  Фарнæгмæ
радта.
     Уæд Æфсати дæр сыстади 'мæ загъта:
     –  Фарнæг, дæ ном кадæн баззайдзæн уæлæуыл, фæлæ дын мæ  лæвар
дæр  уæд! Нырмæ дæ иунæг, æмæ бинонтæ куы кæнай, уæд дын мæ сырдтæй
алкæмæй дæр сæдæ сæры раддзынæн. Дæ фынгау ахадæн куыд уой!
     Анызта уый дæр йæ нуазæн.
     Уæд Фæлвæра дæр сыстади 'мæ дзуры:
     –  Ахæм цины хъуыддæгтæ аразынхъом фылдæр цы уай, Фарнæг, уыцы
амонд дæ уæд! Мæ номæй дын – мæ фосфæллой. Макуы сафтид уæд дæ фынг
ахæм бæркадæй!
     Сыстади Тутыр, æмæ загъта уый дæр:
     –  Фарнæг, абон неппæты 'рхуыдтай зондджын хъуыдыйæ. Дæ  номæй
зæгъын:  мæ сырдтæн дæуæн дæ фæллоймæ бацæуæн ма уæд, мацы фыд  æмæ
дæм мацы бар дарæнт. Уадз, æмæ дæ ис æмæ дæ бон фылдæр кæной, афтæ,
æмæ ноджы рæдаудæр куыд уай!
     Уацилла дæр сыстад æмæ загъта:
     –  Фарнæг, хорз нæ уыныс дæ фарны номæй. Мах хæдзæртты дæр уæд
уыцы исбон. Мæ цæст дын уарзы, æмæ дын мæнæ мæ дзырдфидар: тæвд бон
дæ  уазал дардзынæн, уазал бон та – хъарм. Мæ дымгæ дын кæм  бæзза,
уым дын хосæн фæуæд!
     Аларды, нуазæн йæ къухы, афтæмæй сыстад:
     –  Цæрæццаг гуырд тагъд рæстæджы дæ хæдзары равзæрæд, æмæ  йыл
мах  дæр  йæ куывды стыр цин цы фæкæнæм! Мæнæй уымæ хæрамдзинад  нæ
уыдзæни. Дæ фарны номæй хъомылкæнæд.
     Сафа дæр сыстад æмæ дзуры:
     – Йæ бынаты уæд кæддæриддæр фарн, Фарнæг! Цас хардз кæнай, авд
ахæмы  йыл æфтæд! Уымæ бæллæг æмæ уымæ кувæг уæнт иннæ адæмтæ  дæр.
Дæ ном негасæн дæр хорзæн фæуæд!
     Уæд ма фæстагмæ ноджы иу хатт сыстади Нарты Фарнæг æмæ дзуры:
     – Мæнæн ыстыр кад ыскодтат Æртæ Нарты 'хсæн, æмæ мæ номæй алчи
йæ хъуыддагæн, йæ куыстæн, йæ цардæн, йæ фæндагæн, йæ бынатæн фарны
ном  радта.  Иугæр  афтæ  у,  уæд мын  Хуыцау  абоны  фынгæвæрд  ма
фæкъаддæркæнæд мæ номæй æмæ фылдæргæнгæ цæуæд. Æрмæст ма зæгъын  иу
ныхас: æз дæр иунæгæй цæрон, уый мæ сæрмæ нал хæссын. Афæдзы  бонмæ
хъуамæ  азилон,  æмæ иннæ ацафон Нартæн нæртон чындзæхсæв  ыскæнон,
æмæ та мæм афтæ æрымбырд ут. Ацы бонмæ, афæдзы фæстæ!
     – Æрымбырд уыдзыстæм, Фарнæг! – дзурынц бадтыадæм алырдыгæй.
     –  Уæдæ мæхицæн бинойнаг цæмæй ыссарон, уый тыххæй хъуамæ мемæ
дыууæ лæджы акæнон. Æмæ цæ зæгъон?
     – Зæгъ, зæгъ, Фарнæг!
     – Мæ фыдздзаг æмбал – Уастырджи. Мæнæ мæ рахизфарс бады.
     – Чи 'мбæлы ахæм у!
     – Дыггаг æмбалæн та Донбеттыры кæнын.
     – Тынг раст дæ уымæй дæр!
     – Уæдæ адонимæ кæнын мæ балц.
     Хуындыадæм  сеппæт  дæр арфæтæ фæкодтой  Нарты  Фарнæгæн.  Æмæ
фæцыдысты сæ хæдзæрттæм иуыл сæрæгас: дзæбæхæй, æнæ мастæй.
     Баззадысты    Фарнæг,   Уастырджи   'мæ   Донбеттыр    æртæйæ.
Рахъуыдыбахъуыды байдыдтой, æмæ Донбеттыр загъта:
     – Кæдæм фæцæуæм?
     – Уæ дыууæ дæр зонут, кæм чи цæры, æмæ кæм цы ис, уый, – дзуры
Фарнæг. – Абоны бадты ма сылыстæг куы уыдаид, худгæ 'мæ рæдауæй  чи
кæса!  Мæ  зæрдæ 'мæ дзы адæмы зæрдæтæ дæр райгондæй куыд баззайой!
Гъеныр, кæд æмæ ахæм искуы ис, уæд æй сымах зондзыстут.
     –  Арвы  кæрон  Хуыцауæн  ис  æртæ  æфсымæр-хæлары,  –  загъта
Уастырджи. – Уыдонæн ис иунæг хо – арвырæсугъд æмæ зæххыфидыц.  Æмæ
йæм фæцæуæм уæдæ иумæ!
     –  Раст кæныс, Уастырджи, – загъта Донбеттыр. – Фæлæ æфсымæртæ
куы нæ сразы уой – æнæрцæф ысты.
     –  Æнæрцæф дæр сæ хойы тыххæй ысты. Æфсымæртæ дзырд радтой  сæ
ныййарджытæн,  цалынмæ  сæ  иунæг хо  й'  амонд  ыссара,  уæдмæ  цæ
бинойнаг кæй ничи 'ркæндзæн, уыууыл. Æмæ æнæрцæф дæр уымæн ысты.
     –  Æмæ ныр сæ хо мой куы нæ кæна, уæд кæдмæ баддзысты? Уæд  ма
цæргæ та кæд кæндзысты?
     – Хойырдæм æфсымæрты рæвдыд тынгдæр у, – зæгъы Уастырджи.
     –  Бинонтæ  куы  'ркæной, уæд кæрæдзимæ гæсгæ  хо  æнæрæвдыдæй
зайы. Раст дæ уымæй, – зæгъы Фарнæг.
     Сфæндкодтой Фарнæг, Уастырджи 'мæ Донбеттыр арвы кæрон Хуыцауы
хæлар  æртæ  'фсымæрмæ фæцæуын.  Æмæ 'ппæтæй куы  сцæттæ  сты,  уæд
араст  ысты  сæ  дард  балцы æртæйæ. Бирæ фæцыдысты,  фæллайгæ  дæр
бакодтой  æмæ  фæлмæцгæ  дæр. Фæлæ цы гæнæн  уыди!  Уæддæр  цæуынц.
Æппынфæстаг бахæддзæ сты фысгæстæм, æмæ цын арфæ ракодтой:
     – Уæ фос бирæ уой, фыййæуттæ!
     – Хорз уæ хай æмæ Нарты фæрнджын Фарнæджы уазджытæ фæут!
     – Æмæ йæ цæмæй зонут Нарты фæрнджын Фарнæджы?
     –  Хорз лæджы хуызæн дæ, фæлæ, зæххыл цы хорз хъуыддæгтæ цæуы,
уыдон  сеппæт  нæ  хатыс, æвæдздзæгæн. Фарнæг йæхицæн  ном  ыскодта
дунейы номæй йæ куывды. Уым бæстæ 'ппæт уыдысты – хæларæй, ызнагæй,
хионæй, æддагонæй æмæ Фарнæджы номæн куывтой.
     – Зонгæ дæр æй кæнут?
     – Цæсгомæй йæ нæ зонæм. Фæлæ, хорз лæг кæй у, уый бæрæг у.
     – Уæдæ кæй фос хизут сымах та?
     – Мах хизæм, Хуыцауæн хæлар цы 'ртæ 'фсымæры ис, уыдоны фос.
     – Æмæ бынаты сты?
     – Бынаты.
     – Уæдæ хорзæй баззайут!
     – Хорзыл амбæлут сымах дæр!
     Æмæ  араст ысты дарддæр æртæ бæлццоны. Фысгæстæ загътой: "Адон
хуымæтæг  адæм нæ уыдзысты, иу дзы уæларвцæрæджы хуызæн у,  иннæ  –
дæларв, æртыггаг зæххон лæг у".
     Æрбахæддзæ сты Фарнæгитæ хъомгæстæм, æмæ цæм дзурынц:
     – Уæ фос бирæ уой!
     – Арфæгонд ут, æмæ уæ Нарты Фарнæджы фарны хорзæх уæд!
     – Фарнæджы та цæмæй зонут?
     –  Æмæ, кæд уый нæ зонут, уæд, зæххыл цы хабæрттæ цæуы,  уымæн
дæр  ницы зондзыстут. Йæ номылкуывд дунетæ куы зонынц. Уым дзыллæтæ
хæларæй, ызнагæй æмхæрд æмæ æмнуæзт куы кодтой.
     Æмæ йæ æнæуый дæр зонут?
     –  Æнæуый  та йæ цæмæй зонæм! Фæлæ йæ митæй бæрæг у, хорз  лæг
кæй у, уый.
     – Уæдæ хизгæ та кæй хъом кæнут?
     – Хуыцауы хæлар æртæ 'фсымæры.
     – Бынаты уыдзысты?
     – Бынаты сты.
     – Цæй, уæдæ уал хорзæй баззайут!
     – Хорзыл амбæлут сымах дæр!
     Æмæ рацыдысты бæлццæттæ. Æмæ хъомгæстæ загътой: "Адон хуымæтæг
адæм  нæ уыдзысты. Чи цæ уæларвцæрæджы хуызæн у, чи – дæларв  цæрæг
у, чи та зæххон лæг у".
     Уастырджиитæ 'рбахæддзæ сты бæхгæстæм, æмæ цæм дзурынц:
     – Уæ бон хорз уа, æмæ уæ фос бирæ!
     – Хорзæй нæм цæуат, æмæ уæ Нарты Фарнæджы фарны хорзæх уа!
     – Æмæ Нарты Фарнæджы та цæмæй зонут?
     –  Уоххай,  æмæ  цæ  мах сæрæндæр æнхъæл куы уыдыстæм!  Зæххыл
Фарнæджы ном чи нæ зоны? Йæ номылкуывд æмбисонд куы фæци! Уæд сымах
куыд ницыма фехъуыстат?
     – Чи зоны, мах дæр исты зонæм, фæлæ йæ сымах та цæмæй зонут?
     – Фæсаууонмæ йæ зонæм. Фæлæ бæрæг у, хорз лæг кæй у, уый.
     – Хизгæ та кæй бæхтæ кæнут?
     – Хуыцауы хæлар æмæ æртæ 'фсымæры бæхрæгъæуттæ хизæм.
     – Æмæ сæхимæ сты?
     – Уо, сæхимæ сты.
     – Цæй, уæдæ уал хорзæй баззайут!
     – Хæрзтылæмбæлæг фæут сымах дæр!
     Æмæ рараст ысты бæлццæттæ.
     "Адон  хуымæтæджы адæмы каст нæ кæнынц. Чи цæ уæларвон цæрæджы
хуызæн  у, чи – дæларвон у, чи та – зæххон лæджы хуызæн" –  дзурынц
ныр æвæдздзæгæн, сæхинымæр бæхгæстæ.
     –  Цæй,  Фарнæг,  куыд дæм кæсы – дæ номæй алы  ран  арфæ  куы
кæнынц? – загъта Уастырджи.
     – Уый æнхъæл та чи уыди!
     – Нæ, мæ хур, хорздзинад лæгæн йæхицæй кæнгæ у, æвзæрдзинад та
сæрмæ хæссинаг нæу.
     Уалынмæ  цæм  æрбазындысты  фыдздзаг  –  стыр  дыргъдæттæ  'мæ
цæхæрадæттæ.  Стæй  –  Хуыцауы хæлар æртæ  'фсымæры  бæстыхæйттæ...
Дардмæ стъалытау æрттывтой – иуыл цъæх авгæй конд. Бахызтысты  æртæ
барæджы кæртмæ. Сæ бæхтыл бадынц, афтæмæй бадзырдтой:
     – Ам ыстут, хæдзаронтæ?
     Хъæрмæ   æртæ   'фсымæры  хо  разгъордта.  Арфæ  цын   ракодта
уазджытæн.
     – Мидæмæ, рахизут!
     – Де фсымæртæ ам ысты? – афарста чызджы Уастырджи.
     – Ам ысты. Ныртæккæ цæм фæдзурдзынæн. Æрхизут уал уæ бæхтæй.
     Чызг  бæхты  бæхбæттæнтыл  æрбаста,  се  хтæнгтæ  цын  суагъта
иучысыл.  Фарнæг уыцы лыстæг касти чызджы змæлдмæ. Æмæ сагайдта  йæ
зæрдæ.   Чызг   цæ  уазæгдонмæ  скодта  уазджыты  уыйфæстæ.Уыйфæстæ
пылыстæг фæлмæнцъæт бандæттыл цæ сбадынкодта. Йæхæдæг цырд фæзылди.
Йе 'фсымæртæм бауад æмæ цын афтæ:
     – Уазджытæм акæсут – хæдзары бадынц.
     Æртæ  фсымæры  дæр  уазæгдонмæ  бахызтысты.  Райстой  уазджыты
къухтæ, арфæ цын ракодтой.
     – Дæрддаг бæлццæтты хуызæн ыстут, исты хабæрттæ уæм уыдзæни? –
загъта æфсымæрты хистæр.
     –  Раст зæгъыс. Дæрддаг ыстæм, бæгуыдæр. Чи уæларв цæрæг у, чи
–  дæларвæй цæуæг, чи зæххон лæг у. Æртæ ранæй иу хъуыддаджы  фæдыл
æрцыдыстæм, – дзуры Уастырджи. – Фæрнæйдзаг ут.
     –  Фæрныг хæдзар та кæм ис! Исты уын Нарты Фарнæджы фæрныг ном
куы нæ сарæзтам!
     Уыцы ныхæстæм Уастырджи 'мæ Донбеттыр Фарнæджырдæм бакастысты.
     Уалынмæ чызг фынг æрбадавта. Хæрд, нуæзт сæ разы февзæрди. Æмæ
хистæр æфсымæр загъта:
     – Фарны уазджытæ фæут загъта. Фæлæ аипп ма уæд чи уæ кæцæй у?
     –  Базондзыстæм  кæрæдзийы. Кæд нын ахæм фадат  дæр  фæуид,  –
загъта Уастырджи.
     –  Фадат  та куыннæ уыдзæн! Бæргæ – Нарты Фарнæджы хæдзар  уын
куы басгуыхид нæ хæдзар...
     –  Нарты Фарнæг дæр дард нæй. Чи зоны 'мæ ма йæм ноджы цы фарн
кæсы? Рæстмæ фæуæнт йæ хъуыддæгтæ, – загъта Донбеттыр.
     – Хуыцауы бафæндæд, – зæгъы æфсымæрты хистæр.
     –  Æз  дæн  Уастырджи,  æмæ 'рцыддæн Нарты  Фарнæджы  фæндонæй
сымахмæ.  Мæнæ  мæ  ныхмæ  бады Донбеттыр,  йæ  мадырвад.  Уый  дæр
Фарнæджы  тыххæй  æрцыд. Мæнæ уый та Нарты Фарнæг  йæхæдæг  у.  Æмæ
базонæм кæрæдзийы.
     Æртæ фсымæры ногæй райстой уазджыты къухтæ. Æмæ хистæр æфсымæр
ыскуывта:
     – Цæй, амондджын уазджытæ фæут!
     –  Кæд  Хуыцауы  'мæ  Хуыцауы хæлар æртæ 'фсымæры  фæнда,  уæд
арæхдæр æмбæлдзыстæм.
     Æмæ та Уастырджи райста йæхимæ ныхасыбар.
     –  Мах Нартыбæстæй Фарнæджы тыххæй рараст ыстæм. Фарнæджы  ном
ныр  чысыл сабитæ дæр зонынц. Уый адæмæн хæлар адæймаг у. Знагæн  –
æфсымæр,    хионæн   –   сæрхъуызой!   Фарнæджы   фæнды    сымахимæ
бахæстæгкæнын. Лæг йæхи кæуыл атигъ кæна, ахæм гуырд  нæу.  Æмæ  нæ
фæнды уæ фæндон базонын.
     Уыцы ныхæстæм æртæ фсымæры хо мидвæлурс аци, æмæ фæцудыдта. Йæ
кæстæр æфсымæр æм фæцырд, æмæ йæ уатмæ, чызджы хуыссæнмæ, бадавта.
     –  Уымæн  ма тæрсут, – загъта Уастырджи. – Фæлæ нæ  ныхасæн  –
дзуапп.
     –  Уастырджи! Дæ разы мах бон ницы у. Дæ зонд сызгъæрин фæуæд,
фæлæ Хуыцауы раз дзуапдæдтæг уыдзыстæм æмæ йæ афæрсæм.
     – Хуыцау дæр уæлдай ницы зæгъдзæн.
     – Хъыг æм куы фæкæса...
     –  Кæд  уæ фæнды – æз, æмæ сымахæй исчи – дыууæйæ ацæуæм иумæ.
Æвдисæнлæгæн Донбеттыры акæнæм. Æмæ Хуыцау ком куы радта, уæд та ма
цы зæгъдзыстут.
     – Хуыцау цы зæгъа, мах дæр – уый.
     Æмæ  Уастырджи,  Донбеттыр æмæ чызджы хистæр æфсымæр  уæларвмæ
фæцыдысты. Разæй цыд Уастырджи. Бацыдысты Хуыцаумæ. Уымæн  æхсызгон
уыд. Тынгдæр та фæцинкодта йæ хæлар æфсымæрты хистæрыл. Стæй фынгтæ
равæрдтой, æмæ Уастырджи Хуыцауæн ракодта сæ цыды сæр.
     –  Нарты  Фарнæг  цæрынæн гуырд у, –  загъта  Хуыцау.  –  Ницы
фауинаг æм ис. Нарты зонд иунæг йæхимæ ис уымæн. Уый номæй адæм алы
ран кæрæдзимæ дзурынц.
     Уыйфæстæ  Уастырджи  'мæ  Донбеттыр  Хуыцауæн  арфæ  ракодтой.
Хуыцау цын ыстыр лæвæрттæ ракодта 'мæ раздæхтысты.
     Фæсидти хистæр æфсымæр йæ кæстæртæм, æмæ цын загъта:
     –  Хуыцау  æмæ  Уастырджи махæй тонынц нæ хурыскасты,  æмæ  цы
зæгъут сымах та?
     –  Кæд  уыдонæн  фæндон у, уæд ма мах та цы зæгъæм?  –  загъта
кæстæр æфсымæр. – Фæлæ нæ хойы дæр æмбæлы афæрсын.
     Кæстæр æфсымæр йæ хомæ бацыд. Йæ сæр ын йæ хъæбысы акодта  'мæ
загъта:
     –  Уæ,  нæ  хурыскаст, æмæ нæ мæйрухс! Хуыцау æмæ дæ Уастырджи
махæй исынц...
     Æмæ чызг йæ цæссыгтæ 'ркалдта.
     –  Кæд  уыдон  афтæ  фæнды... Фæлæ æз иунæг кæм  уыддæн,  уыцы
бынатмæ  сымах дæр æркæндзыстут искæй. Кæдмæ уыдзыстут æнæ  бинонтæ
мæн тыххæй?
     Кæстæр æфсымæр йæ хистæртæн ракодта сæ хойы ныхас.
     Æмæ  бадынц æфсымæртæ. Бадынц уазджытæ дæр иуцасдæр  æнæ  исты
сдзургæ.
     Стæй Донбеттыр загъта фæстагмæ:
     –  Мах тыхми нæ кæнæм. Тыхми фыдми у. Уый мах нæ сæрмæ дæр  не
рхæсдзыстæм.  Фæлæ  уæ  фæндонæй Хуыцауы  дæр  бафарстам.  Раст  æм
фæкасти нæ хъуыддаг. Æмæ нын цы зæгъут, уый – цыбырæй.
     Æмæ  та  хъусæй  лæууынц  æфсымæртæ æртæйæ  дæр.  Стæй  хистæр
æфсымæр загъта:
     – Уæ хъуыддаг кæнут, мах ма цы фæрсут?
     –  Донбеттыр  раст у. Мах тыхми нæ кæнæм. Нæдæр  нæ  зæрды  и.
Сымах фæрсинаг куы нæ уыдаиккам, уæд ма уæм цæмæ цыдыстæм? – загъта
Уастырджи.
     Æмæ  бафидыдтой Хуыцауы уарзон æртæ 'фсымæры Нарты  Фарнæгимæ.
Æмæ  бадзырдтой  æппæтыл дæр. Стыр бузныг цæ фесты  фидауджытæ  'мæ
рафардæг ысты зæрдæрухс æмæ хъæлдзæгæй.
     Нарты   Фарнæгæн   ысцæттæ  йæ  чындзæхсæв.  Чындзæхсæвы   бон
æрцыдысты Фарнæгмæ Уастырджи, Æфсати, Уацилла, Тутыр æмæ Фæлвæра  –
чындзхæсджытæ. Нартæй семæ уыдысты Фарнæджы фсымæр Уæн æмæ Алæг, йæ
фыдыфсымæры лæппу.
     Æмæ рараст ысты Хуыцауы уарзон æртæ фсымæрмæ чындзхæссæг. Æртæ
фсымæры  сæхи  афтæ  сцæттæкодтой, афтæ, æмæ нуæзт  уæлдон  денджыз
фестад,  хæринаг  –  хохы рæдзæгъдтæ. Никуыма уыд  ахæм  фынгæвæрд,
дыууæ уазæджы раз – галыфых.
     Æмæ  райдыдта  чындзæхсæв. Уырдæм хуынд уыдысты адæм  уæларвæй
дæр,  æмæ дæларвæй дæр, зæххы алы кæрæттæй. Æнæхъæн авд æхсæвы  'мæ
авд  боны.  Уыйфæстæ авд уæрдоны сифтыгътой æртæ  'фсымæры  дзаума-
лæвæрттæн.  Æмæ ракодтой Нартæ сæ чындзы: Алæг хистæр  уазæг  уыди,
Уæн  кæстæр  уазæг, Уастырджи – къухылхæцæг, Уацилла – æмдзуарджын,
Фæлвæра – нымæттухæг, Æфсати 'мæ Тутыр хистæр уазæджы 'мбæлттæ. Æмæ
'рцыдысты Нартæ сæ чындзимæ Нартæм.
     Æнæхъæн  къуыри ахаста сæ чындзæхсæв. Къуырийы фæстæ  алчи  йæ
фæрныг хæдзармæ фæцыди.
     Нарты Фарнæг æмæ æртæ 'фсымæры хо цæрынтæ байдыдтой хæлар  æмæ
уарзонæй.  Афæдзмæ  цын райгуырди лæппу, æмæ йыл буцдæрæн  Маргъуыз
зæгъгæ, ахæм ном сæвæрдтой. Æмæ йын æрдхæрæны куывд ыскодтой.
     Рахъомыл  и  Маргъуыдз.  Уæд,  иуафон  рарынчын  Фарнæг,   æмæ
сынтæгæй нал ыстад, æмæ фæсидти йæ фыртмæ.
     –  Хъусыс, лæппу? – М' амæлæты фæстæ ма фæкъаддæркæн дæ бынтæ,
æмæ  дæ  уæд  нымайдзысты,  сæрæн цæрæджы  куыд  фæнымайынц,  афтæ.
Фыдбылызæй  хиз дæхи, æмæ амондджын уыдзынæ. Сабыркæн  хылгæнджыты,
æмæ  дæ  кадылæгæн агурдзысты адæм. Макуы батыхкæн макæмæн, æмæ  дæ
хорзæн мысдзæни дуне.
     Амарди  Фарнæг.  Стыр кад ын ыскодтой Нартæ,  æмæ  йæ  Софиайы
зæппадзы бавæрдтой.
     
     МÆРГЪУЫДЗЫ КАДÆГ
     Маргъуыдз  баззади  иунæгæй  йæ  мадимæ,  йæ  фыды  фæдзæхстыл
лæууыди,  хæрам  никæмæ хаста, знаг никæмæй кодта. Тынг  ысцæрæг  и
Нарты  'хсæн. Æппæт æм фаг уыди, æппæтæй ради, йæ ном  æгас  бæстыл
айхъуыст.
     Уæд Нартæ дзурынц иубон сæ Ныхасы:
     – Маргъуыдзæй цæй Маргъуыдз ис, уæд ус æркæнид.
     Иннæ  хатт  дæр  та  Нартæ  сæ Ныхасы  бадтысты,  æмæ  та  цæм
Маргъуыдзы кой æрцыд.
     – Маргъуыдз мыстау бынтæ кæны, фæлæ кæмæн?
     Æртыггаг  хатт  дæр та бадынц Нартæ сæ Ныхасы.  Ногæй  æмæ  та
ногæй ракæнынц Маргъуыдзы кой.
     – Маргъуыдзæй цæй Маргъуыдз ис, Нарты мыггаг æвæстаг кæны.
     Æрцыдысты   ацы  ныхæстæ  Маргъуыдзы  мады  хъусыл,   æмæ   ус
æрæнкъард.
     – Цы кæныс, Æна, зæгъгæ йæ афарста Маргъуыдз.
     –  Ницы,  мæ хъæбул. Фæлæ æвæстаг худинаг у. Æмæ исты хъуыддаг
куы бакæнис. Æз дæр фæзæронд дæн, даринаг æмæ фæкæсинаг дæн.
     Маргъуыдз йæ мидбылты бахудт. – Æмæ кæй зоныс, ахæм?
     –  Гуынты  мæликкæн дыууæ чызджы ис. Сæ иуæй иннæ  хæрзаивдæр,
уындджындæр, хъаруджындæр, æмæ уыдонæй иуы ракур.
     – Æмæ иунæгæй усгур куыд ацæуон?
     –  Майрæмбоны Уазмыкъуыппыл зæдтæ 'мбырдкæндзысты – уырдæм уал
фæцу.  Дæ  фыды хæлар Уастырджидæр уым уыдзæн, æмæ-иу ын  дæ  хабар
ракæн.
     Маргъуыдз йæхи сарæзта майрæмбонмæ. Ныккодта йæ фыды худ,  æмæ
худæн дымгæмæ хъуытазтау цагътой йæ хъуынтæ. Йæ фыды хæдласгæ цирхъ
æрбаста,  хæдæхсгæ  фат йе фцæгыл æрцауыгъта, тæхгæ  арц  й'  арммæ
райста, æмæ араст и Уазмыкъуылдыммæ.
     Уазмыкъуылдымы  зæдтæ  'мæ дауджытæ 'мбырдæй  лæууыдысты,  æмæ
кастысты   фæйнæрдæм.  Раст  уыцы  рæстæг  Маргъуыдздæр  цæхæркалгæ
фæцæйцыди йæ фæндагыл, æмæ зæдтæ загътой:
     – Дæлæ – зæххон ыстъалы. Фæлæ чи у, цымæ'
     Уастырджи хъуыддаг бамбæрста, æмæ загъта йæхинымæр:  "Кæд  уа,
уæддæр Фарнæджы фырт".
     Маргъуыдз Уазмыкъуылдымыуонг бахæддзæ и. Æхсæрысыфтæр  ратыдта
æмæ йæ ауагъта уæлдæфы, загъта:
     – Уастырджийы армы цы феста!
     Æхсæрысыфтæр атахти уæлдæфы, æмæ Уастырджийы армы абадт.
     – Нæртон лæджы армæй æртахти ацы 'хсæрысыфтæр. Бæлвырд, æххуыс
агуры, æмæ мæм сиды, – загъта Уастырджи.
     Фæцу йæм зæгъгæ загътой иннæтæ. – Мах дæм фæлæудзыстæм.
     Æмæ Уастырджи Маргъуыдзмæ 'рцыди.
     – Цы кæныс, ацы лæппу?
     – Мæ мады зондæй дæм фæцыддæн, æмæ мын хатыр фæуæд. Мæ мад мын
ус курынкæны.
     Æмæ дын кæй амоны?
     –  Гуынты мæликкæн дыууæ чызджы ис, æмæ дам уыдонæй иуы  ракур
æмæ мын ды та æмбалæн рацу.
     Разы дæн зæгъгæ загъта Уастырджи. – Фæлæ ма немæ искæй акæнæм.
     – Дæу кæй фæнды?
     – Уациллайы акæнæм.
     Уастырджи Уазмысæрмæ суади. Ракодта йемæ Уациллайы 'мæ  æртæйæ
иумæ араст ысты Гуынты мæликмæ. Æрхæддзæ сты 'мæ бадзырдтой:
     – Уазджытæ, уазджытæ уæ дуармæ! Æддæмæ цæм ракæсут!
     Гуынты  мæликк  цæм  йæхæдæг  рауади.  Базыдта  Уастырджи  'мæ
Уациллайы, фæлæ Маргъуыдзы фыдздзаг хатт федта.
     – Мидæмæ рахизут, уазæг – Хуыцауы уазæг.
     Бахызтысты къæсæрæй, æмæ мæликк йæ усмæ дзуры.
     –  Уастырджи  'мæ  Уациллайы зонын, фæлæ ацы  æртыггаг  чи  у?
Бакастæй æвзыгъд чи у, ахæм.
     Мæличчы чызджытæ дæр цæ ауыдтой.
     –   Ацы  лæппу  хуымæтæджы  нæ  уыдзæн.  Фæлæ  йæ  уынд  цыдæр
маргъæнгæс у, – загъта сæ иу.
     – Йæ уындмæ йын цы кæсыс? – загъта сеннæ.
     Фехъуыста Маргъуыдз уыцы ныхæстæ, æмæ дзургæ ницы скодта, фæлæ
цæм  аивæй  йæ хъус дары. Уæдмæ сæ разы фынг февзæрди  –  хæрд  æмæ
нозт.
     Чызджытæ лæггадкæнынц, бар дæр нæ дæдтынц кæрæдзийæн.
     Уæд дын мæликк Уастырджийы афарста:
     –  А,  дæу зонын, æмæ зонын. Уациллайы дæр зонын. Фæлæ уе мбал
та чи у?
     – Нæртон лæг у – Фарнæджы байзæддаг.
     –  Нарты  Фарнæг... Рухсаг уа, кæд Нартæм уый хуызæн  лæг  нал
уыдзæн. Æз æй хорз зыдтон.
     – Уæдæ ай та йæ фырт у.
     – Гъемæ йæ цæрæнбон бирæ. Йæ фыды кад ын баззайæд.
     –  Йæ  фыды фарн мæрдтæм чи ауадза, ахæм гуырд æй ма  банхъæл.
Фæлæ æнæ хъуыддаг дæр нæу.
     – Хъуыддаг саразæн куы нæ уа, уæд йæ кой дæр нæ хъæуы.
     – Уæдæ Маргъуыз усгур у.
     Æмæ ныхъхъуыдыкодта уæд мæликк. Фыдздзаг хатт дын куы нæ у.
     –  Æз дæр уыууыл, хъуыдыкæнын. Цы сиæхстæ мын фæуыдзæн, уый нæ
зыдтон  уæд  фыдздзаг хатт. Фæлæ ныр сомыгонд дæн. Æмæ  йæ  цалынмæ
бафæлварон,  ус  чи  куры, уый, уæдмæ йын ком  нæ  раддзынæн.  Æртæ
сиахсы мын ис, æртæйæ дæр æрвылбон масты йæддæмæ ницы зонын. Æмæ мæ
катай  уыууыл  у.  Мæ маст цæуыл у, уый кæд базона,  уæд  ын  хорз,
кæннод нæ ныхас дзæгъæлы у.
     Æмæ фæдзырдта йæ усмæ мæликк, æмæ рахæссынкодта иу худ, æмæ йæ
Маргъуыдзмæ радта.
     – Ацы худ дæм куыд кæсы?
     Маргъуыдз  æй  систа,  æркасти йæм, æруындтытæ  йæ  кодта  'мæ
загъта:
     –  Ацы  худы  хицау ахæм у, æмæ цæрæнбонты хыл  чи  кæны,  æмæ
нæдтыты дæр чи бахауд.
     –  Раст  зæгъыс, Маргъуыдз' мæ хистæр сиахс иугæндзон  хыл-æмæ
загъдкæны, æмæ йæ худ дæр нал ахæссы.
     Дыггаг  худ  рахæссынкодта  мæликк,  æмæ  йæ  радта  уый   дæр
Маргъуыдзмæ.
     –  Ай та цавæр лæджы худ у?
     Маргъуыдз та уыцы худ дæр æруындтытæкодта æмæ загъта:
     –  Ай та у ахæм лæджы худ: бынтон ын ницы 'фсон вæййы, афтæмæй
лæбурæг фæцæйцæуы. Раст – нæ, фæлæ мастхæссæг у.
     – Базыдта йæ Маргъуыдз, – уый мæ дыггаг сиахсы худ у.
     Гуынты мæликк рахæссынкодта æртыггаг худ.
     – Уый дæр фен, æмæ мын зæгъ, цавæр лæг у худы хицау.
     Маргъуыдз æртыггаг худмæ дæр æркæстытæкодта, æмæ загъта:
     – Ай та иугæндзон нуæзтджынæй чи цæуы, ахæм лæджы худ у.
     –  Раст  зæгъыс, Маргъуыдз. Æз ме ртæ сиахсæй, масты  йæддæмæ,
зæрдæрухс нæ зонын. Гъеныр ма мыл дæ зæрдæ истæмæй худы?
     – Ницæмæй, – загъта Маргъуыдз, – сылгоймаг дæр хæрынæй цæрынмæ
фæцæуы.
     –  Мæликк, Фарнæджы хорзæй зыдтай, æмæ уæдæ Маргъуыдз уый фырт
у.  Уый  æвзæр куы уыдаид, уæд дзы афонмæ дæр фехъуыстаис  исты,  –
загъта Уастырджи.
     Бафидыдта  Маргъуыдз, æмæ ракодта, афтæ чи дзырдта, йæ  уындмæ
йын цы кæсыс зæгъгæ, уыцы чызджы.
     Номхæссæны чындзæхсæв ыскодта Маргъуыдз. Уастырджи 'мæ ма  дзы
Уацилла дæр фесты.
     Маргъуыдз Гуынты мæличчы чызгимæ а 'мæ ойæ цардысты.
     Уæд иубон Маргъуыдзæн йæ мад афтæ зæгъы:
     – Чындз тырæнхъæлцау у, æмæ уал дæхи искуыдæм айс.
     – Æмæ кæдæм айсон мæхи? Кæдæм фæцæуон?
     –  Малхъыбæсты дæ фыдæн бирæ фæллæйттæ 'мæ бирæ бынтæ  баззад.
Уым  хизынц  дæ  фыды рæгъæуттæ. Де рттивгæ худ ныккæн,  кæннод  дæ
рæгъаугæстæ нæ базондзысты. Дæлæ ныггæнды цы гæбæр бæх  ис,  уыууыл
та цæугæ акæн.
     Маргъуыдз раласта уыцы бæхы ныггæндæй, арыхъ-сапонæй  йæ  хорз
ныхсадта.
     – Хорз мæ ныхсадтай, æмæ мын æгъгъæд фæуæд.
     – Æхсгæ дæ бæргæ кæнын, фæлæ дæ гæбæр уæддæр нæ хауы.
     – Æз гæбæр чъизийы аххосæй нæ дæн.
     – Уæдæ цæй тыххæй?
     – Дæ фыды фæстæ мыл балцы ничиуал ацыди æмæ айхуызæн фырмæстæй
ысгæбæр  дæн.  Æз та дæлимонтæм хъомыл дæн, æмæ ме  гъдау  ахæм  у:
балцы мыл арæх куы нæ цæуай, уæд гæбæр кæнын.
     – Уæдæ мæн дæуæй хуыздæр бæх нæ хъæуы.
     – Мæн та дæуæй хуыздæр барæг нæ хъæуы.
     Маргъуыдз   саргъ   авæрдта  сæ  гæбæрбæхыл,   æмæ   араст   и
Малхъыбæстæм. Йæ худ дæр йæ уæлæ. Худы хъуынтæ дымгæмæ алы  'взагæй
фæндырдзæгъдæгау  кодтой,  æмæ гæбæрбæх  та  йæ  быны  кафгæ  цыди.
Ныххæддзæ  йæ  фыды рæгъаугæстæм Маргъуыдз. Уыдон æй базыдтой,  æмæ
семæ цæрынтæ систа.
     Уæд дын Уастырджи иубон Уациллайы фæхуыдта. Æмæ Уастырджийы ус
йæ пырх ыскалдта 'мæ йæ хъуырхъуыр цыди.
     Уастырджи йæ усæн аивæй дзуры:
     – Уазæг нæм ис, æмæ дæхи фæуыром.
     – Ды уазджытæ кæндзынæ, æз та дын уыдонæн лæггадкæнон?
     Уастырджийæн хъыг куыд нæ уыдысты йæ усы ныхæстæ.
     – Дæуæй – æнæус хуыздæр!
     – Гъемæ ацу, кæдæм дæ фæнды, уырдæм!
     –  Нæ,  уæдæ  дæумæ кæсдзынæн, хуыскъ хъуг дæ,  æмæ  дæуæй  иу
æфтауæг карк хуыздæр у.
     –  Æркæн,  хуыздæр  дын чи уыдзæн, ахæм,  æмæ  дын  цæуæт  дæр
фæзындзæн.
     Фехъуыста Уацилла уыцы ныхæстæ 'мæ Уастырджимæ бакаст:
     – Уастырджи, балцы азилæм.
     Æмæ Уастырджи рацыди. Сæ бæхтыл ысбадтысты 'мæ фæцæуынц.
     – Ахæм ма налат сылгоймаг уыдзæн! Æфсарм цы у, уый æмбаргæ дæр
нæ кæны.
     –  Налатæй налатдæртæ ис... Фæлæ дын иу ныхас зæгъин, æмæ  дын
хъыг куы уа?
     – Зæгъ æй, цæмæн мын уыдзæн хъыг?
     – Уæдæ-ма Гуынты мæликкæн цы чызг баззад, уый æрхæсс дæхицæн.
     Уастырджийы  зæрдæмæ  фæцыди Уациллайы ныхас,  æмæ  сæ  фæндаг
Гуынтыбæстæм ыскодтой.
     Æрхæддзæ сты Гуынты мæликмæ 'мæ Уацилла дуар бахоста:
     – Мæликк, ам дæ?
     Мæликк цæм рауади.
     – Мидæмæ! Цы хур, цы къæвда уæ 'рхаста?
     – Нæ фæндаг, – зæгъы Уацилла.
     Фынг тæккæ дæр февзæрди сæ разы 'мæ та Уацилла загъта:
     –  Бахатыркæн, Гуынты мæликк. Фæлæ Уастырджи дæумæ кæсы. –  Дæ
чызджы дын куры.
     –  Уох,  уох!  Æмæ  усджын  куы у, уæд  дыууæ  усы  иумæ  куыд
цæрдзысты?
     –  Тæхгæмаргъ  бын  нæ  кæны. Цæуыл æрмæт  кæна,  йæ  гуыбынæй
дарддæр, ахæмæй йæм ницы ис, – загъта Уастырджи.
     – Уома уый куыд?
     – Æвæстаг тæхгæмаргъ у.
     Мæликк фембæрста, Уастырджи цы зæгъынмæ хъавыди, уый:
     – Цæй, дæу зонын, Уастырджи.
     Æмæ йын радта мæликк йæ чызджы, æмæ йæ ахаста Уастырджи.
     Маргъуыдзы  усæн  лæппу  райгуырди.  Рацыд  фынддæс  азы,  æмæ
фыддæсаздзыд  лæджы  бындзæфхад у. Маргъуыдзы мад  рарынчын  и  'мæ
мæлæтæй фæтарсти. Æмæ зæрватыкмæ дзуры:
     –  Уо,  уæлæ зæрватыкк, фæтæх мын Маргъуыдзмæ, æмæ  мæм  тагъд
зынæд.
     – Дæ мад рынчын у, æмæ дæм æрвиты.
     –  Уæ,  адджын  фæуай зæрдæйæн. Фæцæуын зæгъгæ йын  зæгъ.  Æмæ
ратахти зæрватыкк фæстæмæ. Æмæ йын адзырдта Маргъуыдзы мадæн:
     – Æрцæуы дæм дæ лæппу.
     Æмæ уæдæй фæстæмæ зæрватыкк хæдзæртты ахстæттæ аразы йæхицæн.
     Талынгты 'рхæддзæ ис Маргъуыдз, æмæ йæ фындзыл нæлгоймаджы тæф
ауади.  Бацыд,  йæ  ус  кæм  хуыссыди, уырдæм,  æмæ  усы  фарсмæ  –
нæлгоймаг.  Фæмæсты Маргъуыдз, цирхъ фелвæста, æмæ  цæ  с'  астæуыл
ахауынкодта сæ дыууæйыдæр. Æмæ фырмæстæй æндæр ран ахуыссыд.
     Райсомы йæ мад куы райхъал, æмæ йæ куы ауыдта, уæд æм дзуры йæ
хуыссæнæй.
     – Фæзындтæ, лæппу? Æмæ дæ хъæбулы нæ федтай?
     – Цавæр хъæбулы? Æмæ кæм и?
     –  Гæр,  фынддæс азы ам нæ уыддæ, æмæ дын лæппу куы райгуырди,
йæ мады фарсмæ хуыссыд...
     Маргъуыдз хъуыддаг бамбæрста æмæ хорзау нал фæци.
     Зæронд  ус дæр ма бауади уатмæ. Æмæ цы бæллæх æрцыд,  уый  куы
базыдта, уæд нырдиагкодта.
     –  Уæу, мæнæ куыд бабын ыстæм зæгъгæ æмæ зæрдæскъуыд фæци уыцы
ран.
     Маргъуыдз  бавæрдта йæ мады Царциаты уæзæджы,  йæ  ус  æмæ  йæ
фыртæн  та  уæзæг  ыскодта.  Иубон куы  уыд,  уæд  йæ  хъуырмæ  сси
бынтондæр,  йæ  масты  фæдыл ацыд, æмæ йæ  фындз  æрбалыгкодта,  мæ
фындзы аххосæй байсæфтон мæ бинонты зæгъгæ.
     Маргъуыдз æрвылбон уæзæгмæ цыди. Фæсагъæс-иу кодта. Стæй та-иу
мæстæлгъæдæй ныххауди йæ хуыссæны. Афтæ 'рвыста Маргъуыдз йæ  цард,
сагъæс æмæ удхар кодта бонæй-æхсæвæй.
     Уæд  æм иу бон Нартæ æрхатыдысты Маргъуыдзмæ: "Дæхи мауал хæр,
афон у..."
     Фæлæ Маргъуыдз никæмæ хъуыста, æмæ иу дзырдта:
     –  Мæ  фыдздзаг амонд мæхи къухæй кæм фесæфт, уым дыггаг амонд
мæнæн ад нал раддзæни, æмæ мæм мауал хатут.
     Иу хатт куы уыди, уæд Уастырджи афтæ зæгъы йæ дыууæ усæн:
     – Рагæй нал уыддæн Нартыбæсты 'мæ мæ арæвдзкæнут.
     – Маргъуыдз-иу æнæфенгæ ма фæу, – дзуры йæм кæстæр ус.
     Æмæ  февнæлдтой  устытæ сæ куыстмæ. Фæлæ  кæстæр  ус  йæ  хойы
æрымысыди æмæ æнцой нал зыдта, сагъæсы бацыд, уæдæ цы хуызæн у  ныр
мæ хо зæгъгæ.
     Уæд æм хистæр ус дзуры:
     –  Цæуыл  хъуыдыты ацыддæ? Нæ лæг балцы цæуы, ды та дæ зæрдæмæ
ныккастæ. Цырддæр фезмæл!
     –  Цы  фезмæлон,  исты  мын  Нарты  Маргъуыдз  куы  нæ  у,  йæ
фосрæгъæуттæ 'мæ йæ бæхрæгъæуттæй ныккæнæн кæмæн нæй!
     – Де взагыл судзгæ сынкъ рауайа! Уый цытæ дзурыс?
     – Раст цы у, уый.
     –  Фæлæу,  æз  ын зæгъон! Ды махонæй Маргъуыдзы  хуыздæр  куыд
хоныс? Алчи йæ лæгæй æппæлгæ фæкæны, ды та йыл уырдыгмæ хæцыс.
     – Æз, раст цы у, уый зæгъын.
     Устытæ  нал  фидыдтой, æмæ сæ хъæлæба ссыди. Цъæхахст  кæнынц.
Æнхъæлдæн,  кæрæдзимæ армæй дæр бавнæлдтой. Сæ куыст  дæр  баззади.
Кæрæдзимæ сæ чъылдымтæ сыздæхтой, æмæ 'лгъыстой сæ кæрæдзийы.
     Изæры  Уастырджи æрцыди. Йæ устыты афтæ бадгæ  куы  æрæййæфта,
уæд фæрсы кæстæр усы:
     – Цы кодтай, хæцагфыры каст куы кæныс?
     –  Уæртæ дæ хурытыны бафæрс, мæнæй дæумæ 'взæгтæ чи хæссы: æмæ
дын æй зæгъдзæн.
     –  Цы  кодтат,  уый мын зæгъ, – баздæхти Уастырджи  йæ  хистæр
усмæ.
     – Боны рухс æмæ 'хсæв дæр хъал кæмæй вæййыс, уый бафæрс.
     – Уый та мæ дæумæ ардауы.
     –  Цæмæ дæ ардауы? Уыйау дын æз дæ сæр цъыфмæ куы 'ппарин, уæд
мæ афонмæ бæхыкъæдзилыл бабастаис.
     – Уагæры мæ цы дзырдта?
     –  Нарты Маргъуыдзæй æппæлы. Æмæ ды уый цур рыг дæр нал дæ! Æз
дæ сæрыл хæцын, уый та Маргъуыдзы сæрыл дзуры.
     –  Маргъуыдзы  æнæуый зонын, æмсиахс дæр мын æййафы.  Фæлæ  нæ
зонын, нæ мæ уырны – мæнæй бонджындæр нæ уыдзæн. Цæуын Нартæм,  æмæ
мын æй æнæ бабæрæг хос нæй.
     Стæй уыйфæстæ зæгъы йæ дыггаг усæн Уастырджи:
     – Æз Маргъуыдзы бафæлварон.
     Æмæ  рараст Уастырджи Нарты Маргъуыдзмæ. Уыцы рæстæг Маргъуыдз
йæ гæбæр бæхæн уазал суадон дардта æмæ йæм дзуры йæ бæхмæ:
     – Ай цы диссаг у, ноджы фыддæр гæбæр куы сдæ! Уæд ма дыл балцы
та куыд цæуон?
     –  Дæ  маст  мæнæн дæр маст у. Дæ усы 'мæ дæ фырты сæфт  мæнæн
зындæр ысты дæхицæй. Æмæ мыл уый тыххæй ысхæцыди гæбæр.
     Маргъуыдз  ма  цы  загътаид...  Бæх  уазал  суадон  нуазы  æмæ
æвиппайды йæ сæр фæгуыбыркодта зæхмæ.
     – Цы кодтай, цæмæй тæрсыс? – афарста йæ Маргъуыдз.
     – Мæ хъустыл бæхы къæхтыхъæр ауад.
     – Цытæ дзурыс, ам цæ куы ничи зыны?
     – Æрбацæуы иу барæг, æмæ цыма йæ фæндаг дæумæ у...
     Маргъуыдз  афтæ сфыдхуыз ис, йæ фындз ку' алыгкодта, уыйфæстæ,
æмæ  йын  базонæн  дæр нал уыди. Сбадти йæ гæбæр  бæхыл.  Уымæн  та
бынтондæр базонæн нал уыди. Æмæ рацæуы.
     Уастырджи  акасти  Нарты фæзбыдыртæм,  æмæ  бæхрæгъæуттæй  нал
зындысты быдыртæ. Дискæны 'мæ дзуры йæхинымæр Уастырджи: "Ай  цавæр
рæгъæуттæ  сты? Уæвгæ фынддæс азы дæр фынддæс боны не сты.  Фынддæс
азы дæргъы æз Нарты зæххыл нал уыддæн".
     Бæхгæстæм бацыди Уастырджи.
     – Уæ фос бирæ уой!
     – Бирæ амонд дын Хуыцау радтæд, бæлццон!
     – Хатыр бакæнут, фæлæ кæй бæхрæгъæуттæ сты адон?
     – Нарты Маргъуыдзы.
     – Æмæ бынаты ис?
     – Бынаты ис!
     – Уæдæ хорзæй баззайут!
     – Хорзыл амбæл!
     Уастырджи  хъуыдытæгæнгæ рацæуы, æмæ  та  дзуры  йæхицæн:  "Мæ
кæстæр ус цыдæр хорздзинад зоны Маргъуыдзæй..."
     Цæуы, æмæ Нарты къуылдымтæм æрбахæддзæ. Акасти, æмæ бæстыл нал
цæуынц хъомвос. Хъомгæстæм бахæддзæ.
     – Уæ фос бирæ уой!
     – Æгас нæм æрцу, хорз лæг.
     – Хатыр бакæнут, фæлæ адон утæппæт кæй хъомрæгъæуттæ хизут?
     – Нарты Маргъуыдзы.
     – Æмæ бынаты уыдзæн?
     – Бынаты ис!
     – Уæдæ хорзæй баззайут!
     – Хæрзтыл æмбæлæг у!
     Рараст  и  Уастырджи хъуыдытæгæнгæ, æмæ та дзуры йæхицæн:  "Мæ
кæстæр  ус  цыдæр зоны Маргъуыдзæй, фæлæ мын куыд ницы  схъæркодта?
Кæцæй зоны, цымæ, Маргъуыдзмæ уыйбæрц хъомрæгъæуттæ ис, уый?
     Цæуы   та   Уастырджи,  æмæ  'рбазындысты  Нарты   хæхтæ   'мæ
уæлхохбыдыртæ. Къах кæм æрывæрдтаид лæг, уыйбæрц бынат дзы нæ  уыди
лыстæгфосæй. Æмæ бацыди Уастырджи фыййæуттæм.
     – Уæ фос бирæ!
     – Алыбон æгас нæм æрцу.
     – Хатыр уæд, фæлæ кæй фос хизут айбæрц?
     Нарты Маргъуыдзы зæгъгæ йын загътой фыййæуттæ.
     Уастырджи дæр та ныхъхъуыдыкодта, йæ сæр та банкъуыста 'мæ  цæ
афарста фыййæутты:
     – Бынаты уыдзæн Маргъуыдз?
     – Уо, бынаты ис.
     – Уæдæ мын хорзæй баззайут, æз æй хъуамæ фенон.
     – Хорзыл амбæл, хорз лæг!
     Уастырджи  та  арф  ныхъхъуыдыкодта, æмæ  дзуры  йæхицæн:  "Мæ
кæстæр  ус æй æцæгдæр хорз зоны Маргъуыдзы. Фæлæ мын æй куыд  никуы
схъæркодта?"
     Цæуы,   æмæ  йæм  Нартыхъæу  æрбазынди.  Нартыхъæу  æм  бынтон
æндæрхуызон фæкаст.
     Уастырджи   йæхицæн  зæгъы:  "Фынддæс  азы  дæргъы  Нартыбæстæ
фынддæс  хатты  хъæздыгдæр æмæ цæрдхуыздæр фæци. Сæ  хæдзæрттæ  дæр
бынтон æндæрхуызон фесты. Хъæутæ та стырдæртæ сысты".
     Хъæумæввахс  æртæ  зæронд  лæджы баййæфта  Уастырджи  'мæ  цæм
дзуры:
     – Уе зæртæ хорз!
     – Хорз дæ хай дæуæн дæр. Кæйонг фæндарасткæныс?
     – Нарты Маргъуыдзмæ.
     – Уо, мæгуыр, уымæн базонæн дæр нал ис.
     Уастырджи æртæ лæджы ныхас рæстмæ нæ бамбæрста.
     – Цæргæ та кæцы ран кæны?
     Алы ныхас кодтой зæронд лæгтæ.
     – Ай цы лæг дæ! Маргъуыдз кæм цæры, уый чи нæ зоны?
     – Чи зоны, æцæгæлон у.
     – Фæрсæг сонт у, худæн ыл нæй.
     Уастырджи  цæм  фæхъуыста, фæхъуыста.  Стæй  цæм  хатыркурæгау
дзуры:
     –  Æз  а  бæстаг  нæ  дæн. Фæрсгæ-фæрсгæ цыддæн,  æмæ  мыл  ма
бахудут.
     Уæд ын зæрæдтæй иу афтæ зæгъы:
     –   Хъæуы  астæуты  ссæудзынæ.  Астæумæхæстæг  фендзынæ   стыр
авдуæладзыг хæдзæрттæ. Мидæмæ бацу, æмæ дæ разы уыдзæни авд  дуары,
сæ  уæлæ нывтæ: хызын ауыгъд цы дуарыл ис, уый у, æххуырсты чи цæуы
Маргъуыдзмæ, уыдоны дуар. Дыггагыл фендзынæ бæндæн ауыгъд. Уый  та,
цагъарæй чи цæуы Маргъуыдзмæ, уыдоны дуар у. Æртыггаг дуарыл уыдзæн
зæронд  худ ауыгъд. Уыцы дуар та у, саукусæгæй йæм чи цæуы,  уыдоны
дуар. Цыппæрæм дуарыл фендзынæ йæхс ауыгъд. Уый та кæвдæсæрдты дуар
у.  Фæндзæм  дуарыл  фендзынæ местæ ауыгъд. Уый  та  фæрссаг  адæмы
бацæуæн  у.  Æхсæзæм  дуарыл фендзынæ басылыхъ  ауыгъд.  Уый  та  –
хъæздыгцæрæг адæмы бахизæн у. Æвдæм дуарыл фендзынæ уæлæдарæн нымæт
ауыгъд.  Уый  та дауджыты, зæдты бахизæн дуар у. Ды комкоммæ  бацу,
нымæт ауыгъд цы дуарыл ис, уыууылты. Стæй дæм исчи зындзæн. Æмбаргæ
'мæ зондджын лæджы каст кæныс, æмæ аггаг дæ уыцы дуарыл бахизынæн.
     Уастырджи  зæронд  лæгтæн  бузныг загъта,  æмæ  хъæуы  астæуты
фæцагайдта  йæ бæхыл. Маргъуыдз кæм царди, уырдæм бахæддзæ,  дуарæй
бахызти  'мæ  зæгъы йæхицæн: "Цæй, мæхи ма схъæркæнон. Æвæдздзæгæн,
цæ  кæстæр ус цыдæр сусæгдзинад зоны Маргъуыдзæй, фæлæ мын æй никуы
загъта.  Бацæуон, хызын цы дуарыл ауыгъд ис, уымæ".  Æмæ  бараст  и
уыцырдæм. Стæй иу чъызибандоныл æрбадти.
     Чысыл  фæстæдæр  кæсы, æмæ дыууæ лæппуйы  рацæуы.  Уастырджийы
бæхы ауыдтой, æмæ сæ иу зæгъы:
     – Цымæ ацы бæхы хицау чи у? Кæцы дуарæй бахызтаид?
     Стæй  йæ  ауыдтой.  Кæсынц,  æмæ-иу æххуырстытæ  æнхъæлмæ  кæм
кастысты, уым цавæрдæр лæг бады. Æмæ йæ афарстой:
     – Уый дæ бæх у?
     – Уо, мæ бæх у.
     – Æмæ æххуырсты цæуыс?
     – Æххуырсты дæр бацæудзынæн... Фæлæ сымах чи стут?
     – Мах Маргъуыдзы кæстæр лæггадгæнджытæ стæм.
     – Уæдæ Маргъуыдз бынаты ис?
     – Уо, бынаты ис.
     – Тынг æхсызгонæй йæ агурын.
     – Зæгъдзыстæм ын ныртæккæ!
     Азгъордтой   Маргъуыдзмæ   кæстæр  лæггадгæнджытæ,   æмæ   йын
фехъусынкодтой хабар.
     Маргъуыдз  ахъуыдыкодта: "Уæдæ чи уыдзæни, цымæ? Цæй,  æмæ  йæ
бафæлварон, базонон ын йæ лæджыгъæд".
     Маргъуыдзмæ  уыди  тыртына, 'й алы хъуын  дæр  æрттивгæ  кæмæн
кодта,  ахæм  – цæстытæ йæм нæ лæууыдысты. Рауагъта йæ  барæй.  Уæд
Нартæ ныффæдискодтой йæ фæдыл, алчидæр æй æрцахсынмæ хъавыди,  фæлæ
йæ не ййæфтой.
     Тыртына  адæмы  йæ  фæдыл асайдта, æмæ  цыл  Уастырджи  худти.
Тыртына цъыфты багæпкæны, Нартæ дæр цъыфты йæ фæдыл фæвæййынц.  Куы
та  пыхсыты  амидæгвæййы,  æмæ та Нартæ  дæр  пыхсыты  балæгæрдынц.
Тыртына цæ афтæ йæ фæдыл ракæбакæкодта.
     Уастырджи бахудти. Уæд йæ цурты иу зæронд ус æрцæйцыд, æмæ йын
бауайдзæфкодта Уастырджийæн:
     –  Бын  бауай,  цæуыл  худыс? Адæм тыртынайы  фæдыл  сæхи  куы
сафынц. Æви дæ ныфс нæ хæссыс?
     – Мæ рæстæг к' уа, уæд æй æз дæр сурдзынæн.
     Тыртына  Уастырджийы цурты 'рбацæйлыгъди. Стæй цæхгæр фæзылди,
æмæ  та  быдырмæ  фæлидзæг.  Уастырджи йæ  бæхыл  абадти,  басырдта
тыртынайы. Бæхы цæфхæдты бынæй дуртæ цæхæртæкалдтой, æмæ стъæлфæнтæ
адæмыл æмбæлдысты: кæмæн йæ хæдон сыгъди, кæмæн – йæ дыстæ, кæмæн –
йæ  худ,  кæмæн   – йæ хæлаф. Баййæфта тыртынайы Уастырджи  'мæ  йæ
рацахста йæ бæрзæйæ.
     Нартæ 'рлæууыдысты 'мæ загътой:
     – Гъеуый фæдисонæн бæззы, æцæгдæр!
     Маргъуыдз   тинтыкæрц   йе   уæхсчытыл   æрбаппæрста.   Рацыди
Уастырджийы размæ 'мæ йæм дзуры:
     –  Æгас  нæм цу, уазæг! Диссаджы хъаруйы хицау дæ,  фысым  нæм
бакæн.
     –  Бузныг  дæн де гъдауæй, мæнæ дæ тыртына! Мæн фæстæмæ  цæуын
хъæуы.
     –  Ау, куыд цæуыс? Мæ хæдзармæ чи 'рцыд, уый фынгыл ма 'рбада,
æмæ афтæмæй аздæха фæстæмæ, уый гæнæн нæй. Фысым дын дæн.
     Дыууæ кæстæры цырд айстой Уастырджийы бæхы, æмæ йæ афснайдтой.
Уастырджийы  уазæгдон-хатæнмæ акодтой. Фынг йæ разы февзæрди.  Хæрд
æмæ  нуæзт  æрхастой  фагæй  фылдæр, æмæ дыууæ  кæстæры  уызæлдысты
Уастырджийыл.
     Уастырджи нæ – нуазгæ кодта, нæ – хæргæ. Кæстæриуæг чи  кодта,
уыдон æй фæрсынц:
     – Цæуылнæ хæрыс? Цæуылнæ нуазыс?
     – Цалынмæ фысым мæ цуры 'рбада, уæдмæ ницæмæ æрывналдзынæн.
     Уæд кæстæртæй иу ауади 'мæ загъта Маргъуыдзæн:
     – Уазæг æнæ дæу нæ – хæргæ кæны, нæ – нуазгæ.
     Уалынмæ  йæм рацыди Маргъуыдз æмæ Уастырджи дисы бафтыд:  уæдæ
Маргъуыдзы хорз
     куы  зыдтон, æмæ ай уый хуызæн куы нæ у? Нæ дзы бакаст ис,  нæ
йыл фындз и.
     Ахæм куы нæ уыд, уæд ай циу?
     Маргъуыдз æрбадти Уастырджийы цур.
     – Цæуылнæ исты сисыс дæ дзыхмæ?
     –  Æмвынг  ысты  уазæг  æмæ  фысым.  Ахæм  æгъдау  ис  Нартæм,
æнхъæлдæн.
     – Бæгуыдæр афтæ у. Фæлæ ма искуы уыддæ Нартæм?
     – Уыддæн, иу фынддæс азы размæ.
     – Уох-хай! Фынддæс азы фæстæ мæныл та стыр бæллæх сæмбæлди.
     – Цавæр бæллæх? – тарстхуызæй йæ афарста Уастырджи.
     – Ма мæ бафæрс абон уымæй.
     Уастырджи уæлдай ницыуал загъта. Фæсахсæвæр ын сыгъдæг  зæлдаг
æмæ харæхуысæнты уат бакодтой.
     Æмæ  Маргъуыдз ку' ацыд, уæд йæ уаты йæхи æруагъта.  Маргъуыдз
дæр  ысхуыссыд, æмæ хъуыдытыл ахæцыд: "Ныр ай Уастырджи  уаид,  æмæ
мын  йæхи цæуылнæ хъæркæны? Кæд мæм мæсты у, мыййаг, мæ ус  æмæ  мæ
фырты  кæй  амардтон,  уый тыххæй. Мæхи аххос  у:  тагъд  нæ  хъæуы
ницæуыл.  Нырма  уал æй хъуыддаджы хъуыди базонын. Цæй,  райсом  æй
комкоммæ бафæрсдзынæн, чи у, уымæй".
     Уастырджи дæр хъуыдыкæны: "Ай Маргъуыдзы хуызæн нæу,  цавæрдæр
æндæр  лæг у. Кæм ма уыди ахæм фысым: дæ уазæджы хорз фен,  æмæ  йæ
фæрсгæ  дæр  ма  бакæн. Нæ мæм мæсты хуызæй касти,  нæ  –  худгæйæ.
Райсом æй хъуамæ мæхæдæг бафæрсон.
     Сæ  дыууæйыл дæр хуыссæг не рхæцыд уыцы 'хсæв, æмæ цыл кæуылты
сбон, уый нæ базыдтой.
     Райсомы   сыстадысты,  аходæн  бахордтой.   Маргъуыдз   кæстæр
лæггадгæнджытæн дыууæ бæхы 'рласынкодта 'мæ загъта:
     – Дæхи бæх ам уадз, æмæ мæнæ ацы бæхтыл ацæуæм.
     –  Бузныг, фæлæ дын дæ бæхты миниуæг нæ зонын. Искæуыл цæ исты
куы 'рцæуа, уæд хæсы хауын.
     – Бар дæхи, – загъта Маргъуыд.
     Æрбаласынкодта уæд йæ гæбæрбæхы, æмæ йæ сифтыгъта.
     Уастырджи йæм дзуры:
     – Уый цавæр гæбæр бæх у? Фæразгæ та дæ куыд акæндзæн?
     – Уынд хъаруйæн æххуыс нæу.
     Араст ысты дыууæйæ 'мæ Царциаты уæзæгмæ схæддзæ сты.
     Цæуынц  дарддæр.  Иу  донхъирæны цæ хъуыди ахизын.  Маргъуыдзы
гæбæрбæх  дзы  сæрибарæй  ахызти, фæлæ  Уастырджийы  бæх  ныссагъди
донхъирæны.  Куы-иу  дзы йæ гуыбыны уонг нынныхсти,  куы  та  –  йæ
саргъы уонг. Тыхтæй-амæлттæй ахызти донхъирæны Уастырджийы бæх.
     Цæуынц,  æмæ бахæддзæ сты иу ивылд донмæ. Маргъуыдз  йæ  гæбæр
бæхы  доны баскъæрдта, æмæ фаллаг фарсмæ ахызти. Уастырджи йæ  ныфс
нæ хаста 'мæ дзуры Маргъуыдзмæ:
     – Мæ бæх ацы доны н' ахиздзæн.
     – Хатырæй уæд. Цæуылнæ дæм байхъуыстон!
     Маргъуыдз  раздæхти, донцæвæнырдыгæй йæ бæхы баскъæрдта  доны,
йæ фæрсты та Уастырджийы бæх цыди, æмæ афтæмæй ахызтысты.
     Дарддæр   та  цæуынц.  Æрбазынди  цæм  иу  уæзæг.  Æввахс   æм
бацыдысты, æмæ Маргъуыдз Уастырджийæн афтæ зæгъы:
     – Ам фæлæу иучысыл. Æз ныртæккæ фæстæмæ фездæхдзынæн.
     Уастырджи 'рхызти йæ бæхæй, æмæ йæ хизыныл бафтыдта. Маргъуыдз
араст  и  уæзæгмæ. Йæ худ систа, фæйнæрдæм акасти, стæй йæ цæссыгтæ
'ркалдысты, æмæ раздæхти йæ цæссыгтæ сæрфгæ.
     Уастырджи  йæм  йæ хъус дардта. Маргъуыдз æрбаздæхти,  æмæ  йæ
Уастырджи фæрсы:
     – Мемæ кæй дæ, уый дын кæд хъыг у, мыййаг?
     – Цытæ дзурыс, уазæг! Демæ кæй дæн, уый мын бирæ 'нцой дæдты.
     – Кæд афтæ у, уæд ма дæ цæссыгтæ цы калыс?
     –  Уæлæ, æз цы уæзæгæй акастæн, уырдæм ыссу. Акæс ды дæр  æмæ,
цы   фенай,  уый  мын-иу  зæгъ.  Мæнæ  мæ  бæхыл  ыссу,  дæхион  не
сфæраздзæн.
     Уастырджи  Маргъуыдзы гæбæрбæхыл араст  и  уæзæгмæ.  Йæ  сæрмæ
схæддзæ и 'мæ фæйнæрдæм акаст. Дзалагæрдæг Уастырджийы зæнгтыл йæхи
'рбатыхта.  Хæтæлтæ та Уастырджийы астæуыл æрбатыхтой сæхи,  хъæбыс
æй  кæнынц. Цыма дзы исты курынц, æмæ Уастырджийæ у сæ цард,  уыйау
ыл  уызæлыдысты Уастырджийыл. Маргъуыдзы гæбæр бæх дзалагæрдæг  æмæ
хæтæлты  йæ  былтæ  'мæ  йæ  рустæй лæгъзытæкодта.  Уастырджи  дисы
бахауди. Раздæхти фæстæмæ, æмæ йæ фæрсы Маргъуыдз:
     – Цæй, цы федтай?
     –  Айонг  рацарддæн зæгъгæ загъта Уастырджи.  –  Фæлæ  никуыма
федтон, дзалагæрдæг лæджы зæнгтыл йæхи 'рбатуха, хæтæлтæ та йын  й'
астæуыл сæхи 'рбатухой, æмæ йæ хъæбыстæ кæной? Инн' ахæм цæ дæ  бæх
лæгъзытæ 'мæ сæрфтытæ кодта йæ былтæ 'мæ йæ рустæй. Ацы хабар кæмæн
зæгъон, уый мыл дисæй амæлдзæн, уырнгæ та йæ 'ппындæр нæ бакæндзæн.
     –  Уæдæ  федтай  дæхи цæстæй: фос дæр ма зонынц  æмæ  'мбарынц
тæригъæд. Иу хал не стыдта мæ бæх уыцы дзалагæрдæгæй, нæдæр  къахæй
ныллæууыди хæтæлтæй искæуыл.
     – Афтæ уыди.
     –  Уæдæ лæг лæджы хъуамæ ма рох кæна. Æз дæ хъуыдыкæнын.  Фæлæ
мæм ды дæ сæр рæстмæ дзурынмæ дæр нал хæссыс.
     –  Æз  дæр дæ хъуыдыкæнын. Фæлæ дыл дызæрдыг кæнын. Уымæн  æмæ
айхуызæн нæ уыддæ.
     –  Уый  раст  у. Фæлæ æз мæ масты фæдыл ацыддæн, æмæ  ме  стыр
циндзинад  фесæфтон. Æрбакæс мæм ныр. Уæдæй фæстæмæ мæхи хæрын  æмæ
'ргæвдын, æмæ кæд сæфон, уæддæр ме стыр уарзтæй.
     – Уæдæ æз афтæ 'нхъæлын, æмæ ды Маргъуыдз дæ.
     – Маргъуыдз бæргæ дæн.
     – Æмæ дæ фындз та цы кодта?
     – Уый дардыл ныхас у. Фæлæ ды та Уастырджи дæ, æвæдздзæгæн.
     – Æз Уастырджи дæн, дæуæн де мсиахс.
     – Куыд ме мсиахс?
     – Дæ усы хо мæ къухы ис.
     – Уæдæ мæм хъус, æмæ дын ракæнон æз мæ царды хабар.
     Мæ бинонтæ сæхибар нæ уыдысты, Тырæнхъæл уыди не 'фсин, æмæ мæ
мæ  мад  фервыста  Малхъыбæстæм. Уым мæ фыдæн  дзугрæгъæуттæ  уыди.
Фæцарддæн иу-фынддæс азы фыййæуттимæ, æмæ мыл сæмбæлди зæрватык: дæ
мад  рынчын у, æмæ тагъддæр хæддзæкæн дæ хæдзармæ. Æз ратындзыдтон.
Ныр уæдмæ не фсинæн лæппу райгуырди. Рацыди уыууыл фынддæс азы, æмæ
лæппу  йæ мады цур хуыссыди. Æз сабыр бацыддæн талынджы. Мæ фындзыл
аныдзæвди  нæлгоймаджы тæф. Бакастæн сусæгæй, æмæ  мæ  усы  цур  иу
лæппу  хуыссы. Цирхъ фелвæстон, æмæ цæ амардтон. Мæхæдæг æндæр  ран
ныххуыссыддæн.
     Райсомæй  мæ  мæ  рынчын мад ку' ауыдта,  уæд  ысцинкодта  'мæ
загъта:  "Дæ  фырты  федтай?" "Цæй фырты?" – афарстон  æй  æз.  Уый
фестади,  æмæ,  ус  æмæ лæппуйы мардæй куы федта,  уæд  зæрдæскъуыд
фæци.  Мæ мады бавæрдтон Царциаты уæзæджы. Систон иннæ дыууæ марды,
æмæ  цæ  ацы ранмæ 'рхастон. Мæнæ, цы уæзæджы уыддæ, уый  бын  ысты
ныгæд. Дзалагæрдæг мæ фырты æндæрг у, хæтæл та – йæ мады. Цардысты,
мæгуыртæг,  ацал-ауал азы мæ фендмæ бæлгæйæ,  æмæ  цæ  ныр  мæхæдæг
байсæфтон. Æз мæхи нал бауырæдтон, фæмæсты дæн мæхимæ, æмæ мæ фындз
æрбалыгкодтон. Гъеуый дын, гъе, ме мсиахс, мæ царды хабæрттæ.
     Уæд Уастырджи загъта:
     –  Уæдæ  мæ  кæстæр  ус дæуæй раст зæгъы, ды  æцæгæй  дæр,  йæ
бинонты бирæ чи уарзы, ахæм лæг дæ.
     – Бæргæ уыддæн, фæлæ ма ныр цы?
     – Скъахæм мæрдты, – зæгъы Уастырджи.
     – Цæмæн? Уæлдай низ ма мын кæныс мæ зæрдæйæн?
     –  Нæ, фенæм цæ. Алы хатт ардæм фæцæуыс, æмæ цæ иу хатт уæддæр
фенæм.  Фенон дын дæ фырты дæр. Æмæ ракъахтой уæзæг. Мад æмæ  фырт,
цыма хуысгæ кодтой, уыйау лæууыдысты. Уастырджи йæхс фелвæста,  æмæ
цæ  ракъуырдта.  Мад  æмæ  фырт сæ цæстытæ  фæирдкодтой,  кæрæдзимæ
бахудтысты,  æмæ ныхъхъæбыскодтой кæрæдзийы. Ауыдтой Уастырджи  'мæ
Маргъуыдзы.  Ус  Маргъуыдзы нал базыдта. Уастырджи  Маргъуыдзы  дæр
йæхсæй  рацавта, æмæ фындз йæ фыдздзаг бынаты абадти. Маргъуыдз  йæ
ус   æмæ   йæ   фыртыл  ныттыхсти,  ныццин  цыл   кодта.   Уыйфæстæ
ныхъхъæбыстæкодта Уастырджийы.
     – Мæ бинонтæ дæ руаджы фервæзтысты, æмæ цом нæхимæ!
     Маргъуыдзы  гæбæрбæх  дæр  цæм  æрбацыд.  Уастырджи   йын   йæ
йæхсыдыдагъæй йæ хæрв æрсæрфта, æмæ сæрттывта бæх.
     Гъеныр дæ бæх мæ зæрдæмæ цæуы зæгъгæ загъта Уастырджи.
     Уырдыгæй сæхимæ 'рцыдысты, æмæ Маргъуыдз ыстыр куывд ыскодта.
     Уыйфæстæ  Уастырджи  сæхимæ фæцыди, æмæ  йæ  фæрсы  сæхимæ  йæ
хистæр ус:
     – Цæй куыд уыди дæ балц?
     –  Тынг  хорз. Маст ыл сæмбæлди Маргъуыдзыл, фæлæ  йын  æй  æз
цинмæ  раздæхтон. Йæ мад Хуыцауы фæндæй амард, æмæ уый раздахын  мæ
бон  нæ  уыд Хуыцауы 'вастæй. Фæлæ кæстæр хо æмæ йæ лæппу мæ руаджы
ныр  цардæгас ысты. Маргъуыдз, æцæгæй дæр, бæстыйаргъ у. Зыныссарæн
у зæххыцъарыл ахæм лæг.
     
     НАРТЫ ХÆМЫЦ ÆМÆ ХÆФСÆГТЫ ХÆФСÆГ
     Хæмыц  æмæ  Уырызмæг  Донбеттырты  хæрæфырттæ  уыдысты.  Рагæй
ницыуал  хъуысти  сæ мадырвадæлтæй. Уæд иубон Уырызмæг  афтæ  зæгъы
Хæмыцæн:
     –  Нæ  мадырвадæлтæй  рагæй ницыуал  хабар  ис,  æмæ  цæм  куы
фæцæуис.
     Хæмыцæн  йæхи  дæр  фæндыди. Æмæ араст и  Хæмыц  Донбеттыртæм.
Бахæддзæ.  Кæсы,  æмæ фурды был сæ фæллад уадзынц  цалдæр  галгæфы.
Хæмыц   дзы   дыууæйы  баифтыгъта,  æмæ  уайтагъд  бамидæг   и   йæ
мадырвадæлтæм. Йæ мадымады сæ къонайыл кæугæйæ баййæфта.
     – Цы кæныс, мæ зæронд мад, цæуыл афтæ сагъæскæныс?
     Зæронд ус æм ракасти, базыдта йæ чызджы лæппуйы.
     – Куыннæ кæуон, мæ хъæбул, дæ мадыфсымæртæ авдæй дæр ахст ысты
Хæфсæгты Хæфсæгмæ.
     Цæмæн уæддæр, цы кодтой зæгъгæ йæ афарста Хæмыц.
     –  Цæмæн  куы зæгъай, мæ хъæбул, уæд уый йæхицæн фидар  аразы.
Æртардта дунейы адæмы, æмæ цæ кусынкæны. Æхсæв-бон нæ зонынц. Сæтты
адæмы  тых, сæтты сонтудты хъару. Æфхæры цæ Хæфсæгты Хæфсæг. Æввахс
цæм никæй уадзы адæммæ.
     – Уæдæ йæм цæуон æз Хæфсæгмæ, æмæ бавзарæм нæ тыхтæ.
     – Нæ, мæ хур. Уымæн лæджы тыхæй нæу йæ мæлæт.
     – Уæдæ цæмæй у?
     – Йæ дæллагхъуыр ис æртæ хъисы, æмæ уыдоны мидæг ысты йæ ныфс,
йæ  тых  æмæ  йæ  уд.  Уыдон  ын куы нæ  алыгкæнай,  уæд  дын  дæхи
бахæрдзæни.
     Цæуы  Хæмыц  Хæфсæгты Хæфсæгмæ, фæйлауы фурд йæ  фæтæн  риуæй.
Бахæддзæ  ис  Хæфсæджы галуантæм. Кæсы, æмæ Хæфсæг йæ  галуаны  раз
фынæйкæны.  Йе стыр æнахъинон синтæ уæлхур арвы сæрыл  ныдзæвдысты,
йæ  дымæг  дæлхурмæ 'ххæссыди. Йе взаг авд ивазны дæргъæн  уыд,  йæ
дæндæгтæ  – мæсгуыты йæстæ, йæ цæстытæ та – найгæнæн мустæ.  Ауыдта
Хæфсæг   Хæмыцы  'рбацæйцæугæ  йæ  галгæфтыл,  æмæ  ныууынæргъыдта,
базмæлынкодта йæхи.
     – Чи дæ, кæдæм цæуыс?
     – Æз нæртон лæг дæн, – зæгъы Хæмыц, – фæлæ дæхæдæг чи дæ?
     – Æз Хæфсæгты Хæфсæг дæн.
     – Уæдæ æз дæу ку' агурын!
     – Цы сæрæн?
     – Тагъд мын рауадз мæ мадыфсымæрты. Авдæй дæр дæумæ сты!
     – Фæлтау аздæх фæстæмæ. Науæд дæ иу ныхъхъуырд акæндзынæн.
     Кæм  басастаид  Хæмыц!  Стынг цын  и  хæст,  сæргуыпп  кæнынц,
фатгуыпп  æмæ  кардгуыпп. Ничи цæ сæтты. Хæмыц  ын  йе  ртæ  хъисмæ
хъавы.  Хæфсæг  та  Хæмыцы  аныхъуырынмæ  хъавы.  Хæфсæг  йе   взаг
раппæрста.  Хæмыц  æм  фæцырд и 'мæ йын æй  арцæй  зæхмæ  алхъывта.
Хæфсæг нызмæлыди. Хæмыц ын йæ хъистæй иу фæлыгкодта. Уæд Хæфсæг арц
ыстыдта,  фурд ысфæйлыдта, хæхтæ фæлæбырдтытæ сты, зæхх нынкъуысти.
Хæмыц  дæр йæ хæст фæтынгдæр кодта. Доны сæр хæцынтæ систой.  Бæстæ
'нхъызти  'мæ  фыхти.  Хæмыц тæвд байдыдта,  æмæ  дыггаг  хъис  дæр
фæлыгкодта.   Хæфсæг  ноджы  тынгдæр  ысцырын.  Сæ  гуыппæй   бæстæ
'нкъуысти.
     Уæд Уырызмæг фæрсы Сатанайы:
     –  Цавæр  ызмæлд  кæны бæстæ? Адæмы хæдзæрттæ  ма  тыххæй  куы
лæууынц зæххыл, бæстæ лæсæнуат куы фæци...
     – Уый Хæмыцы хæст у, йæ мадырвадæлтæм æй ды куы фервыстай.
     – Æз æй фервыстон, фæлæ йæ хæцынмæ н' арвыстон.
     – Æвæдздзæгæн, Донбеттырты лæппутимæ быцæуæй хъазы.
     –  Быцæухъазты  хуызæн нæу. Фæлæ йын тæрсын:  Донбеттыртæм  ис
хъохымыггаг.  Сæ  дæндæгтæй дуртæ ссынц. Æмæ йæ  уыдонæй  исчи  куы
сцæва, уæд нын Хæмыцæй пайда нал и.
     Цалынмæ  Сатана 'мæ Уырызмæг ныхаскодтой, уæдмæ  Хæфсæг  хъохы
рауагъта.  Хъох Хæмыцы сцæвынмæ куыд хъаыди, афтæ йæ  Хæмыц  кардæй
нырриуыгъта.  Фесхъиудта йæ дæндаг æмæ 'хситгæнгæ Сатанайы  хъæбысы
абадт. Æмæ Уырызмæг загъта:
     –  Дзырдтон  дын:  уый хъохимæ хæцы. Уымæ  мæлæтдзаг  хæст  ис
æнæмæнг.
     Хъохыдæндаг Сатана йæхимæ нывæрдта.
     Хæцы Хæмыц Хæфсæгимæ. Хæфсæг иу уагъд ракодта йæхи, Хæмыцы  йæ
дæллагхъуыр  хъуамæ фæкодтаид. Фæлæ йын Хæмыц йе ртыггаг  хъис  дæр
ракъуырдта,  æмæ Хæфсæг фæуæлгоммæ. Дон æй хæрдмæ йæ сæрмæ  сласта.
Æмæ Хуры Дæлдзæхбæстæм ракæсын нал уагъта й' аууонæй.
     Хæмыц  бацыди, Хæфсæгæн фидар кæм арæзтой, уырдæм.  Кæсы,  æмæ
иууылдæр  – уддзыд æмæ фæлурс адæм. Иууылдæр ызмæлынц. Чи дур  фады
'мæ  йæ  лæгъзытæкæны, чи хъæд ласы, чи æлыг ызмæнты, чи сис амайы.
Кæрæдзимæ æрми-æрми дæдтынц сæ кусинаг. Сеппæтыл дæр рыг афтæ  тынг
ысбадти, æмæ цын базонæн нал ис – хистæр цæ чи у, кæстæр цæ чи у...
     – Байриат, хорз адæм! – дзуры цæм Хæмыц.
     –  Мах  цæй райгæ стæм! – зæгъынц иутæ. – Кæд не мбал дæ,  уæд
рацу, бакус немæ.
     – Уе мбал ацы куысты нæ дæн.
     – Уæд та хъал лæг дæ, æмæ дæ фæндаг дар. Кæннод дæм Хæфсæг куы
фæзына, уæд додойкæны, æмæ дæ сæр.
     –  Æз  хъалтæй  нæ дæн, фæлæ, тыхстлæгæн чи баххуыскæна,  ахæм
дæн. Сымах кæмæй тæрсут, уый æгас нал у, Хæфсæг мæ къухæй фæмарди.
     Ахæст адæм Хæмыцы ныхæстыл ныххудтысты.
     Уæд цын Хæмыц афтæ зæгъы:
     –  Уе хсæн авд æфсымæры ис, сымахимæ ам удхар чи кæны, æмæ мæм
фæзынæнт.
     Хæмыцы мадырвадæлтæ авдæй рацыдысты. Æрысгæрстой Хæмыцы 'мæ йæ
базыдтой:
     – Мах сæфæм, фæлæ ма ды та цæуыл сафыс дæхи?
     – Æз сымахмæ 'рцыддæн. Баххуыс уын кæнон.
     Худæгау цæм фæкастысты æфсымæртæм сæ хæрæфырты ныхæстæ.
     Æмæ  цæ уæд Хæмыц йемæ ракодта, æмæ цын бацамыдта, се фхæрæджы
мард кæм ис, уый.
     Авд æфсымæры уæд иннæ ахæст адæмæн загътой:
     – Мах чи 'фхæрдта, уый дунейыл нал и.
     – Ау, æмæ йæ чи амардта?
     – Нæ хæрæфырт – Нарты Хæмыц.
     Æмæ адæм ныхæррæтластой, Хæмыц цын кæдæм загъта, уырдæм. Стæй,
æцæг  куы  разынди  Хæмыц, уæд ын арфæгæнæг систы ахæстадæм  сеппæт
дæр.
     –  Уыйбæрц рæстæг тухæн чи кодта, – загъта йын Хæмыц. – йæ хид
кæмæн  фæкалди,  ахæст  чи у, æнæхъуаджы 'фхæрд  чи  рцыди,  уыдон!
Уеппæт дæр ыстут сæрибар!
     Æгас  хæдзар ыссардтой Хæмыцы мадыфсымæртæ. Æмæ куывдтæ куыннæ
фæкодтаиккой Донбеттыртæ.
     Куывды  фæстæ  Хæмыц  ыстыр лæвæрттимæ рараст  и,  æмæ  æрцыди
Нартæм. Радзырдта Сатана 'мæ Уырызмæгæн, цы уыд, цы федта, уый, æмæ
йын уыдон дæр арфæтæ фæкодтой.
     
     УЫРЫЗМÆГ ÆМÆ СЫРДОН
     Нартæ  æрымбырд  ысты 'мæ загътой: "Уырызмæг йæхиуыл  фæхæцыд,
æмæ  фервæссыди йæхиуыл. Ныр ма уымæн зæнæг куы фæуа, уæд йæ  зæнæг
дæр  сæ  фыды  хуызæн рахæсдзысты, æмæ ма нын уæд Нарты  'хсæн  цæй
цæрæн ис махæн?"
     Рахъуыды-бахъуыды байдыдтой, ратæрхон-батæрхон,  æмæ  ницы  сæ
бон уыд æрымысын.
     Уæд загътой:
     – Сырдоны бафæрсæм.
     Сырдон  Нартæм  мæсты уыди, æмæ цын сæ Ныхасмæ дæр  нал  цыди.
Тæрхонкæнынц Нарт:
     – Чи бацæудзæн Сырдонмæ?
     Ничи   йæ   ныфс  хаста.  Уымæн  æмæ  зыдтой:  Сырдон   никæмæ
байхъусдзæн, æмæ нæ рацæудзæн.
     – Уырызмæгæн йæхи барвитæм, – загъта Хæмыц.
     Сразы сты Нарт. Фæлæ Уырызмæджы Ныхасмæ ракæнынмæ дæр йæ  ныфс
ничи хаста.
     –  Хъæлæба сисæм, æмæ кæд Уырызмæг йæхæдæг æрбацæуид! –  ногæй
та зæгъы Хæмыц.
     – Раст у!
     – Раст нæу!
     Уырызмæг æмæ Сатана хъусынц Нарты хъæр.
     – Цæуыл хъæлæбакæнынц? – фæрсы Уырызмæг.
     – Истæуыл та нæ фидауынц, æвæдздзæгæн, – загъта Сатана.
     Уæд  Уырызмæг йæ уæлæфтау йе уæхсчытыл æрбаппæрста 'мæ  рараст
и.
     Дзуры цæм Уырызмæг Нартæм:
     – Цы у уæ хъæлæба? Цæуыл нæ фидаут?
     – Сырдон нæ хъæуы, æмæ йæ куыд ракæнæм, уый нæ зонæм.
     – Уæ иу æм бацæуæд, æмæ йæ ракæнæд.
     –  Мах  дæр  уыууыл  катайкæнæм,  æмæ  нæ  иуы  коммæ  дæр  нæ
бакæсдзæн. Никæмæн ракомдзæн.
     – Цæуылнæ уæд?
     –  Уымæн æмæ махæй иу дæр ахæм нал баззад, æмæ Сырдоны  чи  нæ
бахъыгдардта.
     – Æз æй ракæндзынæн уæдæ, – загъта Уырызмæг.
     – Хуыздæр фæу, Уырызмæг! Бузныг де 'гъдауæй.
     Æмæ йæм бацыди Уырызмæг Сырдонмæ.
     – Нарты Ныхасмæ рацу. Быцæукæнынц, æмæ æнæ дæу н' ахицæнуыдзæн
сæ быцæу.
     –  Фæлтау мæ уадз, Уырызмæг. Дæуæй ма нæ зонын æфхæрд, æмæ мæм
дæхи ма хæрамкæн.
     – Æнæ цæугæ дын нæй.
     – Уадз мæ, Уырызмæг.
     – Нæй дын ныууадзæн.
     – Уæдæ-иу фæсмойнаг ма у.
     Æмæ араст Сырдон Уырызмæджы фæстæ Нарты Ныхасмæ.
     Нарт  Сырдоныл æртыхстысты. Æрбадын æй кодтой се хсæн, æмæ  йæ
фæрсынц:
     – Цæрын ма дæ фæнды?
     – Нæ фæнды – æнæ сымах. Кæд дзы æнæ сæфгæ нал и, уæд – Нартимæ
иумæ!
     – Уый та куыд?
     –  Куыд куы! Сымах куынæуал уат, уæд мæ мæлæт у. Фæлæ æгас куы
баззайат, уæд та мæ цæрын фæнды.
     Нартæ ныххудтысты.
     – Раст нын зæгъ, Уырызмæгæй куыд фервæзæм? – Кæннод дæ марæм.
     –  Нырма  мæ  Уырызмæгæй  фæрсут. Стæй  та  мæ  æндæр  искæмæй
бафæрсдзыстут уыйфæстæ.
     Фæлæ йæ нал уадзынц Нартæ. Мыхъхъытæ æмæ йæ гуыппытæ кæнынц.
     Уырызмæг æм дзуры:
     – Зæгъ, Сырдон, куыд æгъдауæй мæ фервæзой хъуамæ Нарты адæм?
     – Уæдæ дæ тæригъæд дæхи, Сатанайæ дын цы зæнæг цæуа, уыдон уын
кæронмæ ма цæрæнт! Æмæ дæ фервæздзысты уæд.
     Сырдоны  дзырдтæ Уырызмæгыл æрцыдысты. Сатанайæ йын  цы  цæуæт
цыди  – æргомæй дæр æмæ фæсаууонæй дæр – уыдонæй иу дæр лæджырæгъмæ
нæ фæхæддзæ, æмæ йæ фæстæ дæр никæй ныууагъта.
     Уырызмæг  æм  рамæсты Сырдонмæ, фæлæ байрæджы.  Æмæ  фæсмойнаг
фæци Уырызмæг.
     Нартæ ницыуал ысфæрæзтой ысдзурын.  Æмæ Уырызмæг мæстæйæхсидгæ
балæууыд сæхимæ, æмæ ракодта Сатанайæн Сырдоны ныхас.
     Сатана  дæр ма цы загътаид? Йæ бон сывæллон ысхъомылкæнын  нал
баци сусæгæй, æмæ æргомæй дæр.
     
     СОСЛАНЫ РАЙГУЫРД
     Нартæн   искæйонæй-фыййауæй   куыста   Уастырджийы   хæрæфырт.
Уастырджийы хæрæфырты 'мгъуыд æрцыди. Æмæ загъта Нартæн:
     –  Кæд  мын исты дæдтут мæ фыдæбонæн, уæд мын æй рахицæнкæнут,
æмæ цæуон.
     Нарты нæ фæндыди, загътой:
     – Иу афæдз ма нæм бакус.
     – Нал у мæ бон.
     Уæд ын Уырызмæг афтæ зæгъы:
     –  Нырма лæппу дæ, æмæ афæдз бирæ нæу. Æххæст ма нæм иу  афæдз
бакус мæ хатырæй.
     Фыййау æнæбары сразы, æмæ та ацыди йæ фосы фæдыл.
     Уæд, зæгъы, Уастырджи йæ фæндаг йæ хæрæфыртыл ракодта, æмæ  йæ
æгæр æнкъардæй куы 'рбаййæфта, уæд æй фæрсы:
     –  Цы  дæ  гуыбынмæ ныхъхъуыстай, мæ хæрæфырт? Æви дæм  Нартæ,
куыд  æмбæлы,  афтæ нæ зилынц. Æмæ ахæм дæр куы не  сты.  Уæлдайдæр
Уырызмæг.
     – Сафгæ дæр мæ Уырызмæг фæкодта.
     – Цæмæй уæддæр?
     –  Нарты  фос хызтон рæстæгмæ. Мæ рæстæг æрцыди, æмæ  загътон,
мæхион мын радтут, æмæ цæуон зæгъгæ. Уыдон нæ разыкæнынц, иу  афæдз
дам  ма  бакус. Нæ цын ысразы уыдаин, фæлæ мæм Уырызмæг  ныххатыди,
æмæ мæстджынæй рацыддæн.
     – Ма тыхс, уый хыгъд ын æз ахæм ми бакæндзынæн Уырызмæгæн, æмæ
йæ усæн дæуæй лæппу райгуырдзæни.
     – Цытæ дзурыс, мæ мадыфсымæр! Уымæн ницы гæнæн ис. Стæй Сатана
æрдæг-зæд, æрдæг-адæймаг у. Æмæ йæхиуыл уыцы хъуыддаг не руадздзæн.
     –  Æрдæг  – зæд, æрдæг адæймаг у, уымæй раст зæгъыс. Фæлæ  дæм
кæд  мæ  ныфс,  мæ  хъаруйæ исты ис, уæд сарæхсдзынæ.  Æз  уал  ныр
Уырызмæджы хæдзармæ цæуын.
     Æмæ  Уастырджи Нартæм æрцыди. Уырызмæджы бынаты баййæфта,  æмæ
ныхаскæнынц кæрты.
     Уæд Уастырджи йæ бæхæн сусæгæй дзуры:
     –  Ахæм  къæйтæн  фæу,  æмæ Уырызмæджы урс  куырæт  бынтон  цы
фесæфа!
     Уастырджи  'мæ  Уырызмæг ныхас нæма фесты,  афтæ  Сатана  фынг
рацæйхаста.  Уæд бæхы гуыбын сгуыргуыркодта, æмæ фæкъæйтæн  и  бæх.
Айдзæгъта  йæ  къæйтæн. Уырызмæджы урс куырæт  бæхы  къæйтæнæй  нал
зынди. Æгæрыстæмæй Сатанайы раз дæр байдзаг и.
     Уастырджи йæхи барæй фæмæстыкодта.
     –  Фæлдыст  фæу, кæд æй ардæм цы 'рхастай!.. Цæй,  ницы  кæны.
Доныбыл   цæ   цæхсут  сæ  нæуæгæй,  æмæ  ацæудзысты   сæ   чъизитæ
донызмисимæ...
     Райста Уырызмæджы урс куырæт Сатана, йæхицæн дæр – ивæнтæ. Æмæ
лæгты цур фынг куы 'рывæрдта, уæд араст и доныбылмæ.
     Уастырджийы  хæрæфырт фæсобау хызта йæ фосыдзуг.  Иуафон  дуры
хъæбысы  аууоны йæхи 'руагъта. Сатана йæ зонгæ дæр нæ  бакодта.  Йæ
дарæс  раласта Сатана, æмæ йæ буарыл хурытынтæ схъазыдысты.  Фыййау
уый  куы  федта,  уæд мæтмæрдтæ байдыдта. Сатана  йæ  уæрагæмбæрзæн
æрæппæрста  æмæ фыццаг бауадзыг и. Сатана йæ уæрагæмбæрзæн,  фыййау
цы  дуры бын хуыссыди, уымæн йæ чъылдымырдыгæй æрытыдта, цæмæй  йын
асуруыдаид хурмæ. Йæ тæнæг уæлæфтау йæ уæлæ 'рбаппæрста,  æмæ  куыд
рацæйцыди,  афтæ  уæлæфтауæн йæ кæрон  дурыл  фæхæцыди  'мæ  зæххыл
абадт.
     Сатана фыййауы ауыдта, æмæ фæлидзæг и. Йæ уæрагæмбæрзæн дæр æй
æрбайрох  и дурыл. Уæд фыййау Сатанамæ касти, йæ ивæнтæ  куыд  кæны
уымæ...
     Æппындæр   никæмæн   ницы   схъæркодта   Сатана.   Изæры    йæ
уæрагæмбæрзæн æрхаста. Дуры уд кæй бацыди, уый фæфиппайдта  Сатана,
æмæ райдыдта бонтæ нымайын.
     Иуахæмы та Уастырджи Уырызмæгыл йæ фæндаг ракодта. Уырызмæг та
хуындуаты уыди уæд Уæллаг Нартæм.
     Æмæ йæ афарста Уастырджи Сатанайы:
     – Тагъд уыдзæн, цымæ, Уырызмæг?
     – Æз æм ауайдзынæн.
     – Уанцон нæу, Сатана! Куыд дæм кæсын, афтæмæй дæ чемы нæ дæ...
     – Хуыцау ын æй ма ныббарæд Нарты фыййауæн – мæ уды 'рдæг нырма
дуры ис.
     – Æмæ йæ цæуылнæ ауагътат?
     – Нæ зæронд лæг ныффæрск и, æмæ ма йæ иу аз бауырæдта.
     – Куы йæ бауырæдта, уæд æм цавæр зæрдæйыахаст уыди фыййаумæ?
     – Стыр маст ын уыд, афтæмæй ацыд.
     –  Уæдæ йын æй ныббар, – загъта Уастырджи. – Уый дæр йæ  масты
фæдыл афтæ бакодтаид. Фæлæ уддзыд дунемæ куы фæзына, уæд-иу ыл  ном
сæвæрут: Сослан.
     – Уый та цы загътай. Уæд та чызг райгуырди:
     –  Уæд-ыл иу дæхи ном сæвæр... Фæлæ йæм ысуайон æз Уырызмæгмæ,
æхсызгон мæ хъæуы.
     –  У-у,  Уастырджи,  асай  йæ демæ. Æмæ-иу  æй  ныффæстиаткæн.
Уддзыдæн  й'  афон  у,  æмæ йæ ма базона.  Стæй  йын  æй  йæ  размæ
арвитдзынæн. Цæмæй фæндагыл кæрæдзийы базоной.
     Уастырджи араст и Уырызмæгмæ, æмæ йæ йемæ акодта.
     Сатана  Нарты  кæстæртæй æртæ лæппуйы æфсæндзæккортимæ  акодта
уддзыд дурмæ. Райдыдтой йæ сæттын. Дуры хуылфæй тæф куы скалди, уæд
Сатана лæппуты рарвыста. Йæхæдæг æй иунæгæй асаста дуры, æмæ йын йæ
хуылфæй  систа  цæхæркалгæ лæппу. Цъитидонмæ  йæ  бадавта,  æмæ  йæ
æрыхсадта. Лæппуйы буар æруазал и. Уыйфæстæ йæ Сатана рахаста,  æмæ
зæгъы Нарты фыййауæн:
     – Хъæрмуст æхсыр мын фен.
     Фыййау  æм  къусы дзаг æхсыр æрбадавта. Æмæ йæ Сатана  адардта
лæппуйæн.  Чысыл  куы  фæхъыртхъом и, уæд  æй  талынгдзæфты  сæхимæ
'рхаста. Райдыдта йæ хъомылкæнын æмæ й' афæдзы бонмæ хæцынхъом фæци
лæппу.
     Иу хатт, къутугæнæнты Сослан Нарты кæстæртимæ хъазыди. Æмæ цын
иу æхстæн ныппырхкодта сæ къутутæ.
     Уæд Нартæй иу лæппу афтæ зæгъы:
     – Гъе, дурæйгуырд, уагæры ма Нартæй к' уаис!
     Сослан  рамæсты, ахæм дзæхст ын фæкодта, æмæ йе фсæр  фæзæбули
лæппуйæн. Æрдиаггæнгæ йæ ныууагъта уым æмæ сæхимæ 'рцыди.
     – Цæуыл æнкъард дæ, мæ хъæбул? – афарста йæ Сатана.
     Сослан ын ницы схъæркодта Сатанайæн.
     – Ницæуыл. Фæлæ мæ гæккуыри схауы фырæххормагæй.
     Сатана  арт  акодта,  æмæ тæвд къæй куыд рацæйиста,  афтæ  йын
Сослан йæ къух ацахста.
     – Тагъд мын зæгъ, кæмæй дæн, уый.
     – Куыд кæмæй? Нартæй.
     – Раст зæгъ, науæд дын ныртæккæ дæ къух къæйыл ысфыцдзынæн.
     – Раст дын зæгъын.
     – Уæдæ мæ Нартæ сæхицæй цæуылнæ хонынц?
     – Суадз мын мæ къух. – Зæгъдзынæн дын алцыдæр.
     Сослан ын йæ къух ысуагъта, æмæ уæд Сатана дзурын райдыдта:
     –  Мæнæн  мæ мад Донбеттыртæй у, мæхæдæг – Нартæй, зæдтæй  дæр
дæн. Зæдты тугæй дæ фыдмæ дæр ис. Ды дуры гуыбыны царддæ. Мæнмæ  цы
туг  фæхæддзæ, уыцы лæг у Уастырджи. Уымæн йæ хойы лæппуйы  туг  та
дæумæ  фæхæддзæ. Фæлæ дыл цæмæй Нартæ былысчъилтæ мауал кæной,  уый
тыххæй дын амонын – Нартыл ныхъхъæркæн: "Æдив-мæликмæ цæуæм,  Нарты
хистæр æм уацары ис, æмæ йæ 'ркæнæм". Уыдон уæд демæ ацæудзысты.
     Йæ  сæрвæттыл-иу  бацæут Æдив-мæликкæн. Æрмæст  дæ  фæдзæхсын,
дæхи-иу  фæтылифкæн.  Стæй Æдив-мæликк Нарты 'рцахсдзæни,  æмæ  дын
лæгъстиаг  фæуыдзысты.  Ды  мæликкæн  зæгъ:  "Цæуын  æртæ  къуырийы
'мгъуыдмæ балцы, æмæ д' ахæст адæмæй иу дæр исты куы кæна, уæд, дур
йæ  гуыбыны  кæй нæ бауырæдта, æз уыцы гуырд дæн, æмæ дын  хорз  нæ
уыдзæн  –  ныммардзынæн  дæ!"  Дæхæдæг-иу  ацу,  Æдив-мæликмæ   хур
чердыгæй  ыскæсы, уыцырдæм. Нæ лæг Уастырджиимæ фæндагыл  уыдзысты,
æмæ  цыл амбæлдзынæ. Равдис-иу уæд д' арæхстдзинад. Стæй йæ зæрдæмæ
фæцæудзынæ Уырызмæгæн. Исдуг амæсты уыдзæн, фæлæ дæ йæ цæст æппарын
нæ бауарздзæни 'мæ бафидаудзыстут.
     Сослан Нартыл ныхъхъæркодта:
     –   Гъе,   Нартæ!  Уæ  хуыздæр  Уырызмæг  Æдив-мæликмæ  уацары
бахаудта, æмæ йæ 'ркæнæм. Лæг чи у, уый рацæуæд!
     Нартæ уый куы фехъуыстой, уæд хæдзарæн – лæгæй ныххæррæтластой
æмæ  фæраст  ысты  фæдисмæцæуæгау. Йæ сæрвæттыл ын бацыдысты  Æдив-
мæликкæн.
     Уæд, цыма уазæг у, уыйау æм бахъæркодта Сослан мæликмæ:
     – Ам ыстут цы, фысымтæ?
     Сосланы  хъæр ахæм тыхджын уыди, æмæ Æдив-мæликкæн йæ  хæдзары
къултæ ныррызтысты.
     –   Уый   хуымæтæг  лæджы  хъæр  нæ  уыдзæни,  фæлæ  йæ   хорз
ысуазæгкæнут, – загъта мæликк.
     Рауадысты  йæм кæстæртæ. Сосланы цæстытæ цæхæртæ  калдтой.  Йæ
цонг-иу  куы сцæйиста, уæд-иу йæ нуæртты хъыррыст ыссыди.  Бакодтой
йæ  мидæмæ.  Салам радтой кæрæдзийæн. Фынг æрывæрдтой. Нуазæны  йын
залиагкалмы  лæппынтæ  ныккалдтой.  Сослан  цæ  базыдта.   Нуазæныл
ысхæцыди,  цæстытæй кæлмыты сыгъта, дæндæгтæ ныззыхъхъыр кодта  'мæ
цæм дзуры кæлмытæм:
     – Иучысыл дæр уæ чи фезмæла, уый мæ дæндæгтæй ыскæрддзынæн!
     Кæлмытæ нуазæны бын нынныгъуылдысты. Анызта нуазæн Сослан, æмæ
йæ  мæличчы усмæ баппæрста. Ус кæлмыты ауыдта. Нуазæн æрхаудта  'мæ
кæлмытæ ракалдысты йæ хуылфæй. Æмæ Æдив-мæликк хорзау нал фæци.
     Уæд ын Сослан афтæ зæгъы:
     –  Æз  балцы цæуын æртæ къуырийы 'мгъуыдмæ. Ды ахсгæ ц'  адæмы
'ркодтай,  уыдонæй ме рцыдмæ исчи йæ къахыалгъæй дæр  куы  схъæрза,
уæд мын сар дæ сæр кæны!
     Нартæ,  Сосланы ныхас куы фехъуыстой, уæд фæныфсджын ысты  'мæ
загътой:
     –  Амæ  тызмæгæй  мачиуал ысдзурæд. Йæ туг Нартæй  у.  æмæ  нæ
никæмæн ныббардзæн. Уый Æхсæртæггатæ сусæгæй кæй ысхастой, уый у  –
Сатанайы фырт.
     Фехъуыста  Сослан Нарты ныхæстæ, фæлæ иу сым дæр не  скодта  –
уыцы дурæй лæууыд.
     –  Æз  цæуын Уырызмæгмæ, – дзырдта Сослан. – Хъуамæ йæ ссарон.
Цæуын  æртæ  къуырийы 'мгъуыдæй. Мæликк уæ чысыл  тызмæг  дæр  кæмæ
сдзура,  кæнæ  уæ хæрд, нуæзт цух кæй фæуадза, уый  мын-иу  зæгъæд.
Стæй мæликкимæ æз фидаудзынæн мæхæдæг.
     –  Уæ,  Сослан! Уырызмæг дæу нæ базондзæн. Æмæ-иу æй æнахуырæй
фыддзæф ма фæкæн.
     Ацыди  Сослан æртæ къуырийы 'мгъуыдæй Уырызмæджы агурæг.  Бирæ
фæцыди хурыскæсæнырдæм. Уыди хурбон, æмæ æгæнон тæвд.
     Уæд  кæсынц  Уастырджи 'мæ Уырызмæг. Сослан цæм тыччыйы  йасæй
æрбазынди. Уастырджи йæ базыдта 'мæ загъта Уырызмæгæн:
     – Нæ ныхмæ цыдæр æрбацæуы – тыччыйы йас. Фæлæ куыд æввахскæны,
афтæ асæй-асдæр кæны.
     – Цæй, мах – дыууæ куы стæм... Уый та – иунæг!
     –  Хатт  ахæм  дæр разыны, æмæ мах хуызæттæй  иу  –  нæ,  фæлæ
цалдæры къæцæлты саст акæны.
     – Фæгæдзæкæнæм иучысыл...
     Сосланы  хуыссæг  ахсын  байдыдта 'мæ æркувæркувкæны  йæ  бæхы
рагъыл.  Æрбаввахс  и Сослан. Уастырджи 'мæ Уырызмæг  йæ  фæйнæфарс
бацыдысты. Æмæ йæм Уастырджи дзуры:
     – Уæ, лæппу, æгæр раджы дын у нырма фынæйкæнынæн!
     Сослан фесхъиуæгаукодта 'мæ загъта:
     –  Бахатыркæнут  уæ  хорзæхæй!  Ныр  дæс  бонæй  фылдæр  цæуын
фæндагыл, æмæ бынтон æнæхуыссæг дæн.
     –  Ницы  кæны,  ницы,  – дзуры Уырызмæг. – Сонтыбонты  хуыссæг
бауыромын афтæ 'нцон нæу.
     –  Сонты  фыдæй  ницы ауадзин, хъæлæкк. Фæлæ-ма зæгъут,  æппын
Уастырджийы нæ зонут?
     Уастырджи йæхи не схъæркодта.
     – Зонæм æй, фæлæ уал æрхиз дæ бæхæй. Исты саход немæ.
     Рахызтысты  сæ  бæхтæй. Уастырджи 'мæ Уырызмæг ронджы  гоцъоби
систой, уæны хæйттæ æрывæрдтой, æмæ райдыдтой нуазын-хæрын.  Сослан
–  кæстæр,  æмæ цын уырдыг лæууы. Уæд Уастырджийы зондæй  уæлвæндаг
сыгъзæринхъуын рувас рацæйлыгъд.
     Æмæ Уастырджи Уырызмæгмæ дзуры:
     – Кæс-ма, кæс, уæлæ цы рувас фæлидзы!
     Сослан  æй ауыдта. Æмæ йæ фæдыл атахти, æмæ йæ рувас иу  коммæ
басайдта,  стæй  цыдæр æрбаци хъæды. Сослан ма йæ ацагуырдта,  фæлæ
дзæгъæлы. Тынг ысмæсты и Сослан. Фырмæстæй ма хъæды ацуанкодта, æмæ
авд  дзæбидыртæ амардта, авд – сæгуыттæ. Уыдон бæргæ 'рхаста,  фæлæ
Уырызмæг æмæ Уастырджимæ сæргуыбырæй бацыди уæддæр.
     –  Хорз амæддаг æркодтай, фæлæ ма уæд æнкъард та цæмæн  дæ?  –
афарста йæ Уастырджи.
     –   Рувас   нал  фæзынди  хъæды,  æмæ  уыууыл.  Бирæ   ма   йæ
фæцагуырдтон, фæлæ йæ нал ыссардтон.
     –  Ницы  кæны,  иннæ  хатт  ыл сæмбæлдзынæ  æмæ  дын  уæд  нал
аирвæздзæн.
     Уæд æй Уырызмæг дæр афарста Сосланы:
     – Кæйонг цæуыс, лæппу?
     –  Агурын Уастырджийы, Нарты хистæримæ рацыди, æмæ нал  зынынц
Нартæм сæ дыууæ дæр.
     – Æмæ Нартæй дæ ды дæр.
     – Нартæй бæргæ дæн.
     – Ау, æмæ цæ кæцытæй дæ?
     – Æхсæртæггатæй.
     – Кæцы хæдзарæй дæ? Æз Æхсæртæггатæм ахæм куы никæй зонын.
     Уастырджи хъуыддаг æмбæрста, фæлæ барæй афтæ зæгъы:
     –  Кæрæдзийы базондзыстут. Нырма нæ уымæ не вдæлы. Фæлæ  иунæг
та цæмæн дæ?
     –  Иунæг нæ дæн. Нартæ мемæ уыдысты 'мæ ахæсты бахаудтой Æдив-
мæликмæ.
     Уырызмæг амæсты, фæлæ фæуырæдта йæхи:
     –  Гъе, уæдæ уый дзæмбытæй æвыдæй нал рацæудзысты, фæлæ цæм æз
тагъд кæнон.
     – Ма тыхс, хорз лæг, – загъта Сослан, – Æз ын бакойкодтон Æдив-
мæликкæн,  хорз  ын  кæй  нæ  уыдзæн, ахæстадæмы  иучысыл  дæр  куы
бахъыгдара, уæд, æмæ уал æртæ къуырийы 'мгъуыдæй рацыддæн.
     – Хорз бакодтай, – йæ мидбылты бахудти 'мæ загъта Уастырджи. –
Цом ныр цæм æртæйæ бацæуæм.
     – Æз уал хъуамæ Уастырджи 'мæ Уырызмæджы ссарон.
     – Ссардзыстæм цæ уыдон дæр.
     Рацæуынц æртæйæ: Уастырджи, Уырызмæг æмæ Сослан. Æрхæддзæ  сты
мæликмæ. Сослан йæхи фæхибаркодта йе 'мбæлттæй, æмæ, Нартæй  ахæсты
чи бахауд, уыдонмæ бацыд.
     – Цæй, куыд ыстут?
     – Куыдæй фыддæр. Æххормаг æмæ нæ æнæ донæй хъизæмарæй мары.
     Сосланæн уый хъыг куыннæ уыдаид!
     Уæд æй Уырызмæг фæрсы Æдив-мæличчы:
     – Нарты цæмæн æрцахстай? Цы дын кодтой?
     –  Мæ  зæххыл  мын æрбацыдысты. Утæппæт адæм мын ныссæстой  мæ
сæрвæттæ  сæ  къæхты бын. Цалынмæ мын мæхион радтой,  уæдмæ  цæ  нæ
ныууадздзынæн.
     – Уæд та дын нæ фидынц?
     –  Сæ иуы ауагътон æртæ къуырийы 'мгъуыдæй. Æмæ кæд уæдмæ ницы
уа,  уæд  цын  сæ  сæртæ  ракæндзынæн, æмæ  цæ  мæсыджы  раз  гæнах
сараздзынæн.
     – Цæй, цы зæгъыс? – загъта Уастырджи Уырызмæгæн.
     –  Мæнæн  иунæгæй ницы мæ бон у. Абон немæ æмбалæн чи  рацыди,
уый бар цæ уадзæм.
     Уæд Уастырджи Сосланмæ фæдзырдта.
     – Æхсæртæггатæй кæй лæппу дæ?
     – Сатанайы лæппу дæн – Сослан.
     – Æмæ дыл ном та чи сæвæрдта?
     – Уастырджи.
     Уырызмæг джихауæй аззади, стæй æрæджыйау афтæ зæгъы:
     –  Гъе,  хæйрæг  Сатана,  уæдæ мæ ацы  дард  балцы  дæр  барæй
рарвыста! Мæстаг бæргæ у ацы хъуыддаг...
     –  Маст æмæ цин æфсымæртæ сты. Маст цы фæкæнай, авд хатты  цин
дыл  бафтдзæн.  Цæй,  Сослан,  цы  зæгъыс?  Æз  дæн  Уастырджи,  дæ
номæвæрæг, мæнæ ай та Уырызмæг у.
     Сослан  уырдыг  ыслæууыди,  æмæ цæ  стыр  хатыр  ракуырдта  сæ
дыууæйæ дæр.
     – Базыдтам алцыдæр. Фæлæ нæ уадзы мæликк Нарты, æмæ цы зæгъыс?
     Сослан йæ кард ысласта, æмæ Уырызмæгитæм дзуры:
     – Сымах мын ам гæс фæлæуут.
     –  Гъей, куыдзы фырт! – бахъæркодта Сослан мæликмæ. – Ды Нарты
æнæ  дон,  æнæ хæлцæй фæмардтай мæ фæстæ, æмæ дын цæ ныр  дæ  сæрæй
исынмæ фæцæуын. Фæлæ дæхи цæттæ дар!
     Уæд мæликк йæ дæлдæрмæ дзуры:
     – Гъеуыцы куыдзыкъæбылайы, уæртæ йе мбæлттæм акæнут, æмæ мауал
къæукъæукæна!
     Фехъуыста  йæ  Сослан. Къæлæтджын фелвæста,  æмæ  йæ  мæликкыл
бахста  æмæ ныппырх и къæлæтджын. Уæд райдыдтой хæцын, æмæ  хæдзары
къултæ  згъæлдысты сæ гуыппытæй. Сослан дурдзæджындзтæ  скъуыры  йæ
сынæгæй,  æмæ  ныппырхвæййынц.  Мæличчы  хæдзар  иуварскъул  ныцци.
Хылгæнгæ  рацыдысты æддæмæ, кæртмæ. Нал дзы бæлас  баззад,   нал  –
сис,  ныппырх цæ кодтой. Мæликк нæ састи. Уæд æй Сослан иу  риуыгъд
ракодта  йæ  кардæй, æмæ Æдив-мæличчы фындзы æргъиу  зæххы  абадти.
Дыггаг  риуыгъдæн сæрытенка селайæ фæхаудта. Æмæ мæличчы  сæрымагъз
хурмæ стæвд и. Базыдта йæ мæлæт. Йæ тыхтæ ма бæргæ 'рбамбырд кодта,
фæлæ  йæ  уæдмæ Сослан хæрдмæ систа й' арцы фындзыл. Мæликк  ма  йæ
тæвдæй йæхи рауагъта, Сослан фæгуыбыркодта, æмæ йæ йæ сæрты фехста.
Атахти мæликк, æмæ мæсыгрæбын, йæ сæр бынмæ, афтæмæй ныммарди.
     Уастырджи куыннæ ныббуцуыдаид йæхицæй, æмæ загъта:
     –  Нартæ!  Нырмæ æнхъæлдæр кæмæн нæ уыдыстут, ахæм  гуырд  уæм
фæзынди. Тас уын нал у!
     Уырызмæг дæр мидбылты бахудти.
     –  Ам та дæ фæндон дæр уыдаид, Уастырджи. Махæн нæ сæрыхъуынтæ
дæр дæуæн нымад ысты сеппæтдæр. Сослан ныр нæхицæй у, уый базыдтон.
     Нартæм хæстæг бацыд уæд Уырызмæг, æмæ цын загъта:
     –  Сослан не гасæй сеппæтæйдæр лæгдæр у, æмæ, кæм уа,  уым  ын
кадкæнут! Æгайтма Нартæм ахæм гуырд равзæрди!
     Нартæ   Æдив-мæличчы  фæллой  ратæлæткодтой   æмæ   рацыдысты.
Æрбахæддзæ сты сæ зæххы арæнтæм. Æмæ Уастырджи загъта:
     – Цæй, ныр рæствæндаг ут, Нартæ! Æз цæуын нæхимæ.
     – Хорзыл амбæл, Уастырджи!
     Æмæ  фæцыдысты  фæйнæрдæм. Уастырджи  –  сæхимæ,  Нартæ  –  сæ
бæстæм.  Стыр куывдтæ куыннæ фæкодтаиккой Нартæ! Æмæ Сатанайæн  дæр
æхсызгон куыд нæ уыди!
     Уырызмæг  хиуылхæцгæ уыди кæддæриддæр. Фæлæ йын æй  йæ  цæстмæ
бадардта уæддæр Сатанайæн йæ сусæг æмæ йæ кæлæн.
     –  Сылгоймаджы алы хъуыддаг хъуамæ нæлгоймаг ма зона, – загъта
Сатана.
     Æмæ Сослан Æхсæртæггатæм баззади.
     
     СОСЛАН ЧЫСЫЛÆЙ КУЫД ФЕСГУЫХТ
     Нартæ  фылдæр ыстæры цардæй цардысты. Уæд та иу бон Хæрæнхохмæ
фæцæуын ысфæндкодтой, æмæ загътой Сатанайæн:
     –  Балцы  цæуæм,  фæлæ исты фæдисы хабар  зæгъгæ,  уæд-иу  нæм
бæрæгкæн æвæстиатæй.
     Æмæ  фæцыдысты  Нартæ.  Уæд Чынтæ 'мæ Гуынтæ  кæрæдзимæ  лæгтæ
барвыстой.
     – Нарты тыхджынтæй бынаты ничиуал ис, æмæ цæм ныббырсæм.
     Æмæ  цæм æцæгæйдæр ныббырстой. Нартæй чи цагъды фæци,  кæй  та
рæгъаугæс  ыскодтой.  Чынтæ 'мæ Гуынтæ  цын  цагътой  сæ  фос.  Æмæ
цардыминасæй  тъæпп  хаудтой  Уæд  Сатана  Сосланæн  фæтарсти.  Авд
ныггæнды бынмæ йæ ныккодта, æмæ йæ уым æмбæхстæй дардта.
     Уæд Чынтæ 'мæ Гуынтæ фæрсынц Нарты:
     – Сатана та уын кæм и?
     – Мах дæр æй нæ зонæм. Кæд ыл исты 'рцыд?
     Чынтæ  'мæ  Гуынтæ  уæд ницыуал загътой –  æгасæнхъæл  ын  нал
уыдысты Сатанайæн. Уæд, зæгъы, иуæхсæв афтæ ныммæйдар, æмæ  лæг  йæ
развæндаг нал æвзæрста.
     Æмæ дзуры Сослан Сатанамæ:
     – Æддейы – талынг, мидæгæй – талынг. Бирæ ма уыдзыстæм афтæ?
     – Цалынмæ Нарт æрыздæхой, уæдмæ.
     – Æмæ кæд æрыздæхдзысты?
     – Хуыцауы куы фæнда, уæд.
     – Уæдæ ма цæ мæ бар бауадз!
     Сослан амæсты 'мæ загъта:
     –  Нартæм æппын æфсæйнаджызæрæдтæ дæр нал баззад. Ме 'рбадæнтæ
æгæр фæлмæн ысты, æмæ мæ цæуын нæ уадзынц. Уыййæддæмæ бæргæ сыстин,
æмæ цæм бæргæ акæсин æз дæр Чынтæ 'мæ Гуынтæм!
     – Æфсæйнаджызæрæдтæ та дæ цæмæн бахъуыд?
     –  Бадон цæ кæнут. Стæй мын цæ донбæлæгъы ауадзут. Æмæ мæ  уым
æрбадынкæн.  Сатана æмæхсæвæджы Куырдалæгонмæ фервыста. Куырдалæгон
уадид  уым  æрбалæууыд. Æмæ йын Сатана рахабаркодта Сосланы  ныхас.
Куырдалæгон  райсомы арцыцъæлтæ, хæцæнгарзыцъæлтæ амбырдкодта,  æмæ
цæ  куырдадзы  къузы бакалдта. Уайтагъд адон ысты. Таддоны  Сосланы
абадынкодтой.  Æгæртæвды  куы басудза зæгъгæ,  сырх-сырхид  куыддæр
адардта  Сослан,  афтæ йæ Сатана сцæйиста. Фæлæ йыл  Сослан  уыцыиу
хъæр фæкодта:
     – Суадз мæ!
     Сатана  йæ  фæуагъта,  æмæ Сосланæн йæ галиу  æрбадæн  фаг  нæ
байсæрыди.
     Сослан фестади 'мæ дзуры Сатанамæ:
     –  Куы  нæ  мæ  фæцагайдтаис,  уæд бынтон  ысфидаруыдаин.  Ныр
зынанæзына къуылых цæудзынæн. Æмæ мæм исчи фаутæ хæсдзæни...
     –  Ницы  кæны,  Сослан, чысыл чиудæн. Дæ тых æмæ  дæ  хъаруйыл
ныфсæвæрæн куы бафта уæд!
     – Гъеныр мын бæх, æмæ хæцæнгæрзтæ!
     –  Ахæмтæй мæ мацы 'рцагур. Бæхы хуыздæр æмæ карды цыргъдæр нæ
бæлццæттæм ысты. Дæу аггаг дзаума нал ис Нартыхъæуы...
     –  Æз  ын  ме фсургъ авæрин, мæ фæринк дæр ын радтин, фæлæ  мæ
къухы куы нæ уал бафтой... Дзырд мын радт, Сослан, къуыримæ мыл  цæ
фæстæмæ кæй сæмбæлынкæндзынæ, уыууыл, – загъта Куырдалæгон.
     Сослан ын дзырд радта.
     Уæд та Куырдалæгон зæгъы:
     –  Райсом  куыддæр хур йæ фыдздзаг тын æрыппара, афтæ  йыл  ме
фсургъ  уайдзæни  хæххон суадон нуазынмæ, æмæ  йерцахсын  дæхи  бар
фæуæд. Стæй-иу мæм фæзын. Мæхицæн цы кард сарæзтон сæрмагондæй, уый
хæцыныввонг у, рæхыстæй баст. Цъæх арт уадзы ме рмадзы  сæрмæ.  Æмæ
йæ кæд райсын базонай, уæд æй ахæсс.
     Сослан ын арфæ ракодта Куырдалæгонæн. Райсом куы 'рбарухс, уæд
Сослан  Зæдты  цады  был æрæмбæхсти. Куыддæр хур  йæ  фыдздзаг  тын
æрæппæрста  хæхтыл, афтæ Куырдалæгоны 'фсургъ дæр  мырмыргæнгæ  'мæ
кафгæ  ратахти.  Зæдты цадæй æртæ хъуыртты акодта. Æмæ  уæд  Сослан
уыцыиу  сæррæтт раласта. Абадти Куырдалæгоны 'фсургъыл – æнæ  идон,
æнæ  саргъ.  Æмæ  хæрдмæ  фæхаудта бæх. Сослан  бæхы  дæллагхъуырыл
къæлæттыхт  акодта  йæхи. Бæх мигътæй æврæгъты астæумæ  атахти.  Йæ
хицауы дуæрттыл æрзылди 'мæ ныммырмыр кодта.
     Куырдалæгон цæм рауади.
     – Гъей-джиди! Ды барæгæн бæздзынæ, куы рахъомыл уай, уæд!
     Куырдалæгон  йе  фсургъы 'рсабыркодта. Хуыздæр æмæ  зынаргъдæр
саргъ  ыл  сæвæрдта бæхыл. Æртæ сæрфты йæ акодта, стæй йын æрттивгæ
йæхс радта Сосланæн. Куырдалæгон æм дзуры:
     – Æххæст-ма мæ кард дæр дæхæдæг райс.
     Сослан Куырдалæгоны 'рмадзы смидæг и.
     Кард уыди аххæрджытæм рæхыстæй баст. Йæ буар авгау æрттивы. Йæ
комæй цъæх арт уадзы. Сослан рæхысмæ февнæлдта. Кард ныхъхъырныдта,
æмæ йæхи фехста кæрддзæмæй. Фæлæ Сослан йæхи фæтылифласта, æмæ кард
хъæсдарæгыл  æруади. Дыууæ дихы йæ фæкодта, стæй йæ фистонмæ  зæххы
абырыди.  Сослан æм фæцырд и, фистонмæ фæлæбурдта 'мæ кард ысласта.
Рæхыстæ  дзы  хæрисы къалиутау æрцагъта. Стæй кæрддзæм  æриста,  йæ
фарсыл æй абаста. Сослан карды 'ртæ риуыгъды ракодта, æмæ 'рсабыр и
кард.
     –  Кæй  дæ,  уымæн  фæрнæй у, мæнæн та хохы куыд  ысбæззай!  –
загъта Сослан.
     – Гъе, Сослан, нырма чысыл дæ. Фæлæ фыдбылызæй дæхи хъахъхъæн.
Куы цæвай, уæд афтæ, æмæ кард дæхиуыл куыннæ аныдзæва!
     – Гъеныр рæствæндаг у, Сослан. Мæнæ дын æххæст м' арц æмæ уарт
дæр, кæд цæ афæразай, уæд.
     – Уæдæ цæуын Чынтæ 'мæ Гуынтæм!
     –  Фæлæу! Афтæ нæ! – дзуры Куырдалæгон. – Знаг ызнаг уымæн  у,
æмæ  хинæйдзаг  у.  Куы  дæ базоной, чи  дæ,  уый,  уæд  æвыдæй  нæ
баззайдзынæ.  Фæлтау,  цыма дард бæлццон дæ, æнахуырбæстаг  –  дæхи
афтæ  равдис, æмæ цын сæ бадæнтæ, сæ миниуджытæ раздæр базон.  Стæй
зондæй сархай уыйфæстæ.
     Сослан  байхъуыста Куырдалæгонмæ. Йæхи бæлццонхуыз акодта  'мæ
Нартæм æрцыди.
     – Фарн уæ ныхасы уæд! – дзуры Сослан Чынтæ 'мæ Гуынтæм.
     – Фæрнæйдзаг уай, лæппу. Фæлæ кæцырдæм у д' арæзт?
     –  Нарты мын хæлар фысым уыди мæ фыдæн æмæ, кæм цæры, уый  мын
куы бацамониккат.
     – Æмæ чи у дæ фыды хæлар?
     – Уырызмæг æй хонынц.
     -Гъе, лæппу, куыдзы кой дæр кæныс! – зæгъынц Чынтæ 'мæ Гуынтæ.
– Кæмдæр куыдзы мард ныккодта.
     – Уæд йæ ус Сатана та цы фæци?
     –  Иу  хæрæджы къæлæуы кæмдæр хъомылкæны. Дзургæ афтæ  кæнынц,
фæлæ, æвæдздзæгæн, ныммарди. Уыййеддæмæ дзы исты хъуысид.
     – Уый та цавæр хæрæджы къæлæу у?
     – Мах Сосланæй зæгъæм, Сатана кæй хъомыл кæны, уымæй.
     –   Гъеныр   уæ   бамбæрстон.  Фæлæ  иуыл   ам   куыд   бадут,
къуырттонкæрчытау? Йе уæм фатæвзарæн нæ вæййы, йе кардфæлварæн?
     –   Кæд  афтæ  тынг  арæхсыс,  уæд-иу  Нарты  Симæнфæзмæ  'рцу
майрæмбоны. Гъеуым бавзардзыстæм, – загъта Сослан æмæ раздæхти.
     Уæд æй Сатана афарста сæхимæ:
     – Цы бадæ, Сослан?
     –   Майрæмбоны  сеппæт  хæстхъомты  дæр  хотыхæввонгæй   Нарты
Симæнфæзмæ хъæуы.
     Æрхæддзæ  майрæмбоныбон. Сослан йæ хæцæнгæрзтæ абаста.  Абадти
Куырдалæгоны 'фсургъыл, æмæ араст и Нарты Симæнфæзмæ. Иу  дзырд  ма
акодта Сатанамæ:
     – Кæд Нартæй исчи фæзына, уæд-иу мæм кæсынмæ уæддæр рацæуæд!
     Цæуы Сослан. Æрæввахс и Нарты Симæнфæзмæ 'мæ афарста йæ бæхы:
     – Ныр куы фæтыхсон, уæд мын цы баххуыскæндзынæ?
     – Аскъæфдзынæн дæ. Уыдон та дæ 'ййафгæ нæ ракæндзысты.
     – Нæ. Уый раст нæу. Уæд мæ тæппуд ысхондзысты.
     – Уæд та цæ хатыр ракурдзынæн, цæмæй чысыл аулæфай.
     – Нæ. Уæд мæ сонт ысхондзысты, уыууыл дæр дын разы нæ дæн.
     –  Уæд  та,  дæхæдæг цы загътай, уый бакæндзынæн.  Уæд  Сослан
фæхудти 'мæ загъта:
     – Лæг тасы куы бахауы, уæд æнæкæрон тыхы хицау кæны. Тæссондæр
рæттæм мæ аскъæфдзынæ.
     Сослан Нарты Симæнфæзмæ дардæй кæсы, æмæ Чынтæ 'мæ Гуынтæ  фат
фæдисонæй æрвитынц. Быцæуæй æхсынц. Æмæ арвау нæры бæстæ.
     Уæд ын Куырдалæгоны 'фсургъ афтæ зæгъы Сосланæн:
     –  Ныр  мын  мæ  къæдзил хъæддых бабæтт – æртæ  хъисы  ма  дзы
æнæбастæй ныууадз.
     Стæймын ахæм цæф ныккæн, æмæ дæ къух тæппæлттæ куыд феста,  м'
агъдыфарс та ставд тæлмæй куыд аззайа!
     Æмæ  йæ нырриуыгъта бæхы Сослан. Бæх йæхи тымбылцъæгæй фехста.
Чынтæ  'мæ  Гуынты астæу ысмидæг, æмæ бæхы къæхты  бын  æртæ  лæджы
'рбамарди.  Уæд  Чынтæ 'мæ Гуынтæ хæцынтæ систой Сосланимæ.  Сослан
Куырдалæгоны  кардæй кæй рариуыгъы, уый дыууæ  дихæй  фæхауы.  Афтæ
æртæ боны 'мæ æртæ 'хсæвы фæхæцыдысты.
     Уæд Нартæ æрыздæхтысты сæ дард балцæй сæ бæстæм. Акастысты  сæ
хъæумæ 'мæ фаджысæй нал зынди.
     Фæрсынц Сатанайы:
     – Цы 'рцыди ай нæ фæстæ?
     –  Цы ма 'рцæуа! Ц' адæмы ныууагътат, уыдонмæ-ма акæсут: чи цæ
лæггадгæнæг  у,  чи – фаджысхафæг. Чынтæ 'мæ нæм  Гуынтæ  у'  ацыды
фæстæ  дыууæ мыггагæй ныббырстой, æмæ нæ хынджылæгкæнынц.  Менахъом
Сослан ныр æртæ боны 'мæ æртæ 'хсæвы хæцы семæ Нарты Симæнфæзы. Æмæ
нырма кæрон нæй сæ хæстæн.
     Нартæ  уæд сæ Симæнфæзмæ атындзыдтой. Дардæй цæм æрбазынди  сæ
Симæнфæз.  Ай  Сослан фæуæд, фæлæ бæх Куырдалæгоны 'фсургъ  куы  у,
зæгъгæ  загътой Нартæ. Йæ хотыхтæ дæр Куырдалæгоны куы сты! Уæд  йæ
къухы кæцæй бафтыдысты?
     Тындзынц размæ Нарты стæронтæ. Фæлæ цæ туджы зæй фæстæмæ ласы.
Сосланæн  тæссагдæр  кæм вæййы, уырдæм æй бахæссы  йæ  бæх.  Иуафон
Хъæлæдзых  Сосланмæ йæ ных батардта. Сослан æм арц  фæцарæзта,  æмæ
йын  æй  йæ  хъæлæсы фæцавта. Уалынмæ Нартæ дæр бахæддзæ  сты,  æмæ
Чынтæ 'мæ Гуынты сау пырх ныккодтой.
     Уæд Уырызмæг загъта:
     –  Абонæй фæстæмæ, нæ чысыл æфсымæр, не хсæн кадджынæй  фæцæр,
Нарты сæрвæлтау йæ уд мæлæтмæ чи тæры!
     –  Бузныг,  Уырызмæг, – загъта Сослан.  –  Ныр  мæ  лæджы  ран
бацыддæн. Фæлæ цалынмæ бирæгъы 'хсырæй мæхи байсæрон, уæдмæ  мæ  мæ
чемы нæма дæн.
     Уырызмæг ын ныфс бавæрдта. Стæй Нартæ сæ бæстæм æрцыдысты  'мæ
стыр куывд ныззылдтой. Куырдалæгон дæр уым фæци.
     Аласта  уыйфæстæ Куырдалæгон йæ бæхы. Ахаста йæ  кард  æмæ  й'
арц, æмæ йæ уарт дæр йемæ.
     
     СОСЛАНЫ БИРÆГЪЫ 'ХСЫРЫ КУЫД
БАЙСÆРЫДТОЙ
     Уæд иуахæмы Сослан дзуры Сатанамæ:
     – Мæнæн кæй хæрынкæнут, уый иу куыдзæн хæрынкæнут. Æмæ уын уый
уæ къæсæр уæддæр хъахъхъæндзæн.
     Нæ бамбæрста Сатана Сосланы ныхас. Цас рацыдаид, чи зоны, фæлæ
та йын ноджы дыггаг хатт зæгъы Сослан:
     –  Мæнæн кæй дæдтут, уый иу куыдзæн дæдтут, æмæ уын уæ  къæсæр
хъахъхъæна!
     – Цæмæн афтæ зæгъыс? – фæрсы йæ Сатана.
     – Æз адæймагæн не сбæздзынæн, – загъта Сослан, – Куырдалæгонæн
мæ бирæгъы 'хсыры куы нæ байсæрынкæнат, уæд.
     Æмæ   фервыста  Сатана  Куырдалæгонмæ.  Нарт  æмхæрд,  æмнуæзт
уыдысты дауджытимæ. Æмæ 'рцыди Куырдалæгон Сатанайы хуындмæ.
     –  Афтæ  'мæ  афтæ, Сосланы байсæрын хъæуы бирæгъы  'хсыры,  –
загъта йын Сатана.
     Райдыдта   аразын   Сосланæн  йемдæргъ  æмæ   йемуæрх   бæлæгъ
Куырдалæгон.
     Нарты  фыдбылыз  Гæтæджы фырт гæды Сырдон хъуыддаг  бамбæрста.
Æруайы бæлæгъаразæджы рæзты 'мæ дзуры:
     –  Диссаг  куыд не сты Нарты адæм... Ныр ацы лæг бæлæгъ  кæмæн
аразы, уый зоны, афтæмæй йæ цыппар æнгуылдзы даргъдæр кæны!
     Бæлæгъаразæг  дæр  фæдзæгъæл ис, æмæ бæлæгъ  цыппар  æнгуылдзы
цыбырдæр фæкодта.
     –  Ныр сæрын хъæуы лæппуйы, – загъта Куырдалæгон Сатанайæн,  –
æмæ  сæдæ  голладжы  тулдзæвзалы, æмæ  сæдæ  гæбæты  бирæгъы  'хсыр
ысцæттæкæн.
     Тулдзæвзалы   уайтагъддæр   сæдæ  голладжы   'рцæттæкæнынкодта
Сатана, фæлæ бирæгъы 'хсырæн амал нæ ары. Куы ницы амал ардта,  уæд
Уырызмæгмæ дзуры:
     – Сæдæ гæбæты дзаг мын бирæгъы 'хсыр самалкæн.
     – Æмæ цы 'гъдауæй самалкæнон? – фæрсы йæ Уырызмæг.
     –  Цы 'гъдауæй, уый дын мæхæдæг зæгъдзынæн. Авд фæндаджы астæу
мусонг  ыскæн. Æз дæм уырдæм æрвитдзынæн адæмы. Æмæ дæм кæйдæриддæр
æрвитон, стæй дæм æнæуый дæр чидæриддæр æмæ цыдæриддæр æфта, уыдон-
иу дзæбæх бахынц, æмæ цын-иу зæгъ, бирæгъы 'хсыр мæ хъæуы зæгъгæ.
     Ацыди Уырызмæг, æмæ авд фæндаджы астæу йæхицæн мусонг ыскодта.
Сатана  йæм уырдæм æрвитын байдыдта алы хæринаджы дзæбæх. Чи-иу  æм
бафтыд,  уыдоны-иу хорз федта. Фæлæ-иу афтæ кæмæн  загъта,  бирæгъы
'хсыр  мæ  хъæуы  зæгъгæ, уый та-иу фæджихау ис, æмæ-иу  йæхинымæры
загъта: Уырызмæг сæрра ис.
     Бады Уырызмæг авд фæндаджы астæу мусонджы, йæ къухы ницы 'фты.
Уæд  иубон  йæ рæзты 'рбауади Силæм, сыдæй мард, афтæмæй.  Уырызмæг
куыдзмæ фæдзырдта 'мæ йæ хорз федта.
     – Ам цы архайыс? – фæрсы йæ куыдз.
     Бирæгъы  ‘хсыр мæ хъæуы зæгъгæ йын загъта Уырызмæг. – Æмæ  уый
тыххæй ам бадын.
     –  Иннабонæй мæ иннабонмæ хорз ысхæсс, цы хæринагæй мæ  фæнда,
ахæм хæринагæй, æмæ дын æз самал кæндзынæн бирæгъты ‘хсыр, – загъта
куыдз.
     Хорз  зæгъгæ  загъта Уырызмæг, æмæ 'рвитын байдыдта  Сатанамæ,
куыдз цы хæринæгтæ агуырдта, ахæм хæринæгтæм.
     "Гъеныр  сæмбæлддæн, кæй агуырдтон, уыууыл", – загъта  йæхицæн
Сатана, æмæ 'рвыста, куыдзæн цыдæриддæр хъуыд, уыдон.
     Иннабонæй  иннабонмæ хорз ысхаста куыдзы  Уырызмæг.  Стæй  йын
куыдз загъта:
     – Гъеныр фидар кæрт ысби.
     Уырызмæг   фидар  кæрт  ысбыдта.  Куыдз  хъæдмæ  фæцыди,   æмæ
гадзабирæгъ-балтæ  тæрын  байдыдта уыцы кæртмæ.  Байдзаг  æй  кодта
бирæгъæй.
     – Дуцгæ, Уырызмæг, ныр! – дзуры йæм куыдз.
     –  Æмæ  куыд  дуцон, – загъта Уырызмæг, – куы мæ  аргæвддзысты
бирæгътæ!
     Уæд  Силæм  бацыди, иу бирæгъæн йæ бæрзæйыл ныххæцыд,  æмæ  йæ
раласта æддæмæ, Уырызмæгмæ. Уырызмæг дæр бирæгъы 'рдыгъта, æмæ  куы
фæци  дыгъд, уæд æй ауагътой. Афтæмæй иугай фæласта куыдз  бирæгъты
кæртæй  æддæмæ,  æмæ цæ Уырызмæг æрдыгъта. Йæ сæдæ  гæбæты  байдзаг
ысты бирæгъы 'хсырæй.
     Куы 'рбахастой Сатанамæ æхсыр, уæд Сосланыл иу ададжы 'взалытæ
ныккалдтой  æмæ  йыл  сæдæ куынцæй дымын байдыдтой.  Бирæ  йыл  куы
фæдымдтой, уæд Сатана Куырдалæгонмæ дзуры:
     – Бакæс-ма йæм – худын байдыдта, æви нæма?
     Куырдалæгон  дæр  æм бакаст, фæлæ лæппу худын  нæма  байдыдта.
Ноджы  йыл тынгдæр байдыдтой дымын. Бирæ та йыл куы фæдымдтой,  уæд
та йæм ногæй бакасти Куырдалæгон, æмæ лæппу худын байдыдта.
     Уæд   бирæгъы  'хсыр  бæлæгъы  ауагътой.  Куырдалæгон  Сосланы
цæхæрæй  райста,  æмæ  йæ  бæлæгъы æхсыры мидæг  нысхуыста.  Бæлæгъ
цыппар  æнгуылдзы цыбырдæр уыди, æмæ дзы Сослан йе мбæрц йæхи  куыд
адаргъ   кодтаид!  Æмæ  йæ  уæрджытæ  къæдзæй  баззадысты   бæлæгъы
æнæсæрыдæй, бирæгъы 'хсыр ын йæ уæраджысæртæ нæ бамбæрзта.
     Сослан  сыгъдæг болат фестади, æрмæст йæ уæраджысæртæ фæлмæнæй
баззадысты.
     
     ДАУДЖЫТЫ ЛÆВÆРТТÆ СОСЛАНÆН
     Уæларвон  Сафа  сфæндкодта дауджытæн куывд  ыскæнын.  Æрхуыдта
лæгтыдзуар  Уастырджийы,  арвнæрынгæнæг  Уациллайы,  сырдты   хицау
хъæрæу  Æфсатийы, фысфосыбардуаг Фæлвæрайы 'мæ уæларв Куырдалæгоны.
Æрхуыдта йæ куывдмæ дымгæтыбардуаг Галæгоны дæр, стæй фурдæй  дæтты
хицау  Донбеттыры.  Бадынц  дауджытæ Сафайы  хæдзары,  нуазынц  сау
бæгæны дзæбидыры сыкъатæй. Уырдыгыстæг та цын Нарты Сослан уыди.
     Уæд  Сосланы  цæрæнбоны  тыххæй рауагъта  гаджидау  лæгтыдзуар
Уастырджи.
     Æмæ банызта йæ нуазæн Уастырджи.
     Уыйфæстæ Сосланы цæрæнбоны тыххæй банызта Æфсати.
     Арфæ йын ракодта Сослан æмæ загъта:
     –   Æфсати,   дæ   бар  ысты  сырдтæ  иууылдæр  хохæй-быдырæй.
Хъахъхъæныс  цæ  дæ  бæрзондæй, æмæ цæм нæ  уадзыс  хæстæг  бацæуын
зæххон адæмы.
     Сафа дæр Сосланы фарс фæлæууыд, æмæ дзуры Æфсатимæ:
     –  Дæ  фос  кæмтты  дзæгъæлы куы сæфынц, уæд  цæ  хæлæг  кæныс
адæмæн?  Чъынды  ма  у,  Æфсати. Бахайкæн  адæмæн  дæ  фосæй.  Уыцы
дзæбæхдзинад дын рохуаты нæ баззайдзæн.
     Хорз  зæгъгæ  загъта  Æфсати. – Бахайкæндзынæн  æз  Нартæн  мæ
фосæй,  фæлæ  бынтон  лæвар нæ. Цуанон-иу цуаны  куы  цæуа,  уæд-иу
рахæссæд йемæ æртæ чъирийы, æмæ-иу уыцы æртæ чъирийæ æфцæгыл мæ ном
ыссарæд. Стæй-иу Саухохы сырд ку' амара, уæд-иу ын йæ рахиз  ысгуы,
фыдздзаг ыл чи сæмбæла, уымæн радтæд – æмбæлæггаг.
     Банызта Сосланы цæрæнбоны тыххæй Фæлвæра дæр, æмæ загъта:
     –  Цæмæй дын бирæгътæ дæ фосæй къаддæр давой, уый тыххæй  дын,
Нарты  Сослан,  æз бацамондзынæн арфæйы ныхæстæ.  Дæ  фосмæ  дын-иу
бирæгътæ куы лæбурой сæрвæты, уæд-иу ды уыцы ныхæстæ зæгъ,  æмæ  æз
дæ фосæй иуы дæр нæ бауадздзынæн ахæссын...
     Банызта Сосланы цæрæнбоны тыххæй арвнæрынгæнæг Уацилла дæр.
     Арфæ  йын  ракодта  Сослан нæртон æгъдаумæ гæсгæ.  æмæ  загъта
Уациллайæн:
     –  Абон  дæ æз адæмæн иу хæрзиуæг курын. Фехъуыстон: дæ дзыппы
ис  хоры  нæмгуытæ. Æмæ цæ ма бахæлæгкæн адæмæн –  стыр  бузныг  дæ
уыдзысты.
     Хорз  зæгъгæ  загъта Уацилла. – Раддзынæн æз ацы хорынæмгуытæй
Нартæн.
     Уалдзæджы,   куыддæр  зæхх  ыстæфса,  афтæ-иу  цæ   хуссарварс
байтауæнт.  Æмæ цæ афæдзæй-афæдзмæ хæрынæн цы хъæуы,  уый  цын  дзы
'рзайдзæни хор.
     Райста йæ къухмæ дзаг дзæбидыр Куырдалæгон дæр.
     –  Гъы, Куырдалæгон, – загъта Сафа, – æппынæдзух кæрдтæ аразыс
æмæ  сæрыс болат-адæмы. Бон изæрмæ хойыс дзæбугæй дæ куырдадзы, æмæ
нæ иу уысм æнцой нæ уадзыс.
     –  Бамбæрстон, Сафа, цы уагæн нæ 'рхуыдтай дæ куывдмæ,  уый  –
зæххон  адæмæн  нæ  хорздзинад курыс. Хорз  фæуæд!  Сараздзынæн  æз
Нартæн  æфсæнфындз дзывыртæ мæ куырдадзы, æмæ дзы уалдзæг  Нарт  сæ
хуымтæ кæндзысты.
     Арфæ йын ракодта Сослан дæр æмæ загъта:
     –  Йе,  Куырдалæгон, æрвон куырд, дæ номыл мах  адджын  бæгæны
'хсиддзыстæм, æмæ дын уымæй дæ ном ардзыстæм æрвылбон!
     Стæй йе 'ргом Галæгонмæ раздæхта Сослан æмæ йын афтæ зæгъы:
     –  Цæй-ма,  ды  дæр,  тызмæг Галæгон,  мауал  уадз  Нартыл  дæ
тымыгътæ, дæ уад, дæ дымгæ!
     Æгæр  бирæ нæ домыс, нæртон гуырд зæгъгæ загъта Галæгон. –  Æз
дын дзырд куы радтон, уæддæр йæ сæххæст мæ бон нæ бауыдзæн. Фæлæ-иу
фæззæджы  уæ  хоры  кæритæ куы сыгъдæгкæнат,  уæд-иу  æз  мæ  дымгæ
арвитдзынæн,  æмæ-иу уын уый уæ хорынæмгуытæ фæхицæнкæндзæн  зыгуым
æмæ цъацъайæ.
     Бузныг,  Галæгон  зæгъгæ загъта Сослан. – Дæдтын  дын  æз  дæр
нæртон лæджы дзырд: нæ кæритæн-иу сæ фæстаг фыййаг дæу уыдзæн.
     Уыйфæстæ   Сосланы   цæрæнбоны  тыххæй  банызта   дæттыбардуаг
Донбеттыр.  Уымæн дæр та нæртон æгъдаумæ гæсгæ арфæ ракодта  Сослан
æмæ загъта:
     –  Донбеттыр, зонæм æй, дæттæ иууылдæр дæ бар ысты.  Бирæ  тых
дæм ис, æмæ дæуæй дæр курын Нарты адæмæн исты хорз.
     –  Мæ дæттыл-иу куырæйттæ аразут. Мæнæй та уын уыцы лæвар.  Æз
бафæдзæхсдзынæн  мæ чызджытæн, цæмæй уын уæ куырæйттæн  сæ  цæлхытæ
æнæрынцойæ зилой.
     Арфæ  ракодта  Сафа  йæ уазджытæн сæ лæвæртты  тыххæй  æмæ  цæ
рафæндарасткодта алкæй дæр йæ фæрныг хæдзармæ.
     
     СОСЛАН КАРД КУЫД ЫСКÆНЫН КОДТА
     Сослан  йæ лæджы кары бацыди, æмæ уый дæр иннæтау йæ  кард  йæ
фарсыл дардта. Фæлæ кæрдтæ иухуызон нæ вæййынц. Чи цæ фæлмæн вæййы,
чи  та  –  цъæхснаг æмæ фидар. Нартæ-иу сæ Ныхасы арæх кодтой,  кæй
кард  хуыздæр у, кæнæ, кæй фат, зæгъгæ, ахæм койтæ. Кæнæ  иу  ыстыр
быцæуы  бацыдысты, хуыздæр уарт кæмæн ис зæгъгæ. Куыта-иу сæ кæрдтæ
фæлвæрдтой.  Æмæ  дзы  боныфæстагмæ  Сосланы  кардæй  фæлмæндæр  нæ
разынд.
     Чынтæй иу Хъоба хуынди, хъал, æнæфæныкхъал кæй фæхонынц  ахæм.
Фосæй  дæр æмæ фæллойæ дæр иннæ Чынтæй цауддæр уыди, фæлæ уый хыгъд
хорзæн  дардта  дыууæ карды. Стыр хъуыддаджы йæм хъуытазхъуыр  кард
уыди,  æнæуый хъуыддаджы та – æдзæнкард. Фæлвæрдтой Нартæ сæ кæрдтæ
кæрæдзийыл.  Фæлæ  дзы Чынты Хъобайы кæрдты ничи  'ййæфта.  Сосланы
кардæй  хуыздæр  кæрдтæ уыди Нарты адæммæ, фæлæ  уыдон  кæрдты  дæр
Чынты  Хъобайы кард карста фæлмæн цыхтау. Хъыг æмæ мастæн уыди  уый
Нартæн, фæлæ чи цы 'фтиаг æркæны, фæзæгъынц, уый – йæхицæн.
     Нартæн  быгъдуаны  хъомгæс цæуын хъуыди, æмæ  та  Сосланы  рад
æрхаудта фос фæхизын. Цы загътаид Сослан? Скодта йæ сæмпæрчъитæ, йе
скъуыдтæдарæс,  æркодта  йæ фæлдæхт худ йæ  хъоппæг  цæстытыл,  æмæ
ратардта Нарты фос.
     Рацыди  Сослан хъомгæс. Уæд арв æрбахгæдта бæзджын  саумылазон
мигътæй.  Бæстæ  мæйдарау нытталынг и. Цæст  дыууæ  къахдзæфæн  дæр
ницыуал  уыдта, ахæм сау талынг баци бон. Хъуыдыкæны Сослан:  "Уæдæ
ныр  мæ  фос  куы  фесæфой, уæд ма Нартæм цы  цæсгом  равдисдзынæн.
Зæгъдзысты Нартæ: Сослан фæтарсти, æмæ нæ тæрсынкæны мах дæр".
     Уæд  арв дардæй банæрыди. Арвынæрын æввахсæй-æввахсдæр  кодта.
Нырттивы  бæстæ,  арв æмæ зæхх кæрæдзийы хойынц.  Бæстæ  цæхæр  æмæ
гыбаргыбур  ысси.  Сыстади уаддымгæ. Фæлдахы  бæлæстæ  æд  уидæгтæ,
хæхты цъуппытæ пырхкæны. Фаркгай ыскъæфы къæдзæхтæ айнæджы тигътæй.
Уыйфæстæ  арвы дуæрттæ фегом ысты. Къæртайæкалæгау райдыдта  уарын.
Цæугæ  суадæттæ арвæй зæхмæ ныууырдыг ысты, æмæ зæххыл ивылд  дæттæ
фестадысты.  Дæттæ  сæ  разы цы арынц, уый ахафынц,  æмæ  йæ  фурды
бамидæгкæнынц. Зæххы хуылфы дон афтæ бирæ ацыди, æмæ  саумæр  исдуг
хæрдмæ   æнхъизæгау  ыскæны.  Уыйфæстæ  арвуобæуттыл  ракалдта   йæ
цæхæртæ, æмæ уобæуттæ ныппырх ысты. Æмæ арвæй иу ыстыр дур сæмбæлди
зæххыл. Сослан дæр ныххуылыдз и, ныллæхъхъир.
     Фæстагмæ  дымгæ  мигъты фæхаста, арв раирд,  æмæ  хурыцæст  йæ
хъарм тынтæ раппæрста зæхмæ. Ракасти Сослан, æмæ астæумæлæмы лæууы,
йæ   разы  тæвдæй  –  хъæбысыдзаг  тымбыл  дур.  Сослан  дзы   йæхи
схъармкодта. Стæй рахызти лæмæй. Йæ фосыл йæ цæст ахаста 'мæ федта:
калдхъæдты  'хсæнты  йæ  фос  иугай-дыгай  лæууыдысты.  Сослан   цæ
рамбырдтæкодта,  фæлæ Чынты Хъобайы дыууæ галы уым  нæ  разындысты.
Базыдта  йенамонд, уæдæ мын Хъоба йæ галтæ афтæ нæ ныууадздзæн.  Цы
ма ссардта фосæй, уыдон æртардта.
     Æмæ загъта Сослан Сатанайæн:
     –  Хъобайы  галтæ  мын кæмдæр фесæфтысты, иннæ  фос  æнæхъæнæй
æртардтон. æмæ мын ныр Хъоба цы зæгъдзæни?
     – Сафамæ уал ацу.
     –  Н'  ацæудзынæн.  Уæд исчи зæгъдзæни, Сослан  Хъобайы  галты
цыдæр фæкодта, æмæ ныр уæларв йæхи бамбæхста зæгъгæ.
     – Нæ зæгъдзысты!
     – Зæгъдзысты!
     –  Нæ зæгъдзысты, Сослан. Æз цын æй бамбарынкæндзынæн: Дæ кард
дæуæн  цыхт  лыгкæныны  йæддæмæ ницæмæн бæззы.  Æмæ  уæларвмæ  кард
аразынмæ фæцыддæ.
     Сослан  ахъуыдыкодта  'мæ дзуры йæхицæн:  "Ай  мын  мæ  кардыл
сылгоймаг дæр ма куы худы, æмæ йæ куы рафаудта. Цæй, æмæ йын  абоны
дуры хабар ракæнон.
     Æмæ йын дзуры Сатанайæн:
     –  Абон  мыл  диссаг  сæмбæлди, æмæ мын  йæ  басусæг  тæригъæд
уыдзæн.  Æз лæмы м' астæумæ ныссагътæн. Уæд кæсын, æмæ мæ разы  иу,
хъæбысыдзаг уыдаид, ахæм дур. Артау æндæвта. Схъарм мæ  кодта  уыцы
дур, æмæ мын асуркодта мæ дзаума.
     Сатана базыдта, уый арвæйæрхаугæ дур кæй уыди, æмæ загъта:
     – Æмæ цы фæци ныр уыцы дур?
     – Æз ма йæ уым ныууагътон.
     –  Уæдæ уайгæ кæн. Кæд ма йæ ссарай, уæд æй Сафамæ схæсс. Фæлæ
дæ  фæдзæхсын  – раздæр-иу дзы туас рацæгъдынкæн. Стæй-иу  уыйфæстæ
зæгъ Сафайæн, цæмæй дын уыцы дурæй кард сараза. Æфсон дын ис.
     Сослан  ацыд.  Лæмы  цурæй  дур  систа,  иу  æрхъискъæртт  дзы
'рсаста,  æмæ Сафамæ араст. Куы схæддзæ, уæд дур фæсвæд  æрывæрдта.
Фæлæ æрхъискъæртт Сафамæ бахаста йæ куырдадзмæ 'мæ йæм дзуры:
     – Фæрнæй кусай, Сафа!
     – Алыбон æгас нæм цæуай, Сослан. Цы хур, цы къæвда дæ схаста?
     –  Нартæн быгъдуаны хъомгæс уыддæн. Мæ фос фыдкъæвдайы ныппырх
ысты.  Сæ фæстæ рахау-бахау фæкодтон, мæ къахыл дзабыр нал баззади.
Чынты  Хъобайы  дыууæ  галы  ма мын  агуринаг  ысты,  æмæ  мын  ацы
'рхъискъæрттæй туас рацæгъд, цæмæй мæ дзабыртæ арæхсон.Æрмæст  мæхи
цур, тагъддæр.
     Сафа сразы, фæлæ ма загъта:
     – Уыцы къæвдайы заманы æз мæ куырдадз æндæр ранмæ раивтон, æмæ
мын мæ хъæсдарæг ардæм ысдав.
     Сослан хъæсдарæгмæ ныццыди. Хъæсдарæг ахæм уæззау уыди, æмæ йæ
Сослан  йæ  фæдыл  ласæгау  фæкодта.  Йæ  фæдыл  куыройы  нукдзагæй
къæвдадон  уади.  Сласта хъæсдарæг, зæххы йæ  ныссагъта.  Сафа  дæр
æрхъискъæртт куырдадзы куынцы бавæрдта. Сдымдта йыл, æмæ йæ цæгъдын
райдыдтой. Æрхъискъæрттæй ахæм цæхæртæ калди, æмæ сæ рухсмæ цæстытæ
тартæ кодтой. Туас ысцæттæ.
     –  Айхуызæн  æфсæн  нырма никуы рацагътон  мæ  хъæсдарæгыл,  –
загъта Сафа.
     – Æз ма дын хъуамæ уымæй кард рацæгъдынкæнон...
     – Бар дæхи.
     Уыйфæстæ йæ æрвдур æрбахаста Сослан Сафамæ.
     – Мæ кард фæдисы 'ппæты фæстаг у. Хал дæр нæ лыгкæны.
     Æмæ  Сослан  йæ кард ысласта 'мæ хырхыкомау дæндæгтæ-дæндæгтæй
зынди.
     – Ай дæ кардæй хырх арæзтай?
     –  Нæ,  ам мæ кардыкомыл цал носы ис, уал фæлвæрды йæ скодтон,
æмæ-иу  дзы  алы  хатт  дæр къæртт фæхауд.  Фæлæ  дæм  иннæ  ацафон
зындзынæн, æмæ мын уæдмæ мæнæ ацы дуртæй кард рацæгъд.
     – Хорз, фæуæд дæ фæнд.
     Æмæ Сослан рацыди сæхимæ, æмæ Сатанайæн афтæ зæгъы:
     –  Уыцы  дурæй туас рацæгъдынкодтон, иннæйы ныууагътон Сафамæ.
Къуыримгъуыдмæ мын дзы кард рацæгъддзæн.
     Уæд æй Сатана афарста:
     – Туас дæхимæ ис?
     – Мæхимæ!
     –  Уæдæ  дæ  кардмæ куы цæуай, уæд-иу кардæн  йæ  фистоны  бын
сусæгæй  туас  атъысс.  Кæд ыл фæбыра – уæд  дæ  кард  у.  Кæд  дзы
иннæрдæм  азына, уæд дæу нæу, æмæ дæхион агур. Сафайыл æууæнк  нæй,
дæ кард дын æндæрæй аивдзæн.
     Рацыди  иу  къуыри  æмæ  та Сослан Сафамæ  араст  и  уæларвмæ.
Бадзырдта йæм:
     – Ам дæ цы, Сафа?
     – Ам дæн, Сослан!
     – Уæдæ мын мæхион ку' авæрис!
     –  Ныртæккæ!  –  загъта Сафа. Бацыди 'мæ йæм иу кард  рахаста.
Сослан  фистоны  бын  йæ туас фæцавта, æмæ – карды  хъусы  иннæрдæм
ахызти.
     – Ай мæ кард нæу.
     – Дæу у.
     – Нæу, Сафа, нæу.
     Уæд  та  Сафа æндæр кард рахаста. Сослан та уыцы карды фистоны
бын дæр, кардыхъусы, туас фæцавта, æмæ та иннæрдæм азынди.
     – Сафа, хынджылæг мæ кæныс?
     – Цæмæн афтæ зæгъыс?
     – Уæдæ мæ кард кæм и?
     – Ау, уый дæр та нæу?
     – Нæу!
     – Мæ мад, мæ фыдыстæн, дæу у!
     – Æз та зæгъын: мæ мад, мæ фыдыстæн, ацы кард дæр мæн нæу!
     Сафа  кæсы,  æмæ Сослан æгæр-æгæр куы тæвдкодта, уæд  ын  йæхи
кард  рахаста.  Сослан  туас кардæн йæ фистоны  бын  фæцавта.  Туас
фæцъыввытласта 'мæ цæхæртæ скалдта.
     – Гъе уый æцæгдæр мæ кард у!
     –  Мæ  Хуыцау – ме вдисæн, Сослан, куы ма дын æй загътон, ахæм
кард  æз  нырма мæ хъæсдарæгыл никуы ма рацагътон, æмæ йыл  сæттын:
мæхи йæ бакæнон зæгъгæ сфæндкодтон мæ мид-зæрдæйы.
     Сослан тагъд мæстыгæр уыд, æмæ йæм йæхи нал бауырæдта:
     –  Сафа,  абонæй  фæстæмæ дыл æххæст лæджы 'ууæнк  мауал  уæд!
Нартæ  дæм  аразынмæ мацыуал хæссæнт, æмæ дын сæ хæдзæрттæм  цæуыны
бар мауал уæд, цалынмæ дæм хонæг не рбарвитой сæхæдæг, уæдмæ.
     Сосланы  ныхас Сафайыл æрцыди. Уæдæй фæстæмæ Сафа  Нартæм  æнæ
хонæг нал цыди.
     Сослан Нартæм æрыздæхт. Уæд æм Чынты Хъоба дзуры:
     – Мæ галтæ кæм ысты, Сослан?
     – Хъоба, фидын дын цæ, æрмæст мæ ма бафхæр.
     – Лæг дæ, лæг, Сослан! Фæлæ дæм лæджы 'гъдауæй ницы ис.
     – Цæуылнæ?
     – Уæд уал, дæ къæлуа цы кардæй фæлыгкæныс, уый раивис.
     –  Мад, фыдæй гуырд йæхи ма схонæд, уæдæ, нæ дыууæйæ уый,  æмæ
чи фæтæрса! Сфæлварæм нæ кæрдтæ!
     – Сфæлварæм!
     Æмæ Ныхас уыдонмæ ныккасти.
     – Дæ кард бынæвæрд æркæн, – зæгъы Сослан.
     – Нæ, ды йæ 'ркæн бынæвæрд! Ды фæлварыс дæ кард.
     –  Хорз.  Уæдæ афтæ цæв, æмæ ма мын, дæ кардæй сæрдасæн  цæмæй
саразон, уый куыд аззайа!
     Хъоба  Сосланы  карды  тыхтыхæгæй нырриуыгъта  'мæ  –  дзæхст:
Хъобайы   кард   дыууæ  фæхаудта,  æмæ  йæ  лыггаг   кæмдæр   дурты
ныззæллангласта, йæ къухы ма дзы дыууæ дисны бæрц аззади.
     Сосланы  кардыл фæд дæр нæ фæзынди. Хъоба уый куы  федта,  уæд
загъта Сосланæн:
     – Иу масты бæсты мын дыггаг маст дæр ыскодтай!
     – Нæ Хуыцау не вдисæн, дæхи аххос уыд.
     Цы ма загътаид Хъоба, æрмæст ма афтæ бакодта:
     – Йех, фæлæ мæ галтæ, мæ галтæ!
     Уæд Сослан дыууæ галы 'рбалæууын кодта Ныхасы.
     – Мæнæ дын галтæ!
     – Уыдон мæ нæ хъæуынц.
     – Цæуылнæ?
     – Иу къухæй иннæмæн лæвар ничи кæны.
     – Уæдæ афæдзбалцы цæуын, æмæ дын æз дæ галтæ ссардзынæн.
     – Ахæм дзуапп мæ зæрдæмæ цæуы!
     Сослан уæлдай ницыуал загъта, фæлæ йæхи цæттæ байдыдта балцмæ.
     Иубон зæгъы Сатанайæн:
     – Æз афæдзбалцы цæуын, фæлæ мын-иу мацæмæй тæрсут.
     Араст  Сослан  йæ фыдздзаг дард балцы. Иуран иу  ыстыр  хæхтыл
ахызт.  Арф кæмтты цæуы, тыгъд быдырты... Цæуы Сослан. Бахæддзæ  иу
доны  былмæ,  æмæ  мæнæ диссаг: доны был зæронд ус  бады,  армыдзаг
цæстысыг калы. Цæссыгтæ сиувæййынц, æмæ цæ суадонвæд рацæуы. Сослан
æй фæрсы:
     – Цы кæныс, мæ мадыхай, цæуыл афтæ кæуыс?
     –  Гъе,  мæнæ лæппу, – дзуры зæронд ус. – Ды нырма, маст  циу,
уый нæма бавзæрстай, æмæ хъал ныхас уымæн кæныс.
     – Æз дæр йæ бавзарынмæ рацыддæн. Дард бæстæй дæн.
     – Ахæм мыггаг Нарт ысты.
     –  Уыдонæй дæн æз дæр, æмæ мыл цæмæй баууæндай, уый тыххæй  мæ
бавзар.
     – Нартæ ахæм ысты, æмæ сæ иу цæфæй æртæ амæлы. Хицæн дæр уымæй
кæнынц.
     Уæд  Сослан сæгуытты згъоргæ ауыдта, æмæ цæм йæ фат фæцарæзта.
Фат  цæхæркалгæ  атахти, æмæ авд сæгуыты авдæй  дæр  æртылдысты  сæ
цурмæ.
     – Цæй, цы зæгъыс?
     –  Мæ  цæстытæй  мæ  ракæсынкодтай. Æрмæст-ма  мæ  уырнын  дæр
бакæнынкæн.
     Сослан акасти. Уæйгуыты фыййæуттæ авд галы уæргъбаст ыскæныныл
архайдтой,   фæлæ   сæ  бон  ницы  уыди.  Сослан  цæм   базгъордта,
уæргъбæстытæ бæндæнтæй сæлхъывта, æмæ дзуры усмæ:
     – Адон дын мæ лæвар!
     –  Бауырныдта мæ ныр – ды Нартæй дæ. Фæлæ ма сæрбахъуыды сахат
дæхи куыд хъахъхъæндзынæ, уый дæр мын равдис... Уæд æцæг нæртон лæг
дæ.
     – Ам, æз мæ тых кæимæ бавзарон, ахæмæй никæй зонын.
     – Далæ быдыры кæрон рыг мигъау сыстади, уый уыныс?
     – Уынын! – зæгъы Сослан.
     –   Уæдæ  уыдон,  ды  кæй  бафхæрдтай,  уыцы  хъомгæстæ   сты.
Фæфæдискодтой, æмæ дæм авдавдæй рацæуынц.
     Сослан  йæ кард кæрддзæмæй фæцъортласта. Арвау цæхæр ыскалдтой
йæ фæрстæ хурытынтæм. Дымгæйау уæлдæфы ныхситласта кард, æмæ Сослан
Дурæгомты   раз  хæлиу  æрлæууыди.  Дурæгомтæ  авдавды  фатдзæгъдæн
ныккодтой Сосланыл. Сослан йæ кардæй дыууæрдæм æхситдзæф кодта, æмæ
фæттæ йæ размæ схъисгай калдысты. Иу фат ыл не мбæлди.
     Дурæгомты  фæдисæттæ  сæ кæрдтæ сластой. Сæхи  рауагътой  зæйы
уылæнтау,  æмæ  систой цъыччытæкæнын. Сослан цæ цæлхъытæ  райдыдта,
авдавдæй  ма  иу авды ауагъта, иннæтæ бынхафт кæрдæгау  æркалдысты.
Радтой сæхи уыцы авд Сосланмæ уацары.
     – Адон ма цæмæ ныууагътай? – дзуры зæронд ус.
     – Мыггагæн. Мыггагæн дæр ма дзы ныууадзын хъæуы.
     – Хæмпæлгæрдæг хоры хуымты хъыгфæдары...
     – Хатт хæмпæлгæрдæг хосыскондæй фæхуыздæр вæййы.
     Зæронд ус ницыуал ысдзырдта, æмæ йын уæд Сослан афтæ:
     – Дæ маст, уæдæ, ныр дæр нæ дзурыс?
     –  Зæгъдзынæн дын мæ маст, кæд дæ афтæ тынг фæнды йæ  базонын,
уæд...  Мæнæн уыди авд фырты. Адон мыггаг мын цæ фæкодта,  æмæ  цæм
ныр æнæхъæн къуыри кæсын æнхъæлмæ. Фæлæ цæ ницыуал хъусын. Æвæгæсæй
баззаддæн. Мæ сагъæс дæр уыууыл уыди.
     – Уох, авд фыртыл кæд исты 'рцыди, уæддæр дын сæ туг ист у. Сæ
ныхмæ дын мæнæ авд цагъары дæдтын. Æз цæуын Дурæгомты адæммæ. Цы нæ
ис!  Кæд ма дæ фырттæй искæй æгасæй баййафон, уæд зон, дзæбæхæй дæм
æй хæддзæ кæндзынæн, кæннод дын дæ маст сисдзынæн æртывæрæй.
     Зæронд  ус  акодта авд цагъары Дурæгомты адæмæй,  ахæссынкодта
авд галы дæр сæхимæ. Сослан та рацыди Дурæгомты мæликмæ.
     Дурæгомты  адæм  бадынц сæ куывды. Сослан цæм  бацыди  'мæ  цæ
фæрсы:
     – Ам хистæр чи у?
     – Мæликк-æлдар.
     Сослан та уымæ дæр бацыди 'мæ йæ фæрсы:
     – Æргом дзуаппæй дæ фæрсон, æви хæцгæ кæнон?
     –  Æргом дзуаппæй мæ бафæрс. Стæй хæцын кæд хъæуа, уæд мах дæр
ронбæгъд куы нæ стæм.
     –  Уæдæ  уæ бæстæм цы авд æфсымæры бахаудта, мæн фæнды уыдонæн
сæ хъысмæт базонын.
     – Мах æгъдау ахæм у, æмæ кæимæ дзурай, уый хъуамæ зонай.
     –  Мах  æгъдау та ахæм у: де фхæрæджы куы ссарай, уæд æм мауал
кæс,  дæхи мауал амон. Фæлæ 'фхæрæгæй алы 'фхæрд адæймаг дæр йæхион
фæдомы.
     Ныхас  ныхасы  фæстæ,  афтæмæй  цын  хъаугъамæ  рацыд.  Сослан
мæличчы къубал аркъауæлхъывд акодта йæ къухæй æмæ йæ фæрсы:
     –  Авд æфсымæры кæм ысты, уый мын зæгъдзынæ æви нæ? Кæннод дын
дæ къубал карчыкъубалау ыстондзынæн.
     –  Авд ныггæнды бын ысты, фæлæ æз м' адæмæй ахæм лæг нæ зонын,
æмæ уыдонмæ чи ныббыра.
     – Кæм и ныггæнд?
     Мæликк ныггæнд бацамыдта. Сослан дзы иу сæррæтт ныккодта,  æмæ
зæххы  бынмæ  аирвæзти.  Рахызти иу хæдзары,  кæсы  æмæ  авд  лæджы
æрмгуырæйттыл; ифтыгъд галтау, куыройыфыдтæ зилынц. Ссады  рыг  цыл
афтæ  тынг  ныббадти,  æмæ ма сæ цæстытæ æнæбары  'рттывтой,  æндæр
ницыуал зынди сæ уындæй.
     Байрайат, куыройгæстæ! Ай цавæр арф ран кусут?
     –  Хуыцауы  уазæг  у, фæлæ сæрсæфæн бæстæм  дæхи  къахæй  цæмæ
'рцыддæ? – дзурынц æфсымæртæ.
     –  Æз агурын авд æфсымæры. Сæ мад уæлæуыл куыдвæд кæны, æмæ йæ
тæригъæдæй дуртæ скъуыйынц.
     – Йехх, уымæн нæртон лæг баххуыскæндзæн, æндæр ничи.
     –  Уымæн нæртон лæг баххуыскодта. Йæ фырттæй алкæй ныхмæ æхсæз
маргæ  акодта, фæйнæ та йын цагъартæ радта. Авд галы та  йын  лæвар
бакодта æргæвстæй.
     – Уый ды дæ?
     – Æз, бæгуыдæр.
     – Уæдæ кæд уый ды сарæзтай, æцæг, уæд дæм дарддæр цы фæнд и?
     – Æз авд æфсымæры агурын, хъуамæ цæ сæ мадмæ фæкæнон.
     –  Уæдæ уыдон мах ыстæм. Фæлæ дæуæн ардæм де рцыд куыд æнцонæй
уыди, д' ацыд афтæ 'нцонæй нал уыдзæн.
     – Цы уæлдай у?
     –  Дурæгомты  мæликк дæлимонты хæрæфырт у. Уый мах  дæр  ардæм
барæй   æрыппæрста,  цæмæй  нæ  фæндаг  æхгæд  уа.  Уыныс:   кусæм,
тухæнкæнæм, цы нæ бон у? Ныр мах тыххæй ды дæр тухæйнаг фæдæ.
     – Фæлтау уæхи æрыхсут, æмæ цомут мемæ.
     Бакоммæкастысты  авд  æфсымæры,  ныууагътой  сæ   куыст,   æмæ
Сосланимæ рацыдысты.
     Уæд Сослан иу ран бæхдугъ ауыдта Дæлимонтыхъæуы.
     – Ай цавæр дугъ у?
     –  Дæлимонтæн  сæ мæличчы гуырæн бон абон у, æмæ  йын  бæхдугъ
уадзынц.
     Сослан  йæ  фат  хидыл  цæхгæр  авæрдта,  дугъонтæй  хидмæ  чи
'рбахæддзæвæййы, уый йæ бæхæй атæхы 'мæ зæххыл сæмбæлы.
     – Уыцы фат кæй у, цæуылнæ йæ айсут? – дзуры Дæлимонты мæликк.
     – Махырдыгон нæу, – зæгъынц Дæлимонтæ.
     Дæлимонтæ схæцыдысты фатыл, фæлæ уый афтæ фидар сагъд уыди æмæ
йæ 'нкъуысын дæр нæ фæкодтой. Уæд цæм Сослан дзуры æфсымæртæм:
     –  Уынут,  мæ  фат  сæфтауын нæ фæразынц, æмæ  уыдон  мемæ  цы
бакæндзысты хæцынæн! Цæугæ ныр мемæ.
     Сослан  æмæ авд æфсымæры бацыдысты Дæлимонты мæликмæ. Æмæ  йæм
Сослан дзуры:
     – Кæнæ мын уæлæмæ фæндаг радт, кæнæ дæ æнæмыггаг фæкæндзынæн.
     – Кæд нæ æнæфыдбылыз уадзыс, уæд дын – фæндаг.
     Сослан ын ард бахордта.
     Æмæ сæ нæргæадæг æрбахастой уæд Дæлимонтæ.
     – Сбад адæгыл, – загъта мæликк Сосланæн.
     – Ацы авд æфсымæры дæр кæнын мемæ.
     – Уыдон ахæсты сты.
     – Æз дæр цæ уымæн кæнын, сæ фæдыл уымæн цæуын.
     – Уыдон Дурæгомты мæликк – нæ хæрæфырт – махмæ ахæстæй радта.
     – Гъемæ Дурæгомты мæликк та мæнæн фæндаг бацамыдта адон тыххæй
сымахмæ.
     Сбадтысты  авд  æфсымæры  дæр адæгыл.  Адæг  цæ  гуыргуыргæнгæ
Цæрддзуйыбæстыл  рахаста,  æмæ  фæуæле  сты.  Рахызтысты.  Адæг  та
фæстæмæ атахт.
     Дурæгомты мæликк ыстыр куывд кодта Сосланы сæфтыл. Сослан  уый
куы базыдта, уæд авд æфсымæрæн афтæ зæгъы:
     – Разыбадæг лæуут, æви тæрæг лæуут?
     Тæрæг зæгъгæ загътой æфсымæртæ.
     Сослан  разæй  æрбадт,  йæ  кард  ысласта.  Уæд  авд  æфсымæры
Дурæгомты адæмы рамбырдкодтой.
     Разæй  цыл  Сослан цæгъдгæ ыссыди. Æмæ авдæй цы  мардтой,  уый
Сослан  иунæгæй  цагъта. Афтæмæй Дурæгомтæ стыхстысты  æмæ  лæгъстæ
кæнын райдыдтой Сосланæн:
     – Бындзагъд нæ ма фæкæн.
     –  Мæнæ  мын  мæ разæй авдавды сæдæ сæры фос ыскæнут,  æмæ  уæ
уадзын.
     Радта цын Дурæгомты мæликк, Сослан ц' агуырдта уый, æмæ рацыди
Сослан  авд  æфсымæримæ. Æрцыдысты авд æфсымæры сæ мадмæ.  Мад  цыл
ныццинкодта йæ фырттыл дæр æмæ Сосланыл дæр. Сосланæй æстæм  хъæбул
загъта.  Уыйфæстæ  Сослан  Нартæм  æрцыди.  Йæ  фосыскондæй   Чынты
Хъобайæн авд сæры радта, иннæты Нартыл байуæрста. Афтæ уыд  Сосланы
фыдздзаг балц.
     
     ХÆМЫЦЫ ЛЫМÆН
     Нарты  Хæмыц  усуарзаг  уыди. Иубон  Нарты  сылыстæг  –  усæй,
чындзæй,  чызгæй – бадзырдтой иумæ: "Абон нæ иу дæр йæ къах  æддæмæ
куынæуал авæра, афтæ!"
     Куыд  бадзырдтой, афтæ бакодтой. Æмæ Хæмыц дис кæны: "Кæм ысты
Нарты сылыстæг?
     Иу цæ æддæмæ куынæуал зыны?"
     Æмæ Сатанамæ бацыд фæрсынмæ.
     – Нарты сылыстæг куы никæцæй зынынц, уæд кæм ысты?
     Дæуæй  сæ  бон нал у зæгъгæ йын загъта Сатана. – Ус нæ  курыс,
æмæ дыл æмдзырд бакодтой: цалынмæ Хæмыц Нартыхъæуы уа, уæдмæ нæ  иу
дæр  мауал  ракæсæд æддæмæ. Æмæ фæлтау авд уæйыджы хæрæфыртмæ  фæцу
Нарты сылыстæгæй сеппæтæй дæр уый аивдæр у, æмæ рæсугъддæр.
     Æмæ  Хæмыц  араст и йæ фæндагыл иунæгæй. Бафтыди иу хъæдмæ  иу
хохрæбын.  Никæуыл сæмбæлд, æххормаг дæр ысси.  Уæд  кæсы,  æмæ  иу
хъуаз  æрбацæйзылди хизгæ-хизгæ хъæды кæрон. Хæмыцæн  æй  йæ  зæрды
фехсын  уыд,  фæлæ  саг æхстбæрцмæ нæ лæууыд. Уæд  систа  Хæмыц  йæ
сартæнзæт,  æмæ  дзы ныууасыди. Хъуаз æй базыдта,  æмæ  иу  лæгæтмæ
балыгъди.  Бахæддзæ Хæмыц лæгæты дуармæ. Лæгæтæн та уыди зырнæйзылд
æмæ  нывæфтыд  дуар. Хæмыц йæхиуыл фæхæцыд иучысыл, стæй  бадзырдта
мидæмæ:
     – Уазæг уæ дуармæ, хæдзаронтæ!
     Иу  ус  æм рауади 'мæ йæ хæдзармæ бакодта. Хæдзар мидæгæй  уыд
хæрзæфснайд æмæ сыгъдæг.
     Ус Хæмыцы раз æртыкъахыг авæрдта – алы минас фынгæн йæ уæлæ.
     – Сис, ахæр уал исты. Ам нæй мæ сæрыхицау.
     Æмæ Хæмыц æрæвнæлдта фынгмæ.
     Уæд  дын  ус  йæ  дыстæ  фесчъилкодта 'мæ фегомкодта  рудзынг.
Адардта уырдыгæй йæ иу цонг, æмæ цонг хурытынау рухс ыскалдта. Иннæ
къухæй  та арт акодта, æмæ хыссæ змæнтыныл фæци. Цы кæрдзын ракæны,
уый  афыцы,  æмæ  йæ  фехсы  рудзынгæй.  Хæмыц  дискæны  'мæ  дзуры
йæхинымæр: "Цæмæн цæ 'ппары, цымæ, ацы ус йæ кæрдзынтæ? Уæд  ма  цæ
фыцгæ та цæмæн ыскæны?"
     Ус æй фембæрста 'мæ йын афтæ зæгъы:
     – Цæуыл дискæныс, уазæг?
     – Диссагыл дис куыд нæ кæнон?
     – Уагæры цы федтай ахæм диссагæй?
     –  Кæрдзын кæныс дæ иу къухæй, гъеуый федтон. Афыцыс æй,  стæй
йæ фехсыс. Уый диссаг куыд нæ у? Уæд ма йæ фыцгæ та цæмæн ыскæныс?
     – Уый цас диссаг у! Диссаг, далæ фæзы хыл чи кæны, уыдон ысты.
Мæнæ-ма ардæм рауай, æмæ цæм акæс.
     Хæмыц  усы цурмæ бауад. Усæн йæ цонджы рухсмæ дзæбæх  зындысты
авд гуыппыр уæйыджы. Кæсы Хæмыц, æмæ иу лæгыл сæвварс ысты уæйгуытæ
–  хъуамæ  йæ  амарой. Ус кæрдзын куы фехсы, уæд уыцы  лæджы  дзыхы
бахауы кæрдзын: æмæ та лæг тынгдæр æрлæууы сæ ныхмæ.
     Хæмыц  мæтхæлкодта  йæ  мид-зæрды. Нал  æм  фæлæууыд,  æмæ  йæ
афарста усы:
     – Чи сты уыцы адæм? Цæмæн æй марынц удхарæй уыцы лæджы?
     –  Авд  уæйыджы сты уыдон, – загъта ус. – Æз уартæ уыцы  лæгмæ
скодтон мой, æмæ йæ ку' амарой, уæд мæнæн дæр ме сæфт у. Мæ  цонджы
рухс  уæйгуыты  кæсын нæ уадзы, æмæ цын уæд нæ  лæг  хорз  фæвæййы.
Кæрдзын  йæ хъуыры ку' ацæуы, уæд йæ ныфсыл бафты, æмæ  йæ  тых  нæ
сæтты. Ныр æртыггаг бон хæцынц.
     Хæмыц рагæпласта, æмæ гуыппыр уæйгуытæм дзуры:
     – Цæуылнæ ныууадзут мæгуыр лæджы?
     Уыдон  æм  нæ  байхъуыстой. Уæд Хæмыц кард  фелвæста  'мæ  цыл
ралæууыд. Ныццагъта цæ сеппæты дæр. Стæй лæгмæ бацыди 'мæ йæ фæрсы:
     – Куыд дæ, мæ фысым?
     – Мæ уд мæ мидæг ис, фæлæ нæ – мæрдтæй дæн, нæ – цæрдтæй.
     – Уæдæ цом уæхимæ.
     Æмæ йæ ракодта Хæмыц. Æмæ загъта уыйфæстæ лæг йæ усæн:
     –  Ацы  лæджы фæрцы фервæзтæн, æмæ йын мацы бахæлæгкæн. Æз  та
йын лæваркæнын, æртæ комы мын цы фосрæгъæуттæ ис, уыдон.
     Хæмыц  дæр  æртæ  комы  рæгъæуттæ йæ  разæй  ыскодта,  æмæ  цæ
'ртардта   Нартæм.  Нарты  сылыстæгæй  алкæмæн  дæр   фæйнæ   стуры
балæваркодта.  Цы  ма  дзы  баззад йæ  фæллойæ,  уыдон  та  иннæтæн
байуæрста.
     Хæмыцæн ыстыр аргъ ыскодтой Нартæ, æмæ йыл Нарты сылыстæг  дæр
нал худтысты.
     Уæдæй   фæстæмæ  Хæмыц  афæдз   иу  хатт  цыди   авд   уæйыджы
хæрæфыртмæ.
     Фæткæн  баззайæд ацы хабар зæгъгæ, ахæм ныхас æрцæуы  ныр  дæр
ма. Фæткæн баззайæд, фæлæ сусæг макуы бауæд.
     
     ХÆМЫЦ ÆМÆ НАРТЫ ЧЫНДЗЫТÆ
     Уæд,  зæгъы,  Нарты чындзытæ срæдзæгъдкодтой сæ къуымбил  æмæ,
быцæуæй,  чи  пиргæ  кодта, чи – фæтдзæгъдæн. Хæмыц  сылыстæгуарзаг
уыди, æмæ йæ фæндаг чындзытыл ракодта. Чындзытæ йын сыстадысты,  сæ
куыст ныууагътой.
     –  Йæ  нымæт  æвзæр кæмæн разына, уый мæ тæрхонмæ  хаудзæн,  –
æртхъирæнгæнæгау цæм дзуры Хæмыц.
     Æмæ ацыди уыйфæстæ.
     Бурæфæрныгæн  хæрæфырт-чызг уыди. Хæмыц æм рагæй хъавыд,  фæлæ
йæ къухы не фтыд. Æмæ дзы ныр йæ цæст нал иста уыцы чызгæй.
     Фесты цагъд сæ къуымбил Нарты чындзытæ. Дон ыстæвдкодтой,  æмæ
райтыгътой сæ фондзыссæдз хъисыны.
     Хæмыц та цыл разылди, æмæ та йын сыстадысты.
     Уæд цæм уый бартхъирæнкодта:
     –  Æмхуызон  куы нæ рауайой уæ нымæттæ, искæй нымæт  уæ  чысыл
æндæрхуызондæр куы разына, уæд мæ тæрхонмæ хаудзæн!..
     Ныууагъта цæ Хæмыц, æмæ Сатанамæ бауад.
     –  Бурæфæрныджы хæрæфырт мæ къухы куыд бафта,  уымæн  мын  хос
ыскæн – йæ нымæты йын исты хъулон авæр.
     Сатана  ацыд  æмæ,  Бурæфæрныджы  хæрæфырт  йæ  къуымбилтæ  цы
хъисыныл  æрывæрдта, уым сау къуымбилты бын урс къуымбилы  уадздзаг
авæрдта сусæгæй. Стæй, цыма ницы 'рцыд, уыйау загъта:
     – Иухуызон æвæрд ысты къуымбилтæ, куыддæриддæр хъæуы, афтæ æмæ
цыл ныр дон акæнут.
     Дон  цыл  акодтой,  стыхтой цæ хъисыны æмæ –  гъæйда-мардзæ  –
уæрдын райдыдтой Нарты чындзытæ.
     Æмæ Сатана рацыди уæд æмæ рахабаркодта Хæмыцæн:
     – Бурæфæрныджы хæрæфырты нымæты уыдзæн урс уадздзаг, æмæ йæ дæ
зæрдыл бадар.
     Нарты чындзытæ уæрдынц сæ нымæттаг æмæ зарынц:
     Уой-уонай!
     Ауæрдæм, ауæрдæм сахъ лæгæн нымæт.
     Уой-уонай!
     Сахъ лæг сахъгуырд цæхæрцæст лæппу.
     Уой-уонай!
     Хæхты цъуппытыл цæргæсау тæхдзæн.
     Уой-уонай!
     Быдырты куы цæуа – дымгæйау тæхдзæн.
     Уой-уонай!
     Мæйдар æхсæвты хурбонау уайдзæн.
     Уой-уонай!
     Хурбон куы цæуа – цæст ыл нæ хæцдзæн.
     Уой-уонай!
     Йæ йæхсы къæртцæй айнæг æркæлдзæн.
     Уой-уонай!
     Йæ бæхы къæхтыхъæр арвау нæрдзæни.
     Уой-уонай!
     Йæ бæх йæ быны кафгæ кæндзæни.
     Уой-уонай!
     Нарты ызнæгты зæвæтæй цæгъддзæн.
     Уой-уонай!
     Хæстмæ куы цæуа – заргæ кæндзæни.
     Уой-уонай!
     Нæртон хæлæртты уæларвæй кæндзæн.
     Уой-уонай!
     Чызджыты хуыздæртæм худбынæй кæсдзæн.
     Уой-уонай!
     Чындзæхсæв куы кæна – хонæг нæм цæудзæн.
     Уой-уонай!
     Хуыздæр нæ чи у – кафты рад уымæн.
     Уой-уонай!
     Ауæрдæм, ауæрдæм, цæрдæгдæр, чындзытæ.
     Уой-уонай!
     Чи уæ бафæллайа – худинаг кæндзæн.
     Уой-уонай!
     Нарты  чындзытæ ныллæг хъæлæсæй кæнынц сæ зарæг,  æмæ  уæрдынц
уæлæдарæн  нымæттæ.  Фесты  сæ куыст  æмæ  цæ  райхæлдтой.  Нымæттæ
сеппæтдæр  уыдысты æмхуызон, æмыйас – дæргъмæ дæр, æмæ уæрхмæ  дæр.
Æрмæст  Бурæфæрныджы хæрæфырты нымæты уыди урс къуымбилæй иу  чысыл
уадздзаг.
     Хæмыц  цæм бацыди, уыны чындзытæн сæ нымæттæ. Æмæ урс къуымбил
цы нымæты уыди уымæй бафарста:
     – Ай уæ йæ нымæты урс къуымбил чи фæкодта?
     Бурæфæрныджы  хæрæфырт, мæгуыр, йæ сæр æруагъта, æмæ  ныфсæрмы
и.
     Хæмыц æм дзуры:
     – Мæ уат æнæфснайд у, æмæ мын æй афснай. Уый дын мæ тæрхон.
     Чызгæн цы гæнæн уыди, æмæ Хæмыцы хæдзар æфснайынмæ ацыд.
     Хæмыц дæр йæ фæдыл араст, бацыди сæхимæ, æмæ йæм Æрхъызыдæндаг
фæдардта чызгмæ, æмæ чызг бауадзыг и.
     Сырдон   хабар   базыдта   'мæ   Бурæфæрныгмæ   ссыди.   Уæдмæ
Бурæфæрныджы хæрæфырт дæр фæзынд.
     Æмæ Сырдон Бурæфæрныгæн дзуры:
     – Дысон диссаджы фын федтон.
     – Цавæр фын?
     –  Цыма  уæйгуыты куывды бахауддæн. Уæйгуыты мад мæм  æрбацыди
'мæ   мын  дзуры:  "Дæхи  сцæттæкæн".  Æз  æй  афарстон:  "Цы   дын
ысцæттæкæнон?"  Уый  мын  афтæ: "Æз ахсæв  хъуамæ  дæ  фарсмæ  мæхи
'руадзон".  Æз  фæтарстæн, мæ хуыссæг фæхауди, æмæ,  æцæгдæр,  цыма
уæйгуыты  мад æрбацыди. Мæ фарсмæ йæхи 'руагъта, фæлæ, мæ Хуыцау  –
ме  вдисæн,  ницы  йæм  бавнæлдтон. Уайтагъд фестади.  Иу  каст  æм
бакодтон, æмæ йæ цæстыбынтæ – тæлмцъæх...
     Бурæфæрныг хъуыддаг бамбæрста, 'мæ тынг ысмæсты:
     "Фæлæу, Хæмыц, кæд дын батайа!"
     Йæ  кард  кæрцы мидæг бамбæхста Бурæфæрныг, æмæ Хæмыцмæ  'рцыд
æмбисæхсæв. Æмæ йæм бахъæркодта:
     –  Хæмыц!  Æддæмæ  ма  ракæс. Мæнæ суг ластон,  æмæ  мæ  галтæ
цаддоны ныххаудтой. Æмæ цæ сласæм.
     Хæмыц  ницы зыдта Бурæфæрныджы хинæн, æмæ йæм рауади.  Æмæ  йæ
Бурæфæрныг  кардæй  барæхуыста. Фæлæ  кардыфындз  æргъæвæгмæ  арæзт
фæци,  æмæ  йын  ницы уыди Хæмыцæн. Хæмыц мæцъисмæ февнæлдта,  фæлæ
Бурæфæрныг  уæдмæ  фæлидзæг. Хæмыц æй нал баййæфта.  Бурæфæрныг  йæ
мæсыгмæ балыгъд, æмæ дзуры мидæгæй:
     –  Ныббар мын, Хæмыц, фæрæдыддæн. Фæлæ м' аххос нæ уыди  –  мæ
хæрæфырты мын бафхæрдтай.
     – Æддæмæ ракæс, æмæ дын ныббарон.
     –  Æууæнк  дыл  нæй.  Цæй, мæ къобор гал дын  дæдтын,  æмæ  мæ
ныууадз.
     Хæмыц  ысразы æмæ йæм Бурæфæрныг рацыди мæсыгæй. Радта йын  йæ
къобор  гал, æмæ йæ Хæмыц æркодта йемæ сæ хæдзармæ. Æмæ  бафидыдтой
уыууыл.
     
     НАРТЫ ХÆМЫЦ ÆМÆ САЙНÆГ-ÆЛДАР КУЫД
ФÆБЫЦÆУ ЫСТЫ
     Нартæ  сæ  ныхасы  бадтысты 'мæ загътой:  "Хъуамæ  ахæм  хъазт
саразæм, ахæм, æмæ нæ цауд æмæ ненарæхст сæ бон куыд базоной".
     Æмбырдкæнын  байдыдтой  сæ  Хъазæнфæзмæ  хохыйас  дуртæ.  Æмæ,
ставддæр нæ вæййы, ахæм хъæдтæ. Æнæхъæн къуыри фæкуыстой афтæ.
     Къуырийы  фæстæ Уырызмæг, Хæмыц, Бурæфæрныг, Сослан  æмæ  æгас
Нарт  сеппæт  дæр  æрцыдысты  алырдыгæй сæ  Хъазæнфæзмæ.  Æрцыдысты
Уастырджи  – сызгъæринфестинаг, Уацилла – арвнæрынгæнæг, Фæлвæра  –
фосыбардуаг,   Аларды   –  низтæфтауæг,  Куырдалæгон   –   уæларвон
зæрингуырд, Сафа – бынатыхицау, Æфсати – дауджыты зæронддæр.  Тутыр
–   чъыссæтæуарзаг,   Донбеттыртæ  –  доны  цæрджытæ,   Галæгон   –
дымгæйыбардуаг.  Ноджы  цæм  кæсынмæ  'рцыдысты  Хызыфидары   хицау
Челæхсæртæг æмæ йæ хæстæг Сайнæг-æлдар.
     Зæхх  цæ  нæ уырæдта, уыйас адæм æрымбырд и. Нартæ иу  кæронæй
иннæмæ  рæнхъ-рæнхъ  ралæууыдысты. Уыцы уæззау  дуртæ  зыввытластой
кæрæдзимæ.  Дур-иу кæй къухæй æрхауди, уый-иу хъуамæ  рахызтаид  йæ
бынатæй.  Фæхъазыдысты афтæ бирæ, æмæ фæстагмæ сæ фылдæр  азгъæлди.
Баззадысты ма Хæмыц, Уырызмæг, Сослан, Бурæфæрныг æмæ ма  ноджы  иу
цалдæр.  Æхсынц  кæрæдзимæ дуртæ. Кæрæдзимæ-иу бахастой  сæ  ныхтæ,
фæлæ  цæ ничи састи. Дуртæ лыстæг ызмисæй ызгъæлдысты зæхмæ...  Уæд
иу  хатт Хæмыц фæцæйкалд. Сайнæг-æлдар  йæ тæккæ комкоммæ бадти 'мæ
ныппыррыкласта.
     –  Сыст  æмæ  фесæф, æфтыддаг цыдæр! – цæхæртæ  скалдта  Хæмыц
фырмæстæй,  –  Исты  мын  Нартау  рæгъы  куынæ  ацæудзынæ.   Гъеуым
дурыцъуппыл бадыс, халон фаджысы сæр куы бада, уый хуызæн!
     – Фаджыс дæр дæхæдæг, æмæ æфтыддаг дæр!
     –  Уæдæ,  нæ дыууæйæ æгуыдзæгдæр, æнæсæрæндæр чи у, уый  гæбæр
бæхæй фæцæуæд!
     – Фæуæд афтæ!
     – Уæдæ нæ тыхтæ бавзарæм æз æмæ ды!
     – Бавзарæм!
     Æхсæнылæгæн  равзæрстой: Донбеттыр, Уастырджи 'мæ  Галæгоны  –
æртæ  лæджы.  Сбадтысты  сæ  бæхтыл  Хæмыц  æмæ  Сайнæг-æлдар.  Æмæ
кæрæдзийы  ныхмæ  'рбацæуынц. Уæд Нартæ сæ  хъазын  фæуагътой,  æмæ
кæсынц.
     Дыууæ  тыхджыны кæрæдзийыл сæхи уариты цæф ныккодтой – иу  дур
цæ  н'  ахауди  йæ  бæхæй. Арцæй цæ ничи басасти. Нæдæр  цæ  кардæй
басасти исчи.
     Хæмыцмæ уыди иу миниуæг: йæ мæлæт уыди йæ Æрхъызыдæндагæй, æмæ-
иу хæцгæ-хæцын йæ дзых гом нæ кодта.
     Кæрдтæй  дæр  цæ куы ничи састи, уæд Сайнæг-æлдар ысфæндкодта:
цæй,  æмæ  Хæмыцы  арцæй нылхъивон йæ бæхмæ, стæй  йæ  раппардзынæн
афтæмæй.  Фæлæ  уый  цалынмæ  фæндтæ  кодта,  уæдмæ  йын  Хæмыц  йе
фцæгготыл  фæхæст  Сайнæг-æлдарæн.  Иу  риуыгъд  æй  ракодта,   æмæ
расхъиудта Сайнæг-æлдар йæ бæхæй. Æмæ раст, чызджытæ 'мæ устытæ кæм
лæууыдысты, уыцы ран сæмбæлд. Æмæ йыл ныххудтысты адæм.  Иу  ус  ма
йæм афтæ дæр бадзырдта:
     –  Дæуæй  цæй  Сайнæг-æлдар ис! Дæ тых ыл нæ цæуы æвæдздзæгæн,
Хæмыцыл, æмæ дæхи устыты 'хсæн æмбæхстай.
     Сайнæг-æлдармæ уый хъыг куыд нæ фæкастаид! Йæ бæхыл абадт, æмæ
Хæмыцы расырдта. Уæд Хæмыц фæзылди. Йæ бæхы риу Сайнæг-æлдары  бæхы
риумæ  фæцарæзта. Æмæ атахти йæ бæхæй, æмæ та устыты 'хсæн тымбылæй
сæмбæлд  Сайнæг-æлдар.  Уæд кæсгæ чи кодта, уыдон  та  ныххудтысты.
Сайнæг-æлдар тынг ысмæсты 'мæ йæм бартхъирæнкодта Хæмыцмæ:
     – Фæлæу, ацы маст дын нæ батайдзæн!
     Хæмыц бахудти 'мæ загъта:
     – Кæмдæриддæр мæ æрæййафай, уым-иу дæ гæрзтæ ма аздах!
     –  Лæг  к'  уаис,  уæд ус æрхæссис, æмæ адæмы сылты  фæстæ  нæ
хæтис!  Ды та дзургæ скæн искæуыл. Къуырийы бонмæ ма-иу  кæс  –  æз
бинонтæ 'ркæндзынæн. Фæлæ ды, мæнæ гъеныр цы хуызæн дæ, раст ахæмæй
баззайдзынæ.
     –  Фендзыстæм,  фендзыстæм! Кæд дæ æз  дæ  хъуырмæ  не  скæнон
мастæй.
     Сайнæг-æлдар  ныццæфтæласта йæ бæхы, æмæ йæ  фидары  балæууыд,
æмæ йæхиуыл дуæрттæ ахгæдта.
     Уæд ын Уастырджи сусæгæй афтæ зæгъы Хæмыцæн:
     – Сайнæг-æлдар къухылхæцæгæй мæн кæндзæни. Æмæ чындзæхсæвы бон
к'  уа,  уæд  ын  æз  мæ  цæсгом  нæ  равдисдзынæн  йæ  усагæн.  Мæ
уæлæдарæннымæт барæй фæсдуар ныууадздзынæн. Æмæ-иу уæд  ды  чындзмæ
мæ номæй бацу, дæхи-иу мæ нымæты 'рбатух. Гъестæй уæд дæ хъару, æмæ
– дæхæдæг!
     Æрæввахс  и  чындзæхсæвы бон. Сайнæг-æлдар чындзхæссæг  акодта
Челæхсæртæг,   Уастырджи,  Уацилла  'мæ   зæдтæй   дæр   иуцалдæры.
Ныццыдысты  уазджытæ  Бæргъуын-æлдармæ –  сæ  фысыммæ  –  хсæвыгон.
Уастырджийæн йæ уæлæ уыд цъæххъулон уæлæдарæннымæт.
     Чызджытæ Сайнæг-æлдары усагæн дзырдтой:
     – Дæлæ цъæххъулон нымæт кæуыл ис, уый дæ къухылхæцæг у.
     Уастырджы  йæ  нымæт тыргъы бахизæны ацауыгъта,  фæсдуар,  æмæ
хæдзармæ  бахызтысты  Челæхсæртæг  –  хистæр  уазæг,  Уастырджи   –
къухылхæцæг,  Уацилла – æмдзуарджын, æмæ ма  дзы  зæдтæй  чи  уыди,
уыдон дæр. Æрбадтысты. Хæрынц æмæ нуазынц.
     Уæд Хæмыц кæмдæр цуаны уыди. Саг амардта, æмæ 'рцыди сæхимæ.
     –  Кæм  дæ  уæдæй  нырмæ? – загъта йын Сатана. –  Сайнæг-æлдар
Нартæм  хонæг æрæрвыста. Райсом чындзæхсæв кæны. Ахсæв та йæ усаджы
'ркæндзæни. Æмæ хуынды дæ кой не скодта.
     Хæмыц мæстæй рафыхти 'мæ загъта:
     – Багъæц, Сайнæг-æлдар, æз дæуæн дæ удæй ысхъаздзынæн!
     Стæй афарста Сатанайы:
     – Нарты лæгтæ ацыдысты?
     – Нæма, райсоммæ сæхи цæттæкæнынц.
     –  Уæдæ макæмæн мацы зæгъ. Æз мæ чындзæхсæвы хай Сайнæг-æлдары
кайыстæй дæр райсдзынæн!
     Араст  и Хæмыц Бæргъуын-æлдармæ. Фæсæмбисбон ныххæддзæ  æлдары
бæстæм. Кæсы Хæмыц, æмæ иу фыййау йæ фос хизы быдыры, æмæ зары:
     Дилæлæ-уилæлæ, ахсæв Бæргъуын-æлдар чызг æрвиты.
     Дилæлæ-уилæлæ, хъусы хæйттæ 'мæ къæдзилтæ,
     Дилæлæ-уилæлæ, уыдон та мæнæн – ронгимæ.
     Хæмыц æм хæстæг бацыди, æрхызти йæ бæхæй æмæ йæ фæрсы фыййауы:
     – Æрдæбон цы зарæг кодтай, уый æцæгæй дæр афтæ у?
     – Æз мæнг ныхас никуы фæкæнын.
     – Куыд кæсын, афтæмæй раст лæг дæ.
     –  Раст  та  цы  хоныс!  Фат дæр ма фæкъæдзвæййы,  фæлæ  мæнæн
фæтасæн нæй. Ахæм раст дæн.
     – Цæй, цæй, нырма фатыл н' абарстай дæхи.
     – Уæдæ-ма мæ бавзар.
     –  Хорз,  кæд  афтæ у, уæд. Дæуæн дæ хæйттæ  соммæ  дæр  æвæрд
уыдзысты. Фæлæ ма мæм байхъус.
     – Хъусын дæм. Дзур, дæ хорзæхæй!
     – Дæ дарæс мын авæр рæстæгмæ.
     – Цы загътай? Уый та куыд?
     –  Цы  куыд? Æз чындзæхсæвмæ дæ дарæсы ныццæудзынæн. Стæй  дын
хæйттæ  дæр, æмæ нуæзт дæр ысхæсдзынæн уырдыгæй. Æмæ та дæхи  дарæс
ыскæндзынæ.
     – Æмæ дæ цæмæн афтæ фæнды? Дæхи дарæс цауддæр у, мыййаг?
     –  Фæстæмæ куы раздæхон, уæд дын æй зæгъдзынæн. Мæ бæх дæр уал
дæумæ уадзын, мæ фат дæр æмæ ме рдын дæр.
     Баивтой  сæ  дарæс, æмæ Хæмыц, фыййауы хызын йе фцæгыл  æфтыд,
афтæмæй ныццыди чындзæхсæвмæ.
     Сайнæг-æлдар сиахсдзыд кодта. Хæмыц æй базыдта.  Фæлæ  йæ  уый
кæцæй базыдтаид! Кæсгæ дæр æм нæ ракодта...
     Хæмыц  иувæрсты бахызти тыргъмæ. Челæхсæртæг йæ тæккæ  кувгæйæ
уыд, æмæ адæм сеппæт дæр сæ хъус уымæ дардтой.
     Уæд  Хæмыц аивтæй Уастырджийы уæлæдарæннымæт райста, йæхи  дзы
'рбатыхта,  æмæ  чындзмæ бацыд. Дуаргæрон арфæ  ракодта,  стæй  дын
афтæ:
     – Мæ хоимæ уал базонгæ уон.
     Чызджыты  зæрдæйæ уый къухылхæцæг у, æмæ йæ бауагътой  мидæмæ.
Чындзы  цур  цы  чызджытæ лæууыди, уыдонæн дæр арфæ ракодта  Хæмыц,
стæй загъта:
     –  Ныббарут  мын  – дыууæ ныхасы йын зæгъон æрмæст  мæ  хойæн,
хибарæй.
     Чызджытæ  æддæмæ  рахызтысты. Уæд Хæмыц  чындзы  хыз  æнцадгай
систа, æмæ февдыста чындзмæ йæ Æрхъызыдæндаг... Уыйфæстæ цы 'рцыди,
уый æрцыд.
     Рахызти  уатæй  Хæмыц.  Уастырджийы уæлæдарæннымæт  йæ  бынаты
сауыгъта.  Хæдзармæ  бацыд,  æмæ  фыййауæн  йæ  хызын  хъусыхæйттæ,
фысыкъæдзил, сгуытæ 'мæ хæбизджынтæй байдзагкодта. Райста ма ронджы
лалым дæр йемæ, æмæ 'рбафардæг и, фыййау йæ фос кæм хызта, уырдæм.
     – Адон дын мæ хæйттæ æмæ мæнæ дæ дарæс дæр.
     Аивтой сæ дарæс, æмæ Хæмыц ысбадт йæ бæхыл.
     Уæд æм фыййау дзуры:
     – Фæлæу, фæлæу!
     – Цы ма дæ хъæуы?
     – Ау, афтæ нæ загътай, мæхи дын бацамондзынæн зæгъгæ?
     –  Чындзхæсджытæ  ауылты цæудзысты,  æмæ  дæ  исчи  мæнæй  куы
бафæрса,  уæд-иу ын зæгъ: "Æрхъызыдæндаджы хицау фæцæуы". Стæй,  чи
дæн, уый дын уый зæгъдзæн.
     Æмæ Хæмыц Нартæм æрцыди.
     –  Гъеуый йын цæрæнбоны маст уыдзæн уæдæ ныр Сайнæг-æлдарæн, –
загъта Сатана.
     – Фæлæ дæ адæм куыд бауагътой?
     Хæмыц  ын фæдфæдыл фæкодта йæ хабæрттæ, фæлæ йыл Сатана уæддæр
кæронмæ нæ бауæндыд.
     Сайнæг-æлдар  æрхаста  йæ усы, æмæ стыр чындзæхсæв  ныззылдта.
Нартæ дæр, Хæмыцæй фæстæмæ, æртæ мыггагæй уыдысты уыцы чындзæхсæвы.
Уæд  Сатана  мæсыджы сæрмæ ссыди. Мигъ æрынцади хохыл,  æмæ  Сатана
скуывта:
     –   Хуыцæутты  Хуыцау,  ме  сфæлдисæг  Хуыцау,  мæ  куывд  дæм
фехъуысæд! Кæд Сайнæг-æлдары усæн Хæмыцы бон исты баци, уæд мын  æй
хур йæ тынтæй равдисæд.
     Сатанайы куывд Хуыцауыл сæмбæлди. Æмæ хур мигъæй хохы хъæбысмæ
сырх  таг ауагъта. Сатана бахудти уæд, æмæ дзуры йæхинымæр: "Гъеныр
мæ бауырныдта Хæмыцы лæгдзинад."
     Сайнæг-æлдары чындзæхсæвы адæм афтæ фæрасыг ысты, æмæ дзы,  йæ
хæдзармæ цæугæйæ, фæндагыл авд хатты чи нæ ахаудта, иу дæр ахæм нал
баззад.
     Къуырийы фæстæ рабæрæг, Сайнæг-æлдары цыдæр маст кæй ис, уый.
     Иу изæрæй фæрсы йæ усы Сайнæг-æлдар.
     – Æргом мын æй зæгъ, чындзыцыд ма кæд уыддæ искæмæ мæ разæй?..
     – Нæ, нæ уыддæн.
     –  Уæдæ  дæ  æз  хурбон куы 'рхастон, æмæ  ды  та  къæвдабонау
гомдуар куы дæ?
     Сайнæг-æлдары ус ныккуыдта уæд, æмæ загъта:
     – Мæ тæригъæд фæхæссæд мæ бафхæрæг!
     Чи уыди зæгъгæ йæ афарста Сайнæг-æлдар.
     – Хæмыц.
     – Æмæ кæд æрцыд, уыцы æбуалгъы хабар?
     – Чындзы цы бон цыддæн, уæд.
     – Мæнг зæгъыс. Адæм та йæ куыд бауагътой?
     –  Йæ уæлæ мæ къухылхæцæджы нымæт ыскодта – мæ хомæ дам цæуын.
Мæ  цуры  чи уыд, уыдон та æрвитгæ ракодта. Стæй мæ Æрхъызыдæндагæй
бауадзыгкодта, æмæ ницыуал бамбæрстон мæхицæн.
     – Уæдæ мын цæуылнæ исты загътай ныры уонг?
     – Дзырд мæ айста рæстæгмæ.
     Сайнæг-æлдар рацæйфыхт, фæлæ йæхиуыл ныххæцыд:
     – Ацы хабар исчи зоны?
     – Ничи, мæ дыггаг мады йæддæмæ.
     – Уый ницы зæгъдзæн, фæлæ йæ æддагонæй исчи зоны?
     – Хæмыц. Æндæр ничи.
     –  Уый  дæр  ницы зæгъдзæн. Фæлæ дæ фæдзæхсын –  макæмæн  мацы
скойкæн. Хæмыцæн та ацы ми нæ батайдзæн, мæрдтæм æй барвитдзынæн.
     Сайнæг-æлдар  уыцы мæстыйæ зилын райдыдта Хæмыцы  фæдыл,  фæлæ
йыл никуы хæст кодта, никуы йæ ардта хибарæй.
     
     ХÆМЫЦ ÆМÆ САЙНÆГ-ÆЛДАРЫ ЧЫНДЗ
     Уæд, зæгъы, иухатт Сайнæг-æлдар æрхуыдта Нарты Уырызмæг, Хæмыц
æмæ  Сосланы. Фынг цын æрывæрдтой, æмæ бадынц, хæрынц æмæ  нуазынц.
Сайнæг-æлдар  хинæйдзаг  уыди, æмæ сфæндкодта  фæрасыгкæнын  Нарты.
Сарæх  ысты нуазæнтæ. Фыдздзаг цын йæхæдæг радта нуазæнтæ, уыйфæстæ
–  йæ  ус.   Стæй  та  йе ртæ фырты – радыгай.  Фæстагмæ  йæ  чындз
æрбацыди,  æмæ уый дæр барвыста нуазæнтæ. Чындз ахæм рæсугъд  уыди,
æмæ  Хæмыцæн йæ дзых хæлиуæй аззад, куы йæ федта, уæд. Уырызмæг æмæ
Сослан  арфæ ракодтой чындзæн. Ныр Хæмыц дæр нуазæн йæ къухы  дары,
цыдæртæ  адзырдта,  фæлæ йæ цæстытæ нал исы  чындзæй.  Уыйфæстæ  йæ
нуазæн  куыд  анызта,  уый  зонгæ дæр  нал  бакодта.  Радта  нуазæн
фæстæмæ.  Æрхъызыдæндагæн æрмæст йæ иу тигъ  фæзынди  чындзмæ.  Æмæ
уыйадыл  чындз  афæлурс, æмæ ма тыххæйты рахызт.  Йæ  уатмæ  бауад,
ныххауди  йæ хуыссæны 'мæ сусæгкуыд систа. Бацыди катайы,  уæдæ  мæ
ныр  ацы  сырх хъæбæрхъисджын лæг афтæмæй нал ныууадздзæни  зæгъгæ.
Æмæ  уæд  –  худинаг æмæ æрдиаг, уæд й' амæлын хуыздæр  у.  Ма  йын
бакома,  æмæ  уæддæр йе сæфт у. Иннæмæй, хъуыддаг  куы  рахъæр  уа,
уымæй дæр тæрсы. Уæд уый та мæлæтæй фыддæр. Æмæ цы кæна ныр?
     Уыцы катæйттæ куыд кодта чындз, афтæмæй йæ 'рбаййæфта йе фсин,
æмæ йæ афарста:
     –  Цы  кодтай, чындз? Цæуыл дæ цæссыг калыс? Уæдæ дæм  æвзæрæй
дæр куы никуы ничи сдзырдта: нæ – фысымтæй, нæ – уазджытæй.
     – Ма мын æй зæгъынкæн.
     – Ау, цы 'рцыди?
     – Нырма ницы.
     – Уæдæ циу?
     – Нартæ ку' ацæуой, уæд дын æй зæгъдзынæн. – Хорз нæ рауайдзæн
хабар, æмæ фынг æддæг-мидæг ауайдзысты.
     Æмæ рацыди уæд уыйфæстæ æфсин йæ чындзы уатæй.
     Нартæ  ма  цасдæр  рæстæг абадтысты, стæй арфæ  ракодтой,  æмæ
цухмухтæгæнгæ  радыгай  фæцыдысты сæ  хæдзæрттæм.  Хæмыцæн  Сайнæг-
æлдары  чындз  йæ  зæрдæйы  баззад, æмæ хъуыдыкодта,  уæдæ  йыл  цы
'гъдауæй фембæлон, зæгъгæ.
     Сайнæг-æлдары ус та фæрсы йæ чындзы:
     – Нæма мын зæгъыс, цæуыл куыдтай, уый?
     – Расомыкæн, кæй ницы зæгъдзынæ, уыууыл.
     – Уæд мæ арв æркъуырæд, дæ ныхас мæхицæй дарддæр ку' ацæуа!
     –  Уыцы  сырххъисджын мæм абон сусæгæй Æрхъызыдæндаг февдыста,
æмæ стыр катайы дæн.
     –  У-у-у,  йæ  бындур  ныззила уыцы  дзæгъæлхæрæгæн.  Уæдæ  нæ
царæфтыд куы кæны! Æддæмæ дæр мауал акæс. Уый ахæм лæг у, æмæ иугæр
йæ  зæрдæмæ  фæцыддæ, уæд дæ нал ныууадздзæн – иугæндзон  дæ  фæдыл
зилдзæн.  Фæлтау æддæзылдтытæ мæхæдæг кæндзынæн,  ды  дæ  къах  дæр
мауал равæр.
     –  Хорз,  баддзынæн нæ хæдзары, иу къахдзæф дæр нал акæндзынæн
никуыдæм.
     Афтæ,  афтæ зæгъгæ загъта Сайнæг-æлдары ус. – Мæнæн мæ хъæбулы
хъæбул  мæхи  тугæй  хъуамæ уа. Исты арвистонтугæй  гуырд  нæ  дæн,
мыййаг, мæхæдæг дæр.
     Сайнæг-æлдары чындз уыйфæстæ æддæмæ нал касти.
     Уæд æй иубон фæрсы Сайнæг-æлдар йæ усы:
     –  Нæ  чындзы  бæсты  дæр дæхæдæг куы кæныс æддæ-зылдтытæ,  не
фсин, уæд чындз та цы ми кæны?
     –  Уомæ, æз нырма мæ сæрæн дæн, æмæ уадз æмæ кусон. Чындз  дæр
й' афоны кусдзæн.
     – Нæ, нæ – æцæгæй дæ фæрсын.
     Уæд ус афтæ зæгъы:
     – Уо, нæ лæг! Чындзæн йæ цонг фæрæуæгдæр хъæуы.
     – Цæмæн уæд?
     – Тæрынхъæлцау у.
     – Æмæ уый дæр та худинаг у? Ус æмæ лæгæн зæнæг дæр рацæуы...
     – Рацæуы, фæлæ мах ыстыр тасы стæм нæ чындзимæ.
     – Цавæр тасы?
     –  Цавæр куы зæгъай, уæд нæ чындз Хæмыцы Æрхъызыдæндаг ауыдта,
æмæ йæ ныр æвыдæй нал ныууадздзæн уыцы фыдбылыз.
     –  Æ,  хæрæджы сæр бахæра, уастæн! Хъусыс, не фсин?  Æппын  ын
хурыцæст  дæр  мауал фенынкæн нæ чындзæн, цалынмæ йæ тыр  райгуыра,
уæдмæ. Стæй уый, æвгъæды чи бада, ахæм усмæ нал бацæудзæн.
     Сайнæг-æлдар  йæ  чындзы æддæмæ нал уагъта. Бамбæрста  цын  сæ
сусæг фæнд Хæмыц, æмæ катайыл ысси уый дæр.
     Иуахæмы  Нартæм  уыди  номхæссæны  куывд.  Сайнæг-æлдары   дæр
æрхуыдтой уырдæм йæ фырттимæ. Уæд цын Хæмыц сусæг-æргомæй карз нозт
фæдарынкодта. Æмæ сæ къæхтыл нал лæууыдысты уазджытæ. Цагъдымæрдтау
фесты,  æмæ цæ уæд Хæмыц баласынкодта Сайнæг-æлдары фæзмæ.  Уым  цæ
нæууыл  аппæрстой. Уыйфæстæ Хæмыц тигътигъ Сайнæджы хæдзармæ 'рцыд.
Æрхæцыди  æрвгæнæны  синагыл,  æмæ дуар  бакодта.  Бахызти  мидæмæ.
Чындзы  йæ  уаты  баййæфта, Æрхъызыдæндаг æм  фæдардта,  æмæ  –  дæ
балгъитæг афтæ: чындз йæ уагыл нал уыд...
     Боныцъæхтыл былæй агæпласта Хæмыц. Йе ндоны зæлланг ма  фæцыд,
æмæ Хæмыц фæтары...
     Базыдтой хабар Сайнæг-æлдар æмæ йæ ус.
     –  Багъæцæд!  – загъта Сайнæг-æлдар. – Иу Быценты мыггагæй  ма
'ркæнæд  ус! Уыдон дзыппыхæсгæ адæм ысты. Уыййæддæмæ йæ фендзыстæм,
кæддæра цы уавæры фенид йæхи усы!
     Сайнæг-æлдар  æнхъæлмæкасти, уæдæ кæй ракурдзæн, цымæ,  Хæмыц?
Фæлæ  фыдæнхъæл фæци. Хæмыцы ус Быценон уыди, æмæ кæй бон уыди  уый
æрцахсын!
     
     ХÆМЫЦ ÆМÆ БЫЦЕНОН
     Нарты  Хæмыц  цуаны уыди, æмæ ницæуыл сæмбæлд.  Æмæ  хъуыдытыл
фæци  йæхинымæр:  "Уæдæ  ныр афтидармæй куыд  аздæхон  фæстæмæ?  Цы
зæгъдзысты Нарт?"
     Æмæ  афтæмæй æрфынæй и иуран. Æмæ тарф фынæй аци. Уæд дын æртæ
зæды 'ртахти уæларвæй. Бæласыл абадтысты 'мæ ныхаскæнынц.
     –  Дурæгомы  иу чызг ис, – дзуры сæ иу. – Уый ахæм рæсугъд  у,
æмæ  йæм  хур  бакæса,  хур æфсæрмыкæны. Мæй йæм  бакæса,  æмæ  мæй
къæмдзæстыгкæны. Уый кæй къухты бафта, уымæн цард  уæлдон,  уæлвынг
уыдзæни.
     –  Уыцы чызгæн ахæм хъахъхъæнджытæ ис, – дзуры дыггаг зæд, æмæ
йæ  фондзыссæдз бонцау æддæдæрмæ базонынц уайтагъд,  исчи  йæм  куы
цæуа,  уæд.   Уыдон  ысты  æртæ тугдзых дурдзæргæсы,  æртæ  тугдзых
дзагъырбирæгъы  æмæ æфсæндзых уырс. Бæстæ иннæрдæм  куы  рафæлдæха,
уæддæр уыдон никæй бауадздзысты. Æмæ йæ кой цы кæнут уыцы чызгæн?
     –  Тугдзых  дурдзæргæстæн  ис  ахæм  хос,  –  райдыдта  дзурын
æртыггаг зæд. – Фæйнæ гогызы цын аппар. Æмæ уыдоныл куы фæуой,  уæд
цæ  тас  нал  у – ныффынæйтæ уыдзысты. Тугдзых дзагъырбирæгътæн  та
фæйнæ  фысымарды аппар, æмæ – уыдон дæр афтæ. Хос ын  ис  æфсæндзых
уырсæн  дæр.  Чызгмæ  чи  цæуа, уый йæ бæхы  авд  хатты  бурæмæдзæй
байсæрдæд.  Авд  хатты та йæ змисы стулынкæнæд.  Стæй  йæм  афтæмæй
ауадзæд йæ бæхы. Æмæ дæндагæй лæбурдзысты кæрæдзимæ. Стæй уыцы уырс
йæхæдæг лæгъстæмæ фæуыдзæн.
     Æртæ зæдæй та иу зæгъы:
     –  Уыцы  чызг  кæй къухтæм бахауа, уымæн дзы хъуамæ  цæуæт  ма
цæуа, кæннод зæххон адæмы сафдзæни.
     –  Цæуæт  дзы рацæуæд, фæлæ йæ мады 'хсыры хъæстæ ма фæуæд,  –
дзуры дыггаг зæд. – Кæннод ыл Хуыцау дæр нал фæтыхуыдзæн.
     –  Хъомыл та доны кæнæд, – загъта æртыггаг зæд. – Науæд  зæххы
сой  æмæ  уæларвон  хуры  тынты хъæстæ куы фæуа,  уæд  цæ  дæндагæй
бахæрдзæн дуртæ дæр, æмæ къæдзæхтæ дæр.
     Уыйадыл æртæ зæды атахтысты. Хæмыц райхъал и, æмæ фæрсы  йæхи:
"Уæдæ ай фын федтон, æви мæ хъустыл искæй дзæгъæл дзæнгæда ауад?"
     Бон  цъæхтæ кæнын байдыдта. Хæмыц та цуаны араст и æмæ иу  урс
саг ауыдта. Ныхъхъавыди йæм. А ныр æй фехса, афтæ йæм саг дзуры:
     –  Хæмыц,  м' амарынæй дыл ницы бафтдзæн. Фæлтау мæм  байхъус,
æмæ дын д' амонд зæгъон. Иунæгæй кæдмæ уыдзынæ – бинонтæ дын куы нæ
ис...  Уæд дæ кæнæ 'хсын нæ хъæуы, кæнæ дын хæринаг кæнын нæ хъæуы?
Дурæгомы  иу  чызг ис, æмæ уыцы чызджы куы ракурис, уæд  дыл  ыстыр
хорз æрцæуид.
     Фæндаг  мын  бацамон  зæгъгæ загъта Хæмыц.  –  Стæй  йын  исты
хоскæндзынæн.
     – Дурæгомæй сæ лæппу арæх рацæуы цуаны. Æмæ та райсом йæ цуаны
бон у. Банхъæлмæ йæм кæс, æмæ уый фæрцы сараздзынæ дæ хъуыддаг.
     Хæмыц  ын арфæ ракодта сагæн, æмæ йæ ауагъта. Стæй хъуыдыкæны:
"Раст  мын зæгъы ацы саг, кæдмæ афтæмæй иунæг уыдзынæн? Афон мын  у
бинонтæ 'ркæнынæн".
     Дыггаг бон хохысæрæй хохыбынмæ бæстæ гыбаргыбур ысси.
     Æмæ  дискæны Хæмыц: "Уæдæ, цымæ, цы уа?" Ахъахъхъæдта,  æмæ  –
сырдтæ  кæрæдзийы сæрты хауынц, кæрæдзийы скъуырынц, æмæ зæхх  нæры
сæ къæхты бын.
     Дзуры  Хæмыц  йæхинымæр: "Уæдæ цæ сурæг дæр  куы  нæ  ис,  уæд
сырдтæ цæмæй фæтарстысты?"
     Цы урс саг федта, уый амарын уыд уæддæр Хæмыцæн йæ зæрды. Фæлæ
фат  куы  фехсы, уæд сырдтæй иуы дæр нæ бавæййы йæ бон  фæцæфкæнын.
Хæмыц  та зæгъы йæхицæн: "Мæ худинаджы хъæр айхъуысдзæн, æнхъæлдæн.
Уыйбæрц сырдтæй иу дæр куы нæ 'фты мæ къухы".
     Æрæджиау  акасти, æмæ иу къаннæг лæппу, хæрзæрыгон,  доныбылты
рацæуы.  Саджы  мард ыскодта йе ггой, йæ быны зынгæ  дæр  нæ  кæны,
афтæмæй  йæ  рæуæгæн  хæссы. Иу суадоны  былмæ  йæ  'рхаста.  Цæсты
фæныкъуылдмæ арт акодта, ауæнгтæкодта саджы 'мæ физонджытæ кæны.
     Хæмыц  дæр  хицæнæй  арт  бæргæ  акодта,  фæлæ  физонæг  цæмæй
ыскодтаид, уый йæм нæ уыд. Бауади хъæдмæ, фатдзæгъдæнкæны,  фæлæ  –
дзæгъæлы  бынтондæр. Лæппу йæм кæсы, æмæ худы. Хæмыц æй  фембæрста,
арты   фарсмæ  'рхуыссыд,  æмæ  йæхи  фынæйæфсон  ыскодта.  Лæппуйы
физонджытæ  сцæттæ  сты.  Зæххы цæ 'рсагъта,  æмæ  Хæмыцмæ  бацыди.
Дзургæ  ницы  скодта, фæлæ йын къухæй ацамыдта, м' артмæ  ахиз  æмæ
физонæг бахæр зæгъгæ.
     –  Чи  дæ, уый уал мын зæгъ, – дзуры йæм Хæмыц. – Кæимæ бадын,
кæимæ у мæ ныхас, уый хъуамæ æз раздæр зонон. Æфсæрмы мацæмæй кæн.
     – Базондзыстæм кæрæдзийы. Æз Дурæгомæй дæн.
     Хæмыц æм иу каст фæкодта.
     – Уæдæ мын ды баххуыскæндзынæ.
     – Кæм дын ысбæззон, уым – табуафси!
     –  Цуаны рацыддæн, бæргæ, фæлæ мæ къухы ницы 'фты. Мæн  хъæуы,
адæм  дисæн  кæй хæссой, ахæм дыууæ хъæддаг гогызы,  дыууæ  хъæддаг
фысы, æмæ мын цæ ацамалкæн.
     Лæппу  йын ныфс бавæрдта. Æхсæвы уым баззадысты иумæ.  Райсомы
лæппу цæрдæг фæгæпласта. Ауади, æмæ дзы, Хæмыц цы гогызтæ 'мæ фыстæ
агуырдта, уыдон ын æрхаста. Арфæ ракодта Хæмыц лæппуйæн. Лæппу ахæм
цырд уыди, æмæ дзы Хæмыцæн йæ уд баззад.
     Уæд ын Хæмыц афтæ зæгъы уыцы лæппуйæн:
     –  Æз  дын  ныр  дæ  хъæддаг гогызтæ 'мæ фысты  фенынкæндзынæн
Нарты.
     – Æмæ ды нæртон лæг дæ?
     – Уо, нæртон лæг бæргæ дæн зæгъгæ загъта Хæмыц.
     –  Æмæ  æз  рагæй куы бæллыддæн нæртон лæджы фенынмæ! Хъæбатыр
адæм  цæ  хонынц. Стыр хорзы мын бацæуис, мæ номæй цын ацы  сырдтæй
куывд куы скæнис, уæд.
     –  Нырма  м'  афон нæу, – загъта Хæмыц, – фæлæ  æртæ  къуырийы
фæстæ ам уыдзынæн, æмæ-иу мæм уæд фæзын.
     Лæппу сразы, æмæ фæхицæн ысты.
     Хæмыц  йæ  хъæддаг  гогызтæ 'мæ фысты фæкодта  Нартæм.  Сæхимæ
'рцыди 'мæ зæгъы Сатанайæн:
     – Уæдæ Нартæ кæм ысты? Куы ничи цæ зыны?
     – Нартыл фыддуг æркодта, цагъды кæнынц сыдæй, æмæ алчи йæ уаты
ныххаудта.
     –  Уæдæ  уæртæ,  цы фос æркодтон, уыдонмæ дæ  хъус  фæдар.  Æз
ацамалкæндзынæн исты Нарты фервæзынæн.
     – Æмæ дæм цæй фос ис уагæры? Нартæн цæ цæуылнæ дæдтыс?
     –  Нарты фаг не сты – дыууæ хъæддаг гогызы 'мæ дыууæ фысы  сты
æгасæй, æндæр ницы.
     Сатана цæ куы федта, уæд афарста Хæмыцы:
     – Адон цыдæр æнахуыр бæстыйæ конд ысты, æвæдздзæгæн?
     –  Уо,  фæлæ  уыцы бæсты ахæм сылыстæг ис, æмæ йæ цырддзинадæн
æмбал нæй. Æмæ йын зæгъ Уырызмæгæн – бынат мын ыскæнæд.
     – Уырызмæг уал йæ къæхтыл ыслæууа. Стæй исты кæндзыстæм.
     Хæмыц  ауади, æмæ иу комæй мæргъты цæгъдтæ фæхаста, иннæ комæй
сырдымæрдтæ, æмæ Нарты адæммæ зилын райдыдта. Нартæ дæр  сæрæнкæнын
байдыдтой, æмæ сæ къæхтыл ыслæууыдысты. Хæмыцы дыууæ хъæддаг гогызы
'мæ  дыууæ фысмæ та уынæг цыдысты. Æмæ цæ дисæн хастой се хсæн. Æмæ
та  Хæмыцæн  йæ  хорзы  кой кодтой. Нартæ фæсæрæн  ысты.  Хæмыц  йæ
гогызтæ  'мæ  фысты  аргæвста, сцæхджын  цæ  кодта,  бæхуæргътæ  цæ
скодта, æмæ араст и Дурæгомбæстæм.
     Цæуы Хæмыц йæ фæндагыл. Бахæддзæ иу хъæдрæбынмæ. Æмæ та федта,
раздæр цы сагыл амбæлд, уыцы урс саджы.
     Цы фæдæ, Хæмыц, зæгъгæ йæм дзуры саг.
     – Мæнæ дæн, – зæгъы Хæмыц, – фæлæ-ма зæгъ, мæ ном та мын кæцæй
зоныс?
     – Зонын æй... Уый дардыл дзуринаг у.
     – Ницы кæны, радзур мын æй.
     –  Æз  саг  нæ  дæн, фæлæ сылгоймаг. Æз дæн  æлгъыст,  æмæ  мæ
цалынмæ  Æфсати  йæ  йæхсæй ракъуыра, уæдмæ  афтæ  цæудзынæн  саджы
хуызы.  Уыйфæстæ мæ-иу бафæрс. Ныр та, цы хъуыддаджы фæдыл дæ,  уый
бакæн. Фыдæбæттæ уындзынæ, фæлæ уал дæхи сырдыфыдæй хорз фен. Уæртæ
н' акомкоммæ цы буррагъ саг лæууы уый дæ хай фæуæд.
     Хæмыц уыцы сагмæ бахъуызыди. А ныр æй фехсон зæгъгæ, афтæ  ком
ныннæрыди.  Саг  сæрбихъуырæйттæгæнгæ  ратахти.  Дыууæ   богъы   ма
фæкодта, стæй адæргъ и.
     Дискæны Хæмыц: "Ау, цы хабар у? Саджы мæнæн амонгæ бачындæуыд,
æхсгæ  та  йæ æндæр чидæр фæкодта. Ам мæхицæй дарддæр куы  ничи  ис
ызмæлæг".
     Ахъахъхъæдта  фæйнæрдæм.  Никæй уыны,  æмæ  йæ  цыд  саджырдæм
ыскодта. Кæсы, æмæ иу чысыл лæппу уæйыджы цыд ракæны. Сагмæ  бацыди
лæппу,  æмæ  йæ  ацæттæкодта, йæ царм ын  астыгъта.  Хæмыц  лæппумæ
'ввахсдæр бацыди, æмæ базыдта, лæппу Дурæгомбæстæй кæй у.
     – Хуыцау дын бирæ радтæд, лæппу... – дзуры йæм Хæмыц.
     Лæппу цæхгæр фæзылд, базыдта йæ Хæмыцы уый дæр.
     – Уæ, хорз амонд дæ хай фæуа, нæртон лæг!
     – Æмæ уый та кæцæй базыдтай, æз æнæ бинонтæ дæн, уый?
     –  Цас базонинаг у! Бинонтæ дын к' уаид, уæд мæ афтæ тагъд  н'
абæрæгкодтаис. Фæлæ уал æрбад, æмæ иумæ фæминаскæнæм.
     – Тагъдкæнын, рæстæг мын нæй.
     – Тагъд хъуыддаг цыбыр рæстæгмæ нæ рæзы.
     Сагдзæрттæй йын бадæн ацарæзта лæппу. Æмæ цыл куыддæр  æрбадти
Хæмыц,  афтæ  цæрмтты  хъуынтæ  алы 'взагæй  ысцагътой.  Æмæ  Хæмыц
ныуулæфыд:
     – Ехх, æмæ ныр ацы...
     Уæд ын лæппу æваст йæ ныхас фескъуыдта:
     – Ныр уый ды цармы тыххæй зæгъыс. Æмæ кæд дæ зæрдæмæ цæуы, уæд
дын мæнæй лæвар фæуæд.
     – Æмæ дын æз та цы балæваркæнон?
     – Дæ зæрдæйы дзæбæх.
     – Уæдæ мын æххуысгæнæг у кæддæриддæр.
     – Зæххæй дын ард хæрын, Хуыцауæй та дын сомы кæнын.
     Æмæ уый фæстæ изæрхор ыскодтой иумæ, æмæ ныххуыссыдысты.
     Хæмыц  йæ  уæлæфтауы  къуыдыр  батыхта,  æмæ  æхсæвы  сыстади,
раласта  йæ  бæхы, æмæ Дурæгомбæстæм афардæг. Лæппу афтæ 'нхъæлдта,
æмæ Хæмыц фынæй у, уæлæфтау куы федта, уæд. Æмæ та афынæй.
     Цæуы  Хæмыц. Дурдзæргæстæ йæм сæхи рауагътой. Хæмыц цын  фæйнæ
гогызы   аппæрста.  Уыдон  цæ  цырд  ахордтой,  æмæ  доныбыл   сæхи
'руагътой. Уалынмæ йæм тугдзых дзагъырбирæгътæ ралæбурдтой. Уыдонæн
та  фæйнæ  фысы аппæрста, æмæ 'нцад æрхуыссыдысты доныбыл. Уыйфæстæ
йæ  бæхы  бурæмæдзæй авд хатты байсæрста, авд хатты йæ  стулынкодта
ызмисыл,  æмæ  йæ  ауагъта æфсæндзыхбæхмæ.  Уыдон  кæрæдзиуыл  сæхи
ныццавтой. Æфсæндзых уырсы фæрстæ Хæмыцы бæх дзыхыдзагæй тыдта, æмæ
йæ туг лæсæнтæкодта уырсæн. Хæмыцы бæхæн та йе змис калди.
     Уæд æфсæндзых бæх лæгъстæкæны:
     – Чи дæ, ацы бæхы хицау, дæ бæхæн мæ мауал хæрынкæн. Кæд усгур
дæ, æмæ дæ кæд Дурæгомы чызг бауарза, уæд дæу дæн, æмæ дæу!
     Хæмыц æм рацыд, æмæ бæхты баиргъæвта.
     –   Уæдæ   мын   дзырд   радт,  Дурæгомы  рæсугъды   мын   кæй
фенынкæндзынæ.
     Уæд æфсæндзых уырс азгъордта. Иу даргъ мæсыджы бынмæ бахæддзæ,
'мæ ныууасыди. Бæхы уасынмæ чызг мæсыджы рудзынгæй ракасти, æмæ хур
йæхи  фæтаркодта,  чызг ахæм рæсугъд уыд. Хæмыц æй  ауыдта,  æмæ...
зæрдæсаст фæци.
     Чи у уыцы лæг? Цæмæн æй æрбауагътай зæгъгæ дзуры чызг бæхмæ.
     – Йæ бæх мын мæ туг дойныйæн цъырдта, æмæ йын дзырд радтон.
     – Бирæгътæ! Сымах та цы фестут?
     – Нард, цæхджын фысыфыдæй æфсæст ыстæм, æмæ доннуазæн кæнæм.
     – Цæргæстæ, сымах уæддæр фезмæлут!
     – Нард, цæхджын гогызыфыдæй æфсæст ыстæм, æмæ нæ дойны сæттæм.
     Уæд чызг Хæмыцмæ радзырдта.
     – Уæдæ 'хсæв кæугæ чи кæны, бон – сагъæс, уыцы урс саг цалынмæ
дæ  къухтæй  æмæ дæ фæрцы йæ фыдздзаг хуызмæ цæуа,  уæдмæ  дыл  мæн
тыхæй сагъæс бафтæд. Æхсæв дыл хуыссæг ма хæцæд, бон та æрынцой  ма
зон!
     Чызг  йæхи фæаууонкодта. Хæмыц фæстæмæ раздæхти, æмæ,  лæппуйы
фынæйæ  кæм  ныууагъта, уырдæм æрбацыд. Йæ уæлæфтауы  бын  рафтбафт
байдыдта Хæмыц боныцъæхмæ.
     Райсомы йæ лæппу фæрсы:
     – Цæуыл удхар кодтай дысон-бонмæ?
     – Сагъæс æмæ хъуыдыты 'хсæн бахауддæн, æмæ уыууыл.
     – Уагæры циу дæ сагъæс? Кæнæ цæуыл хъуыдыкæныс?
     – Чысыл уал æрсабыр уа мæ зæрдæ, стæй дын æй зæгъдзынæн.
     Лæппу та физонджытæ акодта. Æрывæрдта цæ 'мæ дзуры:
     – Бахæр, нæртон лæг.
     Хæмыц  æнæбары хæрд кæны. Цалынмæ иу физонæджы комдзаг  кодта,
уæдмæ  лæппу æртæ физонæджы апырдта. Лæппуйы цырддзинад тынг фæцыди
йæ  зæрдæмæ  Хæмыцæн,  æмæ  загъта  йæхинымæр:  "Ай  хуымæтæджы  нæ
уыдзæн.
     –  Цæй,  уæд та цуаны азилæм, кæд дын æнцондæр уаид, –  загъта
лæппу. – Комраз лæууыс, æви сурæг?
     –  Æз  сурæгæн  ницы  бакæндзынæн, æгæр хъуыдыты  дæн.  Комраз
ныллæудзынæн.
     Æмæ  Хæмыц  комраз æрлæууыд. Лæппу иу суангыл ысуайы,  иннæйыл
дæлæмæ  'руайы,  халоны  цъæхахст,  уарийы  æхситт  ныккæны.  Бæстæ
гыбаргыбур ысси сырдты къæхтыхъæрæй: гæппытæкæнынц Хæмыцы  рæзты  –
чи  йæ  сæрты,  чи йæ фæрсты. Фæлæ дзы Хæмыц иумæ дæр  нæ  сарæхсти
фехсынмæ.
     Уæд лæппу 'рцыд, æмæ йæ фæрсы Хæмыцы:
     – Кæм ысты, цы сырдтæ амардтай, уыдон?
     – Ауылты иу сырд дæр нæ рацыди, – сæфсон ын кодта Хæмыц.
     – Уæдæ уал ды бад, мæн мæхи бар бауадз.
     Ауади лæппу, æмæ цæ 'ртæ дихы акодта. Иу дих дзы астыгъта, æмæ
цын  сæ цæрмттæй гæрзытæ рауагъта, йæхсытæ цæ абыдта æмæ хъуыдыкæны
Хæмыц: "Мах дыууæ куы стæм, уæдма ай æртыггаг хай кæмæн дæдты? Кæнæ
цын сæ цæрмттæ цæмæн растыгъта? Кæнæ утæппæт йæхсытæй цы кæны?"
     Физонджытæ та скодта, æмæ йæм дзуры Хæмыцмæ лæппу.
     – Рацу, æмæ иу комдзаг уæддæр сис дæ дзыхмæ.
     Хæмыц та уæддæр ницæмæ 'вналы.
     –  Цыдæр  маст  дæ  бацыди, бæлвырд. Уæд та мын,  цы  дзуринаг
уыддæ, уый радзур.
      Уæд та кæд мæнæй исты маст зоныс...
     –  Дæуæй  æз  ницы маст зонын, хорздзинадæй дарддæр.  Фæлæ  мæ
иугæр  нал  уадзыс, уæд дын æй зæгъдзынæн. Æз ардæм  хуымæтæджы  не
рцыддæн.  Дæуæй  дæр  хъæддаг  гогызтæ  'мæ  фыстæ  хуымæтæджы   не
рцагуырдтон.  Æз  æрцыддæн Дурæгонкомы цы чызг цæры,  уый  фенынмæ.
Уынгæ дæр æй фæкодтон, æмæ мын ныр æнæ уый фæцæрæн нал ис.
     – Кæцæй йæ федтай, нырма мæ цурæй æддæмæ куы нæ ацыддæ?
     –  Æз  мæ уæлæфтауы бын къуыдыр бакодтон. Ды æвæдздзæгæн, афтæ
'нхъæл уыддæ, æмæ æз фынæйкæнын. Æмæ афтæмæй ацыддæн, æмæ йæ федтон
мæсыгмæ.
     – Уымæн хъахъхъæнджытæ ис, æмæ дæ куыд бауагътой?
     –  Ды  мын  цы  фос  радтай, уыдонæй цæ фæхыгътон:  гогызтæ  –
цæргæстæн, фыстæ – бирæгътæн.
     – Æфсæндзых бæхæн та цы радтай, уæд?
     –  Мæ  бæхы  бурæмæдзæй байсæрстон, змисы йæ стулынкодтон  авд
хатты.  Æмæ  цæ  кæрæдзиуыл бафтыдтон бæхты.  Стæй  æфсæндзых  уырс
сæттын байдыдта 'мæ мын лæгъстæмæ фæци. Æз ыл баууæндыддæн, æмæ уый
фæрцы федтон чызджы.
     – Уæд дын чызг та цы загъта?
     –  Мæ  урс  саг  дам  цалынмæ Æфсатийы нымæтынйæхсы  цæфæй  йæ
фыдздзаг  хуыз  райса, уæдмæ дыл æхсæв хуыссæг ма 'рхæцæд,  бон  та
сагъæскæн. Уыдон уыдысты йæ ныхæстæ. Гъеуый дын мæ цыды сæр. Ныр мæ
уыцы  чызджы ныхæстæ сагъæсы баппæрстой. Æмæ мыл æхсæв хуыссæг  нал
хæцы, бон та сагъæссаг фæдæн.
     –  Уæдæ  чызг  – уый мæ хо у, урс саг – уый та мæ  мад  у.  Æз
фæдзæхст  дæн нæ бафхæрæгæй – ницы зæгъдзынæн. Кæд æмæ, мæ  хо  кæй
загъта,  уый  сæххæсткæнын бауа дæ бон, уæд дын  мæ  мад  йæ  хабар
йæхæдæг зæгъдзæни. Ныр та уал дæ хистæрæггаг райс.
     Хæмыц иу хай райста. Лæппу та йæм ноджы хаты:
     Хæмыц дыггаг хай дæр райста.
     Стæй та йæм дзуры лæппу:
     –  Мæнæ  дын йæхсытæ, æмæ цæ мæ номæй Нарты фæсивæдæн  байуар.
Ныр та фæндараст фæу.
     Хæмыц  рацæйцыди,  фæлæ фæхъуыдыкодта:  "Айбæрц  фæцыддæн  ацы
лæппуимæ,  æмæ йæ ном æмæ мыггагæй нæ базыдтон. Æмæ ныр  Нартæн  цы
зæгъдзынæн?" Раздæхт фæстæмæ 'мæ йæм дзуры лæппумæ:
     – Фæлæу-ма иучысыл!
     – Цы ма дæ хъæуы, нæртон лæг?
     –  Айбæрц демæ фæцуанкодтон, бирæ хæрзтæ мын фæдæ. Фæлæ дæ ном
æмæ  мыггагæй  нæма  базыдтон, æмæ Нартæн  цы  зæгъдзынæн,  куы  мæ
фæрсой, уæд?
     –  Дурты  бын цæрæм доны мидæг. Æрмæст нæ хойæн уæлион  зæххыл
мæсыг  сарæзтон,  æмæ æз цуаны куы рацæуын, уæд мæ  мæ  хо  мæсыгæй
фæхъахъхъæны.  Мæ мад урс саджы хуызы цæуы, æмæ мæ уый  та  афтæмæй
хъахъхъæны. Нæ мыггаг у Быцентæй.
     –  Дæ  асæй  чысыл  дæ,  æмæ ахæм цырд  кæм  дæ,  уым  сымахæй
байзæддаг та иуыл диссагдæр уыдзæни. Дæ хойы дын нал ныууадздзынæн.
     –  Цу  уал уæхимæ. Иннæ ацафон та 'рцу, æмæ дын уæд зæгъдзынæн
мæ фæндон.
     Хæмыц утæппæт сырдтымæрдтимæ Нартæм æрцыди.
     Нартæ   дзы  фæбузныг  ысты  –  сæ  тыхсты  заман  сæ  уæлхъус
æрбалæууыд.  Нарты фæсивæдæй алкæмæн дæр йæхс радта  Хæмыц.  Йæхсæй
февзыстай  зæгъгæ, уæд арвы 'рттывд кодта. Дæ бæхы дзы  'ркъуырдтай
зæгъгæ, уæд арвы нæрд кодта.
     –  Хæмыц,  уыцы хорздзинад нæ цы зоныс, æмæ нын  ахæм  йæхсытæ
радта? – загътой Нартæ.
     – Чи мын цæ радта, уымæн йæ хо тагъд мемæ чындзæхсæв кæндзæни,
æмæ йæ фендзыстут. Уыдон та уын раздæр лæварæн æрбарвыста.
     Æмæ Нартæ Хæмыцæн арфæтæкодтой.
     Иубон  та  Хæмыц балцы цæуын æрымысыд. Араст и, æмæ  ныххæддзæ
ис,  Быценон-лæппуйы кæм федта, уырдæм. Быценты лæппу дæр  та  уым.
Кæрæдзийæн салам радтой, стæй йын Хæмыц афтæ зæгъы:
     – Акæн мæ ныр уæхимæ.
     –  Афтæмæй цæугæ дын нæу. Нæ фыдæн куыддæр ыскойкæнай, мæ хомæ
'рцыддæ,  уый, афтæ дæм феххæлдзæни. Æмæ дын мæ хойæ ницыуал  пайда
ис.
     – Уæдæ куыд бакæнон?
     –  Нæ мады уал йæхи бынатмæ 'ркæн. Цæмæй урс саджы хуызы мауал
цæуа. Исчи нын æй сагæфсон амардзæни кæннæуæд.
     Хæмыц Æфсатимæ атындзыдта. Æфсати йæ фырттимæ рацæйцыд.
     Дæ фæндаг раст, Æфсати, зæгъгæ йын загъта Хæмыц.
     – Дæ хъуыддаг раст, Хæмыц!
     – Мæ хъуыддаг раст к' уаид, уæд тæхгæмаргъау нæ уаин.
     – Уагæры цы кодтай?
     – Дæ сæр мæ бахъуыд.
     – Цæмæн?
     –  Иу ус саг фестади, æмæ йæ йæхи бынатмæ 'ркæнын хъæуы. Цæмæй
мæ хъуыддаг ысрæвдз уа, æмæ мæхион мæхи фæуа...
     – Ам Быценты бæстæ у, Дурæгонком. Кæд цæ никæй бауарзтай?
     – Тæккæ дæр афтæ.
     – Хорз, ахæсс мæ йæхс. Æз уал дæм ам фæлæудзынæн.
     Хæмыц  йæхс  райста  'мæ  ратындзыдта.  Æрбахæддзæ  'мæ  дзуры
Быценон-лæппумæ:
     – Цæуæм ныр!
     –  Хорз, ацæуæм. Фæлæ нæ зонын. Нарт фидисгæнаг ысты, æмæ  мах
та фидисæн нæ лæууæм. Уæд æй куыд дардзынæ?
     – Мæсыг мын ахæм ис, æмæ арвыл æмбæлы. Уым æй дардзынæн.
     Æмæ йын уæд Быценон-лæппу загъта:
     –  Ныр  уæдæ мемæ рацу. Куыддæр къæсæрæй бахизæм, афтæ дын  мæ
фыд  сыстынмæ  хъавдзæни. Ды йын-иу йæ уæрджытыл æрхæц,  æмæ-иу  ын
зæгъ:  "Кæмæн  фестаддæ, æз уыдонæй нæ дæн". Æмæ-иу  æй  æрбадынкæн
фæстæмæ.  Стæй нæ мад къæбицæй рахиздзæни саджы хуызы.  Уæд-иу  ды,
фосы артдзæстмæ куыд уадзут зæгъгæ зæгъ.
     Æмæ-иу йæ йæхсæй рацæв, цыма йæ кæртмæ сурыс, афтæ.
     Æмæ  араст  ысты  Хæмыц æмæ Быценты лæппу. Æмæ  Быценонтæн  сæ
хæдзары къæсæрæй бахызтысты. Зæронд Быценон ысцæйыстади йæ бынатæй.
Хæмыц æм цырд бауади. Æрхæцыди йын йæ уæрджытыл æмæ загъта:
     – Бадгæ кæн, мæ фыдыхай! Ды кæмæн фестаддæ, æз уыдонæй нæ дæн.
     Æмæ  æрбадти  зæронд  лæг. Уæд къæбицæй  сæ  мад  саджы  хуызы
рауади.
     –  Ацы  фос  та  хæдзары цы ми кæны? – загъта  Хæмыц,  æмæ  йæ
Æфсатийы  нымæтын  йæхсæй  ракъуырдта,  æмæ  урс  саг  ус  фестади.
Ныттыхсти Хæмыцыл, æмæ йыл бауызæлыд. Хæмыц фефсæрмы.
     – Бахатыр мын кæн, афтæ дæм кæй ысдзырдтон.
     – Дæхæдæг бахатыркæн: бирæ хъиамæт бахордтай м' аххосæй.
     Чызг  Хæмыцмæ бакасти, мидбыл æм фæхудти 'мæ фæсырх  и.  Хæмыц
сæргомкодта йæ ныхас. Фæдзырдтой цасдæр, æмæ бафидыдтой.
     Æмæ  Хæмыц  Быценоны йæ дзыппы нывæрдта 'мæ рацыди.  Радта  йæ
йæхс  Æфсатийæн  фæстæмæ, арфæтæ йын фæкодта, æмæ  талынгты  Нартæм
æрцыди.
     Уырызмæджы  æрхуымæсыгæн æй йæ тæккæ  сæр  сæвæрдта  Быценоны.
Быценон  æхсæвы не рхуыссыди. Хæмыцы хуысар-хъуымац Быценон  йæ  иу
къухæй кæрдгæ кодта, иннæ къухæй – хуыйгæ. Нартæн æхсæвæй бонмæ  сæ
фæлыст  раивта. Нартæ дискодтой, уæдæ цавæр сылыстæг у  Хæмыцы  ус,
цас ын æнтысы?
     Не вдыста йæ усы Хæмыц. Афтæмæй цасдæр фæцардысты.
     Уæд та Хæмыц цуаны цæуын æрымысыди, æмæ иубон зæгъы Быценонæн:
     – Иугæндзон ам бадын, æмæ худинаг у. Цуаны уал азилон, фæлæ-иу
Сатанайы йæддæмæ дуар макæмæн бакæн.
     Хæмыц  цуаны  ацыди,  æмæ иухатт, æртæ зæды  кæм  ныхаскодтой,
уырдæм бафтыди. Æмæ иу чысыл йæхи æруагъта.
     Уæд  та  дын  кæддæры  æртæ зæды февзæрдысты  фæскъуыбыр,  æмæ
ныхаскæнынц:
     –  Дурæгонкомы цæрæг чызг Быценоны Нарты Хæмыц усæн ракуырдта,
загъта зæдтæй сæ иу.
     –  Быценонæн  йæ  гуырдз  йе хсыры  хъæстæ  нæ  фæуыдзæн,  æмæ
фæстагмæ Хуыцауы фæндæй сæфдзæни, – загъта дыггаг зæд.
     –  Искæй  æхсырæй та 'фсæдгæ нæ бакæндзæни, – загъта  æртыггаг
зæд.  – Хæмыц цæмæй зондзæни, ай ноггуырды фурды баппарын хъæудзæн,
уый – цæмæй йæ йæ мадырвадæлтæ схæссой.
     Хæмыц уыцы ныхæстæ фехъуыста 'мæ фæстæмæ ратындзыдта.
     Ныр  дын Сырдоны фыдбылыздæр базыдта, Хæмыц цуаны ис, уый  æмæ
бавдæлди,   æмæ  æфсæнкъæбæлтæ  ацæттæкодта,  мæсыджы  къултыл   цæ
фæкъуырдта,  æмæ  цыл  ысбырыди. Æмæ федта  рудзынгæй  Хæмыцы  усы.
Æрхызти  фæстæмæ,  æмæ  Нарты ныхасмæ рацыди.  Уæдмæ  æрбахæддзæ  и
Ныхасмæ Хæмыц дæр, æмæ Сырдон зæгъы:
     –  Амæлат, Нартæ, кæд цæуыл дискодтат! Хæмыцы ус – уыдисны  йæ
бæрзæнд, цыппар æнгуылдзы йæ фæтæн, йæ фындз Хохойы дзæкъулы йас.
     Уыцы  ныхæстæм Хæмыц фæмæсты, æмæ йæ фæцæфкодта йæ  мустучъийæ
Сырдоны.  Стæй мæсыгмæ цæуыныл фæци. Бахызт мæсыгмæ,  æмæ  Быценоны
фæлурсæй баййæфта.
     – Цы кодтай?
     – Хуыцау ын ма ныббарæд Сырдонæн, мæсыджы къулыл æфсæнкъæбæлтæ
фæтъыста,  æмæ  мæ  афтæмæй федта. Стæй мæ фидиссаг  фæкодта  Нарты
Ныхасы.  Ныр  мæнæн  демæ  фæцæрæн  нал  и.  Æмæ  мæ  æрдæгфæндагмæ
ахизынкæн.
     Хæмыц  æй акодта æрдæгфæндагмæ, æмæ йын Быценон уæд афтæ зæгъы
Хæмыцæн:
     – Бæргæ дын хастон мæ гуыбыны, тыхгæнæг тых кæмæн не скодтаид,
ахæм  гуырд.  Фæлæ  мæ цæгаты куы райгуыра, уæд  фæлмвæзт  уыдзæни.
Фæлтау æй уадзын дæхицæн, æмæ мæм де уæн æрбадар.
     Хæмыц  йе  уæнтæ  бадардта,  æмæ цæ Быценон  ныуулæфыди.  Стæй
загъта:
     – Ацы хабар Сатанайæн радзур, æндæр макæмæн мацы зæгъ.
     Æмæ  ус  сæхимæ  ацыди.  Хæмыц  дæр  сæргуыбыр  æмæ  'нкъардæй
æрыздæхти сæ хæдзармæ.
     
     БАТЫРАДЗЫ РАЙГУЫРД
     Уæд,  зæгъы,  иу  бон бацыди Хæмыц Сатанамæ, æмæ  йын  ракодта
Быценоны  ныхас.  Сатана  бонтæ 'мæ мæйтæ нымайын  байдыдта.  Хæмыц
æддæмæ нал хызти, йæ чъылдым къутуйы йас ныррæссыди, хæрдмæ фæцыди.
Æрцыди   й'   афон,  æмæ  Сатана  фервыста  Уæларв   Куырдалæгонмæ.
Куырдалæгон æм æрцыди, æмæ йын Сатана афтæ зæгъы:
     – Хæмыц зынг фестад, йæ цуры алæууæн нæй фыртæвдæй, æмæ йын йæ
чъылдым фæкъæрткæн доныбыл.
     Куырдалæгон æмæ Сатана изæрдалынгты 'ркодтой Хæмыцы доныбылмæ.
Куырдалæгон бавнæлдта Хæмыцы чъылдыммæ, акъæртт æй кодта,  æмæ  дзы
лæппу  райста цæхæрзынгæй. Сатана йæ донмæ фехсынкодта. Дон  уыйонг
ныххуыскъ  и,  æмæ  тæф  фестади  'мæ  арвмæ  фæцыди.  Уæд  Галæгон
радымдта,  æмæ  бæстæ  рауазал. Стæй  къæвдамæ  расайдта  бон,  æмæ
ныууарыд.  Æмæ  Батырадз  доны баззад,  цалынмæ  руазал  и,  уæдмæ.
Куырдалæгон  Хæмыцы  чъылдым æрхуыдта,  стæй  йæ  даргъ  æртыскæнæй
раласта донæй лæппуйы 'мæ загъта:
     – Мæнæ уæ диссаджы гуырд!
     Хæмыц   æмæ   Сатана   арфæтæ  фæкодтой   Куырдалæгонæн,   æмæ
Куырдалæгон уæларвмæ фæцыди уыйфæстæ.
     Хæмыц  Нарты дзидзидарæг устытыл зилын байдыдта, цæмæй йын  йæ
фыртæн  дзидзи  бадардтаиккой. Батырадз-иу цы усы риумæ  февнæлдта,
уый-иу   æд   туг-æхсыр  ацъырдта.  Æмæ-иу  ус  уайтагъд   æрхауди.
Батырадзæн  нæ  фаг  кодта усы 'хсыр. Уæд æй  хъудздзыты  фæдджытыл
бафтыдтой,  фæлæ-иу  хъуг дæр æрхаудта – Батырадз-иу  хъуджы  'хсыр
тугимæ рацъырдта.
     Сайнæг-æлдар  базыдта Батырадзы хабар, æмæ йæ зыдта,  Батырадз
куы рахъомыл уа, уæд уымæн тыхгæнæг тых нал ыссардзæни. Æмæ дзырдта
Нарты адæмæн:
     –  Багъæцут, Нартæ! Сымах хъомылкæнут уæхицæн фыдбылыз.  Нырма
нæ  –  уæ  устытæ  фæразынц йæ бафсадын, нæ – уæ хъудздзытæ.  Чысыл
фæстæдæр  та уын уæхи туг дойныйæн нуаздзæни. Фæлæ йын афоныл  исты
хос ыскæнут йæ фесафынæн.
     Нарты бауырныдта Сайнæг-æлдары ныхас æмæ Хæмыцмæ барвыстой:
     "Дарынхъом дын нал ысты Нартæ дæ фырты. Мах æй ку' амарæм, уæд
нын раст нæ уыдзæни. Сомбон фæсмойнаг фæуыдзыстæм, æмæ нæ туг фидын
бахъæудзæн. Фæлæ йæ дæхæдæг фæкæн искуыдæм.
     Хæмыцæн  цы  гæнæн уыди, æмæ ахаста йæ фырты  хохы  сæрмæ.  Йæ
фесафын  йæ цæст нæ бауарзта, æмæ йæ цъитийы скъуыды ауагъта.  Стæй
æнкъардæй рацыд сæхимæ.
     Батырадз   цъитийы  тигътæм  зыдæй  лæбурдта  'мæ  цæ   дадта.
Батырадзы  тæвдæй æнусон цъити тайын райдыдта æмæ й' алыварс  ысцад
и.
     Иу  бон тæгъдыкъæвда рацыд. Бæстæ лæсæнтæ кодта, æмæ Батырадзы
цад  йæ  былтæй  акалд. Уæд цадуат фæкъæртт и, æмæ  Батырадз  фурды
былмæ ныттылди. Стæй доны фæдыл фурдмæ бацыди 'мæ уым царди.
     
     СОСЛАН ÆМÆ УАЦИЛЛАЙЫ ФЫРТ
     Нарты  Сослан  цуаны фæцæуын æрымысыди. Йæхи бирæ фæцæттæкодта
'мæ араст и ныр.
     Сослан иу суангыл ысфардæг и, æмæ уыцы бон Уациллайы фырт  дæр
уыди цуаны.
     Уый  та æндæр суангыл ысцæйцыди. Суанджы сæр хызти иу тæрхъус.
Уациллайы  фырт æмæ йæ Сослан иу рæстæджы фехстой. Уациллайы  фырты
фат  тæрхъусы  раззаг къæхтæ атæхынкодта. Сосланы фат  та  тæрхъусы
фæстаг къæхтæ ахауынкодта.
     Тæрхъус хæрдмæ фæхауди 'мæ коммæ ныттылди.
     Уациллайы  фырт æмæ Сослан комырдæм фæйнæ фахсыл  æрцæйцыдысты
тæрхъусмæ. Уациллайы фырт æм фæразæй ис.
     – Чи дæ? Искæй хаймæ цæмæн æвналыс? – дзуры йæм Сослан.
     –  Никæй хаймæ 'вналын. Ацы тæрхъусы фехстон, æмæ цæфæй  ардæм
æрхауди. Æз та йæ фæдыл æрцыддæн.
     – Уыцы тæрхъусы æз фехстон, – загъта Сослан, – æмæ мæн у.
     – Цæмæй бæрæг у?
     – Йæ фæстаг къæхтæ йын фен, кæддæра лыг не сты?
     –  Уæдæ  йын  æз та йæ раззаг къæхтæм хъавыддæн. Æмæ  цæ  фен,
кæддæра лыг не сты?
     Æрцахстой тæрхъусы, æркæстытæ йæм кодтой, æмæ йæ раззаг æмæ йæ
фæстаг къæхтæ дæр уыдысты лыг.
     –  Ай дын Хуыцауы диссаг! Иу тæрхъусыл дыууæйæ цуан кодтам?  –
зæгъы Сослан.
     – Æвæдздзæгæн, Хуыцауы фæндон афтæ уыд, æмæ йæ байуарæм.
     – Фæлтау æй аджы сфыцæм.
     Суанцъæтыл  аг авæрдтой, арт бакодтой, æмæ тæрхъусы  æнæхъæнæй
ныппæрстой уыцы аджы.
     – Йæ, Хуыцау æгасæй нæ уадз, – загъта Сослан.
     Уыцы ныхæстæм тæрхъусы фæстаг къæхтæ разадысты.
     Уациллайы фырт дæр загъта:
     – Йæ, Хуыцау, алы хатт дæр нæ сæрæгасæй уадз. Æмæ тæрхъусæн йæ
раззаг къæхтæ дæр разадысты. Æмæ агæй фæгæпласта, æмæ фæлидзæг.
     – Уæдæ цы фæуыдаид? – загъта Сослан.
     Стæй фæкастысты, æмæ тæрхъус дæрддзæфгомау лæууы.
     –  Ам диссагæй ницы ис, – загъта тæрхъус, фæлæ уæ кæд диссæгтæ
фенын фæнды, уæд Бæрзондхохмæ фæцæут. Диссæгтæ уым ысты.
     Æмæ та йæ уынгæ дæр нал акодтой – лидзæг та фæци тæрхъус.
     Уациллайы  фырт æмæ Сослан араст ысты Бæрзондхохмæ. Хæстæг  æм
бацыдысты,  æмæ  мæнæ  диссаг  æцæгæй дæр.  Сылгадза  'мæ  нæлгадза
Сосланыл цинкæнынц, размæ йæ цæуын нæ уадзынц.
     Уæд Сослан фæрсы Уациллайы фырты:
     –  Чи  дæн, уый ацы гадзатæ цæмæй зонынц. Науæд дæуыл  цæуылнæ
цинкæнынц? Мæнæй цы хорздзинад зонынц?
     – Æвæдздзæгæн цын тугхæстæг дæ, æндæра æз дæр сæ цуры дæн.
     –  Мæнæн  гадзатимæ  цæй тугхæддзæ ис?  Уациллайы  фырт,  цытæ
дзурыс?
     – Фенæм, дарддæр цы уыдзæни, уый.
     Цæуынц  размæ, гадзатæ дæр семæ. Бæрзондхохы рæбын, къæйфынджы
фарсмæ  –  къæйдуртæ, æмæ цыл ус æмæ лæг бадынц. Къæйфынц  йемыдзаг
уыд  алы  хæрд  æмæ  алы нуæзтæй. Ус æмæ лæг  хæрынц,  нуазынц  æмæ
хъазынц сæ зæрдæйы цинæн. Уациллайы фырт æмæ Сослан бахæддзæ сты сæ
цурмæ, æмæ цын арфæ ракодтой:
     – Фарн уæ бадты уæд!
     – Фæрнæйдзаг ут! – зæгъынц ус æмæ лæг. – Абадут нæ цуры.
     Æрбадтысты  уыдон  дæр.  Уæд  ус нымæтын  йæхс  фелвæста,  æмæ
гадзаты  'рцæфтæкодта, æмæ нæлкъæлæу æмæ сылкъæлæу фестадысты.  Æмæ
ус загъта:
     – Нал цæ фæразын.
     Сослан  æмæ  Уациллайы  фырт нуазынтæ систой  ус  æмæ  лæгимæ.
Къæлæутæ  Сосланæй  æддæмæ  нал цыдысты.  Уæдта   цæм  ус  фæмæсты,
нымæтын  йæхсæй  цæ рацавта, æмæ хъыбылтæ фестадысты.  Æмæ  Сосланы
хъæбысмæ бырынц. Ус та цæм фæмæсты и.
     – Уæ, Хуыцау, ацы хъыбылтæ цы уыдысты, уый уæддæр куы зонин, –
загъта Сослан.
     Уæд  та цæ ус ногæй рацавта нымæтын йæхсæй, æмæ чызг æмæ лæппу
фестадысты. Ныхъхъæбыскодтой Сосланы. Ус цæм фæмæсты. Нымæтын  йæхс
фæхъилкодта. Фæлæ йæ Уациллайы фырт ацахста, æмæ йæ ратыдта йæхсы.
     – Сæхи цын цæв! Сæхи цын цæв! – хъæр кæнынц чызг æмæ лæппу.
     Уациллайы фырт цæ рацагъта нымæтын йæхсæй æмæ ус æмæ лæг гæбæр
сæгъ  æмæ  гæбæр  бирæгъ  фестадысты. Сæгъ алыгъди  æмæ  йæ  бирæгъ
асырдта. Иу къæдзæхы астæу дыууæ бæласы зади, æмæ сæгъ йæхи уыдонмæ
'ппæрста,  бирæгъ та сæгъыл æппæрста йæхи. Æмæ сæ  дыууæ  дæр  комы
ныппырх ысты.
     Чызг æмæ та лæппу дзурынц Уациллайы фыртмæ:
     – Нымæтын йæхс арты баппар!
     Уациллайы  фырт  æй  арты баппæрста, æмæ сау  пиллон  ысуагъта
йæхс.  Æмæ  сæ  разы  февзæрди, цы тæрхъусы фехстой,  уый.  Тæрхъыс
нымæтын йæхсы сыгъдонтыл йæ доныхуыпп бакалдта 'мæ загъта:
     – Сыгъд æмæ уырыдæй баззайут!
     Тæрхъус рæсугъд ус фестади, æмæ йæ афарста Сосланы:
     – Чи дæ, кæнæ кæцæй дæ?
     – Æз Нарты Сослан дæн.
     – Уæдæ æз та Нарты чызг дæн.
     Ныхъхъæбыскодта ус Сосланы. Стæй Уациллайы фырты дæр афарста:
     – Ды та чи дæ?
     – Æз та Уациллайы фырт дæн.
     – Æз та Нарты Фсадæджы чызг дæн.
     – Кæд Нартæй дæ, уæд ам цы ми кæныс? – афарста йæ уæд Сослан.
     –  Æз нымæтын йæхсы тæфмæ 'рцыддæн. Ацы чызг æмæ лæппу дæр мæн
ысты. Цы ус æмæ лæг фесæфтысты, уыдон та кæлæнгæнджытæ уыдысты.  Мæ
сæрыхицауы  мын  дурын  цырт фестынкодтой, мæхæдæг  бамбæхстæн.  Мæ
сывæллæтты та мын гадзатæ фестынкодтой, æмæ цæ сæхимæ ракодтой.
     – Фенын-ма нын кæн уыцы цырт.
     Нарты  чызг  сеппæты дæр йемæ акодта. Æртæ фæндаджы  астæу  иу
дурын цырт лæууыд.
     – Мæнæ ай у нæ лæджы цырт.
     –  Кæд Нартæн исты бавæййыс, – бадзырдта Сослан цыртмæ, –  уæд
дæ мидбынаты разил.
     – Уый афтæмæй нæ разилдзæн, – загъта Нарты чызг.
     – Цæуылнæ?
     –  Раздæр  уал цыртыл дæ къух авæр. Стæй-иу уыйфæстæ  зæгъ  дæ
ныхас.
     Сослан  цыртыл  йæ  къух авæрдта, æмæ цыдæр  æхсызгон  уыд  йæ
зæрдæйæн.
     –  Кæд  Нартæн исты бавæййыс, – загъта Сослан, – уæд  дæ  разы
дидинæгбыдыр фестæд.
     Цырты размæ дидинæгбыдыр фестади.
     – Кæд дын раздахæн нал и, уæд ацы цырт зæххы бын æрмæрины бæрц
абырæд.
     Цырт  зæххы бын æрмæрины бæрц абырыди. Сослан бамбæрста: лæгæн
раздахæн нал и.
     – Кæд дæ уд уæлæуон нал у, уæд дæ разы Азасыф равзæрæд.
     Уайтагъд  цырты рæбын Азасыф равзæрди. Æмæ уæдæй баззади  Ирмæ
цырт кæнæ марды ингæныл къух авæрыны фæтк.
     – Цас хорз мын ракодтай, уыйас мæ уæд дæ хорзæх, æмæ нæм фысым
бакæн де мбалимæ, – загъта уæд Нарты чызг.
     Сослан ысразы и.
     Хурхæтæнхохы сæр зæдтæн уыди куывд. Æмæ Уациллайы  фырт  зæгъы
Сосланæн:
     –  Æз  цуаны  уымæн  рацыддæн, æмæ  абон  зæдты  бон  у.  Алчи
Хурхæтæнхохы сæрмæ физонæгимæ 'рцæудзæни. Мæ фыд та мæнмæ  кæсдзæни
йæ  кувинæгтимæ,  æмæ  хъуамæ фæтагъдкæнон,  æмæ  афоныл  сæмбæлон.
Кæннæуæд мæ фыд иннæ зæдты 'хсæн кай кæндзæни.
     Уæд æм Нарты чызг дзуры:
     – Мæ хæдзары цалдæр тохъхъылы ис, æмæ дын бар.
     Уациллайы  фырт  тохъхъыл  аргæвста. Цыдæриддæр  хъуыд,  уыдон
арæвдзкодта, æмæ Хурхæтæнхохы сæрмæ йæ фыд Уацилламæ фæраст и.  Уым
сæ   бадæн  уыд  зæдтæн.  Æмæ  цинкодтой  зæдтæ.  Фæлæ  Уацилла  та
'нкъардкодта æнæ кувинагæй. Уалынмæ Уациллайы лæппу схæддзæ и,  æмæ
йæ фыдмæ дзуры:
     – Табу Уæллагæн, афоныл дæм ысхæддзæ дæн.
     Уацилла дæр æм рухс цæстæй ракасти, райста кувинæгтæ,  æмæ  цæ
бахаста куывдмæ.
     – Уацилла, дæуæн æрæджыкæнын нæ фæтчы, – загъта Хуыцау.
     –  Сырдыфыды кувинагæй фысыфыды кувинаг хуыздæр у, йæ хусысмаг
ком арауы. Фынгыл дæр уæдæ хорз ахады, – загъта Уацилла æмæ бахаста
фысыфыдæй физонджытæ 'мæ кувинæгтæ Хуыцаумæ.
     –  Зæххон  адæм  нырæй  фæстæмæ  нæ  куывдæн  афæдзæй  афæдзмæ
тохъхъыл нывондкæнæнт, – загъта уæд Хуыцау.
     – Фод афтæ, фæлæ цын фос фылдæр дæ цæст бауарзæд!
     – Сæхи цас фæнды, уыйас дарæнт.
     Нарты чызг фæхыгъта Сосланы 'мæ Уациллайы фырты. Стæй цын хорз
лæвæрттæ ракодта, æмæ Уациллайы фырт уæларвмæ фæцыди, Сослан  та  –
Нартæм.
     
     СОСЛАНЫ КÆНГÆ МАД ÆМÆ ФЫД
     Нартæй авд бонцау æддæдæр цардысты дыууæ зæронды – лæг æмæ ус.
Сæ  иу  Сæрхъыз  хуынди, иннæ та Заухан хуынди.  Сæ  ис,  сæ  бонæн
ныккæнæн  нæ  уыди, фæлæ цын зæнæг нæ цыд, æмæ тыхстысты,  уæдæ  цы
кодтаиккой!
     Нартæ  зыдтой Сæрхъыз æмæ Зауханы æртæ лæгæй: Уырызмæг,  Хæмыц
æмæ  Бурæфæрныг. Тыхæй цын тых ничи кодта дыууæ зæрондæн, хылæй  цæ
ничи саста.
     Уæд   иуахæмы  Нартыл  фыдаз  ыскодта,  ахæм  фыдаз,  æмæ  цын
бахæринаг  нал  уыди.  Æрымбырд ысты сæ  ныхасы  'мæ  загътой:  "Нæ
фæцагъд  хуыздæр  у  ацы  цардæй. Кæнæ  бынтон  фесæфæм,  кæнæ  фос
фæкæнæм".
     –  Æвзæр  нæ уаид Сæрхъыз æмæ Зауханы фосæй æртæрын, –  загъта
Бурæфæрныг.  –  Уыдонмæ цы фос ис, уый Æртæ Нартмæ  нæй.  Фæлæ  цæм
иунæгæй цæуын зын у. Сæ фос ратæрын та – уымæй зындæр.
     – Ацæуын зын нæу, – загъта Хæмыц. – Зын фæстæмæ 'рцæуын у.
     Уырызмæг,  Хæмыц æмæ Бурæфæрныг сифтыгътой сæ бæхтæ æмæ  араст
ысты Сæрхъыз æмæ Зауханы фос тæрынмæ.
     Сослан цæ базыдта 'мæ фæрсы Сатанайы:
     – Кæдæм цæуынц Нартæ?
     –  Фыдаз  ыскодта  Нартыл.  Бахæринаг  цæм  нал  ис,  æмæ  фос
фæкæнынмæ цæуынц.
     – Уæдæ æз дæр фоскæнынмæ цæуын. Æрмæст уыдонимæ нæ, фæлæ æндæр
ранмæ.
     –  Иунæгæй  ницы бакæндзынæ. Стæй гуымирты рæстæг  у.  Кæм  дæ
агурдзынæн?
     – Уыдон иумæ сты. Æз та – мæхæдæг.
     Нартæй  Сосланы  'мдых ничи уыди, æмæ йемæ балцы,  кæнæ  стæры
ничи  цыди,  æгад цæм касти. Æмæ Сослан уый тыххæй хицæнæй  фæрасти
балцы æнæ 'мбалæй.
     Араст та ныр дæр Сослан иунæгæй.
     Ныххæддзæ сты Нартæ 'мæ фæцæуынц Сæрхъызы зæххытыл.
     Иу  ранмæ  акæсынц, æмæ – фосæй æмæхгæд сæрвæттæ.  Иннæ  ранмæ
акæсынц, æмæ – уым дæр афтæ.
     Фæрсынц рæгъаугæсты:
     – Атыппæт фосрæгъæуттæ кæй ысты?
     – Сæрхъыз æмæ Зауханы.
     – Бынаты сты?
     – Уо, бынаты сты.
     Уæд Уырызмæг йе мбæлттæм хатиагау дзуры:
     –  Иу  рæгъау  дæр нын фаг у. Фæлæ уал зæрæдты  фенæм.  Цы  нæ
вæййы?  Чи  зоны 'мæ нын Сæрхъыз йæхæдæг ралæваркæна йæ  фосæй.  Не
стонг æм ысуадзæм. Стæй цы кæнинаг ыстæм, уый дæр бакæндзыстæм.
     Сразы  сты æппæт дæр Уырызмæджы ныхасыл. Æмæ араст ысты.  Стæй
куы бахæддзæ сты, уæд бахъæркодтой:
     – Æддæмæ нæм ракæсут, хæдзаронтæ!
     Зæронд Заухан цæм ракасти 'мæ загъта:
     – Мидæмæ рахизут. Цæхх æмæ уын кæрдзынæй фысым ыстæм.
     Æрхызтысты   сæ  бæхтæй  Нартæ.  Æрбастой  цæ   'мæ   хæдзармæ
бацыдысты.
     Уæд рæгъаугæстæй иу хатиагау æмбæрста 'мæ загъта:
     –  Нæ  фысыммæ хорз уазджытæ не рцыди. Рæгъау тæрынмæ хъавынц.
Фысым  зæронд у. Йæ зонд куы нæ 'рцахса, æмæ йын исты куы  кæной...
Æххуыс бакæнын та мах бон нæу.
     –  Бакæсæм уал, – зæгъы иннæ. – Кæд гæнæн нал уа, уæд мах æртæ
стæм,  уыдон  дæр  – æртæ. Уымæй иуыл æрыгон не  сты,  æмæ  нæ  бон
бауыдзæн,  æвæдздзæгæн,  исты фæрæз ыссарын  сæ  ныхмæ.  Фыдбылызæй
Хуыцау бахизæд.
     Уæдмæ Сослан дæр рæгъаугæстæм ныххæддзæ, æмæ цын арфæ ракодта:
     – Уæ фос бирæ уой!
     – Æгас нæм цу, æмæ дæ Хуыцау æххуысы фидиуæг фæкæнæд.
     – Сымах цæй æххуыс хъæуы – амæй-ай лæгдæр, амæй-ай сæрæндæр.
     –  Нæ,  мæ хур. Йæ дыууæ къахыл чи цæуы, уыдон сегас лæгтæ  нæ
хуыйнынц.
     – Цы кæнут? Цæй тыхстхуыз ыстут?
     –  Уæдæ цы бакæнæм? Æртæ стæм. Хизæм сæ рæгъæуттæ Сæрхъыз  æмæ
Зауханæн. Нæ фысымтæ – зæрæдтæ, зæнæг цын нæй, фæхæцæг – иннæ ахæм.
Æртæ барæджы уыди ам æрдæбон. Фарстой нæ, кæй фос хизæм, уымæй, æмæ
сæ иу хатиагау дзырдта, Сæрхъызы уал афæрсæм, стæй нæ цы фæнда, уый
кæндзыстæм зæгъгæ.
     – Æмæ кæдæм ацыдысты?
     – Нæ фысымтæм.
     – Уæдæ хизут уæ фос. Æз цын исты хос кæндзынæн.
     Сослан  дарддæр  араст  и. Сæрхъызы кæрты  ауыдта  æртæ  бæхы.
Базыдта цæ адон Нарты сты. Йæ бæх фæсвæд афснайдта, æмæ цæм  хъусы.
Зæронд  Заухан фынг авæрдта уазджытæн, хæрд æмæ нозт  æрхаста.  Æмæ
цыл уызæлынц Нартыл дыууæ зæронды.
     Сæхи хорз федтой Нартæ. Стæй Бурæфæрныг дзуры:
     –  Хорз нæ бæргæ уынут, фысымтæ. Фæлæ нæ фæндаг сымахмæ  'ндæр
хуызы у.
     –  Цы  фæнды хуызы уæд, уæддæр уазæг буц у, æмæ йæ  буц  дарын
хъæуы, – загъта Сæрхъыз.
     –  Уый  тыххæй бузныг, – зæгъы Бурæфæрныг. – Мах фос фæкæнынмæ
'рцыдыстæм.
     Сæрхъыз æмæ Заухан бамбæрстой хъуыддаг.
     –  Маргъæн  æнæ  базырæй тæхæн нæй, – загъта  Сæрхъыз.  –  Мах
æвæстаг  ыстæм,  æмæ  æнæбазыр маргъау ныгъуылæм.  Фæлæ-ма  зæгъут,
ардæм куы цыдыстут, уæд цæуыл хъуыдыкодтат?
     –  Фос  фæкæныныл, – загъта Хæмыц. – Дæумæ уыйас фос  ис,  æмæ
Æртæ Нартæм се мбисы мбис дæр нæй.
     –  Цардæн  хос хъæуы, – загъта Сæрхъыз. – Хоскæнынæн  та  амал
хъæуы. Фæлæ уæ хъуыды зæгъут æргомæй.
     – Дæ рæгъæуттæ дын хъуамæ фæтæрæм. Уый дын нæ хъуыды.
     –  Уæ,  ма кæнут. Тыхгæнæг – сынтыл хæссинаг, хæрзгæнæг  та  –
зæрдылдаринаг. Дзæбæхæй бафидауæм.
     –  Цы фидауын хъæуы мах демæ, – загъта Уырызмæг. – Ды дæ усимæ
бон  куывдæн æрвитыс, æхсæв – чындзæхсæвæн. Мах та бон  нæхи  донæй
тыппыркæнæм, æхсæв та райсомыл у нæ сагъæс.
     –  Хорз,  мæ  хуртæ. Уæд-ма мын иу нуазæн сисыны  бар  радтут.
Фæстаджы нуазæн.
     Æмæ   Сæрхъыз  дзæбидыртæ  'рхæссынкодта  Зауханæн,   æмæ   цæ
байдзагкодтой. Сæрхъыз дыууæ дзæбидырыл хæцы, æмæ афтæмæй дзуры:
     –  Мæнæн  ме гъдау афтæ у, æмæ хъуамæ дыууæ хъуыддагæн ыскувон
мæ  мæлæты  размæ. Æз ацы дыууæ дзæбидырæй ку' амæлон, уæд  мæн  мæ
сыджытыл  чи  нæ  бавæра,  уый гæбæр хæрæгæй  фæхæтæд,  мæрдты  мын
дзабырласæг  æмæ къахæхсæгæй фæхауæд! Дыггагæй кувын:  мыййаг,   мæ
мæлæт куы нæ уа, æмæ æнæфæллой куы баззайон, уæд мæн удæгасæй чи нæ
баныгæна, уый мын мæрдтыбæстæм фæлдыст фæуæд!
     Æмæ анызта йæ дыууæ дзæбидыры. Байдзаг та цæ кодта ног, æмæ цæ
Уырызмæгмæ авæрдта.
     –  Дæу  амарын не гъдауы нæй, – загъта Уырызмæг.  –  Фæлæ  фос
фæкæнын  ис не гъдауы дæр, æмæ нæ туджы дæр. Мах не знаджы хойрагæй
нæхи хорз фенæм. Стæй та йын æркæсæм йæхимæ дæр.
     Ноджы цæ Хæмыцмæ дæр авæрдта дзагæй. Æмæ загъта Хæмыц:
     – Кæд æмæ дæ мæлæт не рцæуа, уæд дæ æз удæгасæй баныгæндзынæн.
     –  Кæд  амæлай, уæд та дæ æз баныгæндзынæн, цæмæй дæ тæф мауал
цæуа, – загъта Уырызмæг.
     –  Уох,  уох! Уæ ныхæстæ кардылыгæй риссагдæр, арцы  рæхуыстæй
арфдæр,  – дзуры Сæрхъыз. Фæлæ Нартæй уый æнхъæл никуы уыддæн,  æмæ
сæ фысымæн тых æмæ фыдмитæ кæной.
     –  Мах  сæфгæ  кæнæм, – загъта Бурæфæрныг. – Дæ рæгъæуттæ  дын
фæтæрдзыстæм.
     –  Уæ бар уæхи. Æз уæм ницы сдзурдзынæн. Нæдæр уæ фæстæ фæдисы
ацæудзынæн.
     Фæлæ тыхæй ц' ахæссат, уый фендзыстæм. Хъæстаг-иу ма фæут!
     Уырызмæг,  Хæмыц  æмæ Бурæфæрныг æддæмæ рацыдысты.  Сæ  бæхтыл
абадтысты, æмæ фæцæуынц дæлæ Сæрхъызы фосмæ.
     Сæрхъыз  уадындз райста йæ къухтæм. А ныр дзы ныууаса, зæгъгæ,
афтæ Сослан бахъæркодта:
     – Ам уæ чи ис, фысымтæ?
     Хъæрмæ Заухан рауад.
     – Ам ыстæм дыууæ зæрондæй. Мидæмæ рахиз!
     Сослан бахызти дуарыкъæсæрæй.
     – Фарн уæ хæдзары!
     –  Уæ,  фæрнæйдзаг уай, æмæ нæм æгас æрцæуай. Кæцæй уайыс,  мæ
бон?
     – Нартыбæстæй дæн.
     – Гæр, Нартыбæстæй нырма ныр ку' ахызтысты 'ртæйæ.
     –  Ам уыдысты, уый хатын, – загъта Сослан. – Уæ фынг дæр нырма
– æнæист. Зонын, цæмæ 'рцыдысты, уый дæр.
     –  Загътон  цын æй. Нартæй уый æнхъæл никуы уыддæн  зæгъгæ.  –
Тыхæй  уæ  цы фæнды, уый бакæнут. Æз уæ фæстæ н' ацæудзынæн...  Ныр
ку' амæлон, уæд мæ – сæ иу баныгæндзæн. Кæд æмæ мын ницы уа, уæд та
мæ  удæгасæй ныгæндзæн сеннæ... Цæй, уый дардыл ныхас у.  Исты  уал
ахæр.  Мæнмæ ма кæс, мæ хур. Æз абадтæн семæ. Хæрд æмæ нозтæй  хорз
фæкастæн мæхимæ дæр. Ныр та дæ рад у.
     – Уæ, мæ фыдыхай, уæ, мæ мадыхай! – загъта уæд Сослан. – Уыдон
сау ми бакодтой, æмæ цын æз уæ бæсты фенынкæндзынæн.
     –  Дæ  фыд  бирæ цæра, дæ мад дæ фæндиаг уа! Фыд æмæ нæм  мады
номæй  кæм  æрбадзырдтай,  уым дын иу къуыри  ауадзæн  нал  и.  Мах
æвæстаг  ыстæм. Нартæн цас сæ бон бауа, уыйас аскъæрæнт.  Фæлæ  дæм
кæсæм: æгъдау æмæ номгæнæг дæ дæхицæн, æмæ 'гъдау æмæ номимæ фæцæр.
Афтæ  ныл кæм уызæлыс, уым дæ нæхицæн хъæбул кæнæм. Кæд нæ дæ сæрмæ
хæссыс, уæд.
     –  Куыд  нæ уæ хæссын! Фæлæ уал ауайон, æмæ цын зæгъон Нартæн,
дæ фосмæ сæ къух дæр куыд нæ фæкæной!
     –  Уæ,  ма  тæрс,  мæ  хъæбул. Уыдон  иу  сæныччыхъус  дæр  н'
атæрдзысты  ме вастæй. Æз æнхъæл уыддæн, æмæ 'гъдауджын  ысты,  æмæ
цын  мæ рæгъæйттæй ралæваркæнын уыди мæ зæрды. Фæлæ хæрамзæрдæ сты.
Цы  фос  фæкæной, уымæй-иу раппæлæнт! Ардæм цæ хъæуы фæстæмæ!  Фæлæ
мах  дæуæй хъæбул зæгъынмæ хъавæм, æмæ дæлæ гал аргæвд. Æмæ фæбадæм
иумæ.
     Сослан дын уæд фестады. Агæпласта 'мæ рабынæйкодта иу гал, æмæ
йæ æрбаргæвста. Ауæнгтæ йæ кодта 'мæ йæ уæларт бавæрдта...
     – Алцыдæр цæттæ у. Аджы бын арткæнын хъæуы, æмæ чысыл фæкæсут,
уæ хорзæхæй. Æз Нарты митæ фенон.
     Æмæ  Нартæн сæ фæстæ рауади Сослан. Нартæ иу ран æрлæууыдысты,
æмæ сæ ныхас кæрæдзиуыл нал бады.
     – Уæллагкомы рæгъæуттæ атæрæм, – загъта Уырызмæг.
     –  Нæ!  –  Дæллагкомы рæгъæуттæ фылдæр ысты. Уыдон  атæрæм,  –
зæгъы Хæмыц.
     – Астæуггагкомы рæгъæуттыл цæст дæр не ххæссы. Уыдон атæрæм, –
зæгъы Бурæфæрныг.
     Нал  фидауынц Нартæ. Уыди уагуадзæн афон. Уæд æртæ  рæгъаугæсы
сæ фос ратæрынц. Хæмыц, Уырызмæг æмæ Бурæфæрныг цы фысмæ февналынц,
уый цæ йæ фæдыл аласы.
     – Ай иу фыс æрцахсын куы нæ фæразынц, уæд ма цæ цæмæй тæрсæм!
     Худæгæй цыл мардысты. Сæ бæхтæ цын æрцахстой Нартæн. Сбадтысты
цыл,  æмæ  сæ  фос афтæмæй Сæрхъыз æмæ Зауханмæ фæтæрынц.  Уæд  цыл
Сослан амбæлди, æмæ цæ афарста:
     –  А  бæхтæ Нарты бæхтæ сты, уый уынын. Уæд Нартæ сæхæдæг  кæм
ысты?
     – Уæлæ хъамылыхуытау абухынц кæрæдзиуыл.
     –  Аздæхут фæстæмæ. Уыдон тыхгæнджытæ не сты, фæлæ ме  мбæлттæ
сты.  Сæрхъыз  æмæ Заухан та мæнæй хъæбул загътой. Уый  тыххæй  гал
аргæвстой. Æмæ иумæ цæуæм.
     Рæгъаугæстæ  фæстæмæ  фездæхтысты. Алкæй йæ  бæхыл  сæвæрдтой.
Лæггадмæ   цын   фесты  Нартæн,  æмæ  рацæуынц.   Сосланы   ауыдтой
Уырызмæгитæ, æмæ йæ фæрсынц:
     – Кæцæй фæдæ ды та? Баххуыс нын кæн, æмæ фæтæрæм ацы рæгъау.
     Рæгъаугæстæ хъусхъускæнынц: "Се мбалы куы нæ базыдтой, æмæ  цæ
уый та йе мбæлттæ куы хоны... Цыдæр сусæгдзинад цæм ис".
     Сослан цæ бамбæрста.
     –  Расыг ысты, æмæ сæ сæр сæ фад ысси. Ауагътай цæ зæгъгæ, уæд
фæзы 'фсон фурды балæгæрдиккой.
     Æрхæддзæ сты сæ фысыммæ.
     – Нæ загътон – раздæхтысты, – загъта Сæрхъыз Сосланæн.
     – Рæгъаугæстæн цæ ракæнынкодтон.
     Æристой  цæ  сæ  бæхтæй, æмæ цæ 'ртæйæ дæр  æрхуыссынкодтой  –
хъуамæ сæ фæллад ысуадзой.
     Нартæ  сæхи  æрæмбæрстой.  Уæдмæ  галыфыдысфыхти.  Сослан  цæм
бацыди Нартæм æмæ цæ фæрсы:
     –  Адон  мæнæн мæ кæнгæмад-æмæ фыд ысты. Уæд цæм уæ ныфс  куыд
бахастат?
     –  Кæнгæмад-æмæ  фыд  хи мад æмæ фыдæй хъауджыдæр  не  сты,  –
загъта Уырызмæг. – Фæлæ Нартæм бахæринаг нал и, æмæ цын исты 'ххуыс
бакæн.  Мах  дæ  нæхицæн  ницы агурæм.  Нарты  сæрыл  у  нæ  ныхас.
Уыййæддæмæ чи фехъуыста, æнусон хæларæй æнусон ызнаг ыскæн зæгъгæ.
     –  Æмæ  ды  æнусон  ызнагæй  æнусон хæлар  ыскæн  зæгъгæ,  кæм
фехъуыстай? – рамæсты Бурæфæрныг.
     – Нæ, Бурæфæрныг, – загъта Сослан, – Сæрхъыз æмæ Заухан Нартæн
ызнаг  никуы  уыдысты, æмæ нæдæр уыдзысты. Уыдон уæм хæлары  цæстæй
кæсынц, сымах та цæм хæрамы цæстæй кæсут. Уæхицæн цæ знаг ыскодтат.
     Уæд Хæмыц та афтæ зæгъы:
     –  Уæдæ Нартæ сыдæй мæлынц æмæ дæлармармæй бадой! Уый дæм куыд
раст кæсы, Сослан?
     –  Нæ,  фæлæ  дзы  тыхысæр ницæмæн хъæуы. Тыхысæрæй  хæларысæр
хуыздæр  у.  Цомут, мæ номыл гал аргæвстой Сæрхъыз æмæ Заухан,  æмæ
фæйнæ гаджидауы зæгъут.
     Ракодта  Сослан  Нарты  сæ фысыммæ. Сæрхъызы  æртæ  рæгъаугæсы
фынгтæ авæрдтой.
     Рабадтысты  Нартæ  ногæй, фæлæ ныр хæлары  бадтæй,  Сæрхъыз  –
уæлейæ. Дзæбидыр райста 'мæ скуывта:
     –  Хуыцау,  табу дæхицæн, ыстыр Хуыцау! Хуыцау бæстæзонæг  æмæ
цардысфæлдисæг дæ. Дæ быны цæрынц адæм. Тыхгæнæг чи  у,  уымæн  тых
ракæн.  Цардаразæг чи у, уымæн цард радт. Лæбурæг чи у,  уый  хæсгæ
фæкæн.  Сабыргæнæг  чи  у,  уымæн  æнцон  цард  дæ  цæст  бауарзæд.
Хылкъахæг  чи  у,  уыйамæддаг кæн. Фидауæг чи у, уымæн  æнцой  цард
радт.  Хуыцау, кæд адæймагæн искуы дæ цæст исты бауарзта, уæд махæн
дæр дæ цæст бауарзæд!
     Рæсты Уастырджи, рæстылдзæуæг дæ, Хуыцауы 'мсæр дæ, тыхгæнæгæн
йæ  ных къуыр, фыдгæнæгæн йæ къах цæв, хæрзгæнæгæн циндзинад  радт,
фæндаг рæствæндаг кæн бынатмæ.
     Хуыцау  æмæ  Уастырджи! Амонддæдтæг ыстут, æмæ  амондджынкæнут
адæмы!
     Хуыцау, мæ уазæджы хай дæр мын ма байс. Хæраммæ хæларæй кæсын.
Мæ  уæздандзинад  мын  чи  бамбара,  уый-иу  йæ  хæдзарыл  дзæбæхæй
сæмбæлынкæн,  бирæ бонты мæ йæ зæрдыл цы дара,  й'  арфæтæ  мæм  цы
хъуысой!
     Нартæ  уыцы  ныхæстæм сæркъулæй ныхъхъуыстой. Сæрхъыз  фæсидти
Нартæм.  Сосланæн  нуазæнæй ацаходынкодта. Уыйфæстæ  рæгъытæ  цæуын
райдыдтой. Нартæ дыууæ хъуыдыйыл фесты: "Уæдæ ай кæд Сосланæн  афтæ
сты,  æмæ цæ бахъыгдардтам, уæд нын æй Сослан нæ ныббардзæн.  Уæвгæ
немæ  никуы вæййы! Иунæгæй фæцæуы, æмæ Хуыцау йæ зонæг, кæимæ  афтæ
хорз у, æмæ цалы бахъыгдардтам мах!
     Уæд Уырызмæг дæр дзæбидыр систа 'мæ загъта:
     –  Уæ,  Сослан.  Кæд дын чысыл бахъыгдардтам  дæ  кæнгæмад-æмæ
фыды,  уæддæр  фыдбылыз ницы ракодтам, æмæ  нын  æй  ныббар.  Нырæй
фæстæмæ  дæ  фæндаджы  бар Нартимæ уæд!  Дæу  чи  нымайы,  уый  мах
зондзыстæм.    Æдасдæр   уыдзыстæм   нæхæдæг   дæр,    æмæ    никæй
хъыгдардзыстæм,  дæу  чи  зоны,  уыдонæй.  Дæ  кæнгæмад-æмæ  фыдæй,
Сæрхъыз  æмæ Зауханæй та хатыр курæм. Сæ цæрæнбон бирæ! Нæ фыдздзаг
митæн  нын  чи ныббарста, нæ маст нын сабыр чи кодта,  хорз  нæ  чи
барæвдыдта!
     –  Мах ам нæхимæ хорз фæкастыстæм, æмæ сойдзых ыстæм. – загъта
Хæмыц.  –  Фæлæ  нæ Нарты ном ферох и. Цæуæм, æмæ исты  амал,  исты
фæрæз ыскæнæм сæ фервæзынæн.
     Æмæ сыстадысты Нартæ.
     –  Гуымирты рæстæг у, – сыстади 'мæ загъта Сæрхъыз дæр. – Мæнæ
Сосланæн дæдтын мæ уадындз. Уемæ йæ акæнут, æмæ уын баххуыскæна  уæ
фæндаджы.  Кæннод  ам  ахæм бæстæ у – чи уыл амбæла,  алчи  уæ  хай
исдзæн, æмæ бынатмæ ницыуал ныккæндзыстут уæ фосæй.
     Стæй Сæрхъыз йæ рæгъаугæсты 'рдæм разылд, æмæ цын афтæ зæгъы:
     – Дзуарка-цæуы фæстæ цы хай фæцæуы дзугæй, уый радтут Нартæн.
     Рæгъаугæстæ  Дзуарка-цæуы рауагътой. Æмæ йæ фæстæ ныххал  ысты
æнæхъæн дзугтæ. Æмæ Нартæ разæй цæуынц, дзугтæ та сæ фæстæ.
     Æмæ цæ фæрсы Сослан Нарты:
     – Цæй-ма, ныр Нартæн тыхы сæр хуыздæр у, æви уæздандзинад?
     – Уый æнхъæл махæй ничи дæр уыди, – загъта Бурæфæрныг.
     – Дæ фæхъхъау мæ сæр, Сослан! – дзуры Уырызмæг. Иу фыс раласын
нæ бон куы нæ уыди. Ныр æнæхъæн дзугтæ цæуынц нæ фæстæ.
     –  Раст  у. Фæлæ ацы рæгъæуттæ Нартæм æххæстæй ныххæддзæ  уой,
уый  мæ  нæ  уырны, – загъта Хæмыц! Тыхæн тых арын хъæуы.  Гуымирты
заман у, æмæ мах та чысыл ыстæм.
     – Тых сæрбахъуыды заман хъæуы, – дзуры Сослан.
     Тых кæм нæ кæнæм, уым хъуамæ зондæй сархайæм.
     Цæуынц Нартæ, æмæ иу ыстыр доны цур иу гуымир хуыссы уæлгоммæ.
Йæ ком аивæзта 'мæ Нарты фосæн йе мбис йæ дзыхы бакалдысты.
     Уæд   Сослан   Сæрхъызы   уадындзæй  ныууасыди,   æмæ   гуымир
хæлиудзыхæй  афынæй.  Нартæ гуымиры дзыхмæ схызтысты,  æмæ  сæ  фос
гуымиры  дзыхæй  ратардтой.  Йæ  риуыл  ын  арт  ыскодтой,  æмæ  йæ
ныууагътой афтæмæй йæ фынæйæ. Æмæ та цæуынц.
     Кæсынц,  æмæ  иу  ададжы  был æндæр гуымир  бады.  Хуыссæг  æй
æрцахста  уый  дæр,  æмæ æркувæркувкæны йæ  сæрæй.  Æмæ  та  Сослан
Сæрхъызы  уадындзæй  ныууасыди, æмæ гуымир уæлгоммæ  'рфынæй.  Ахæм
хуырхуыркодта,  æмæ  Нартæн  сæ ныхас кæрæдзимæ  нал  хъуысти,  æмæ
кæрæдзийæн къухæй амыдтой.
     Æмæ та йыл арт ыскодтой уыууыл дæр.
     Æмæ  цæуынц  дарддæр  сæ  фæндагыл. Ахæддзæ  сты  иу  тархъæды
рæбынмæ.  Уым дæр иу æндæр гуымир дзойдзойкæны. Сослан та  Сæрхъызы
уадындзæй ныууасыд. Æмæ гуымир æрыхснырста, æмæ Нарты Сосланы  æртæ
бонцауы фæхаста.
     Нартæ  уыцы  гуымирыл  дæр  та арт бафтыдтой.  Æмæ  та  цæуынц
дарддæр сæ фæндагыл.
     –  Сослан фесæфти, – загъта иуахæмы Бурæфæрныг. – Фæлæ ма  мах
та нæхи цæуыл сафæм?
     –  Ай  хуызæн заман æнæ Сослан цы бакæндзыстæм? –  Ам  уал  æм
банхъæлмæкæсæм,  –  загъта  уæд  Уырызмæг  дæр.  –  Афтæ  цæй  адыл
ныхаскæныс?  Уый  цæуылнæ зоныс, æмæ гуымиртæ райхъалуыдзысты,  æмæ
уæд не сæфт у неппæтæн дæр, – нæ састи Бурæфæрныг...
     Уæд  фыдздзаг  гуымир  ыссыгъди,  æмæ  фæгæпласта.  Æмæ  касти
фæйнæрдæм. Сосланы ауыдта 'мæ йæ фæрсы:
     – Ды уыддæ ды уæдæ мæ сафæг?
     –  Æз  дын  ницы кодтон. Уæлæ уым иу гуымир ис,  æмæ  дыл  уый
бандзæрста  арт.  Фæлæ  фурдмæ згъоргæ, æмæ ахуыссын  кæн  д'  арт.
Кæннод сæфыс.
     Æмæ фыдздзаг гуымир фурдырдæм уыцыиуысхуыст аласта.
     Ныр  Сослан  дæр  суры йе мбæлтты. Уæд дын дыггаг  гуымир  дæр
ыссыгъди.
     Фæгæпласта 'мæ Сосланы ауыдта.
     Фæлæ  уый  дæр фурдмæ лидзыныл фæци. Сослан та йе  мбæлттырдæм
сарæзта йæ ных.
     Уæд  æртыггаг гуымир дæр фехъал и 'мæ фæсæррæтласта. Иуцъусдуг
аракæсбакæскодта фæйнæрдæм. Стæй фурдырдæм ныццавта уый дæр.
     Уæдмæ Сослан дæр æрбаййæфта йе мбæлтты:
     –  Æртæ  гуымиры райхъал ысты. Æмæ не сæфт у,  чысыл  дæр  куы
бафæстиат уæм, уæд.
     Ныр  гуымиртæ дæр кæрæдзийы ссардтой. Фæлæ фæбыцæу  ысты,  æмæ
цын хылмæ асайдта. Кæрæдзиуыл марынæй нал ауæрстой, æмæ æртæйæн дæр
сæ туг цыхцырæгау мызти. Стæй та цæм фæсмон æрцыди, æмæ бафидыдтой.
     Æмæ рацæуынц æртæ гуымиры Нарты агурæг.
     Цæуынц Нартæ дæр. Кæсынц æмæ бæстæ донлæсæнтæ фæци.
     –  Уый  æртæ гуымиры мах агурынц. Кæдæм цæуæм, уый нæ  зонынц,
æмæ уымæн ахæм къæвда у, – загъта Сослан.
     Дзæвгар та фæцыдысты, æмæ цæ иу ран хур систа, фыртæвдæй Нартæ
дæр æмæ сæ рæгъæуттæ дæр ызмæлын нал фæрæзтой.
     – Базыдтой нæ гуымиртæ, кæдæм цæуæм, уый, – загъта Сослан.
     Фæцыдысты бирæ, æмæ цæ дымгæ йæ уæлныхты айста.
     – Гуымиртæ 'рбаввахс ысты, – дзуры Сослан. – Сымах цæут. Æз ма
цæ иу фынæй бакæнон.
     Æмæ систа Сослан Сæрхъызы уадындз, æртæ гуымиры куыддæр быдыры
астæу æрбацæйцыдысты, афтæ. Уасынтæ райдыдта æмæ гуымиртæ уыцы тæвд
ран  æрхаудтой, æмæ ныффынæйтæ сты. Æмæ цын зæххыл цыдæриддæр бырæг
ис, уыдон цыл ысбырыдысты, сæ цæстытæ баууылдтой.
     Сослан уый куы федта, уæд сабыргай рацыд.
     Гуымиртæ   райхъал  ысты,  фæлæ  кæрæдзийы  нал  уыдтой,   æмæ
кæрæдзиуыл ныххæцыдысты.
     – Не сæфт æрцыди дзиглойæ.
     Бирæ ма фæхъуырдухæнкодтой уый фæстæ, стæй ныммардысты.
     Сослан æмæ йе мбæлттæ Нартыбæстæм æрхæддзæ сты.
     Фæлæ  Нартæ  зæххыл ныххаудысты, æмæ сæ бон уæлæмæ сыстын  дæр
нал уыд.
     Сослан  æмæ йе мбæлттæ фос æргæвдын байдыдтой. Æмæ цæм зилынтæ
систой. Æмæ та сæ къæхтыл ыслæууыдысты Нартæ.
     Сослан нæ хуыздæр у зæгъгæ загъта Уырызмæг. – Нæй йын æмбал йæ
лæгдзинадæн! Уый фæрцы бафтыд нæ къухы ацы фæллой дæр.
     Уæд Хæмыц та ахæм ныхæстæ загъта:
     – Сосланы цæрæнбон бирæ! Нарты адæмы мæрдвæлурсæй цардвæлурсмæ
чи ракодта.
     –  Ныр  та  мæ  цæрæнбон уæд бирæ, – загъта йæхицæй  æппæлæгау
Бурæфæрныг дæр, – сымахæн фос фæкæнынмæ фæндаг чи бацамыдта!
     Сослан дæр иуыл хиуылхæст кæм уыд, æмæ загъта уый дæр:
     –  Уæ,  Бурæфæрныг! Уырдæм æз дæуæй раздæр зыдтон фæндаг.  Æмæ
Нартæ  цы  раны сты, уый куы федтон, уæд Сæрхъыз æмæ  Зауханмæ  æнæ
сымах ацыддæн. Уæ бон иу фыс ракæнын нæ уыд, æз та уын уæхи дæр  ма
фервæзынкодтон.
     Бурæфæрныг уæддæр нæ разы кодта æмæ йын уæд Сослан йæ къабазыл
фæхæцыд 'мæ йæ ныззыввытласта Бурæфæрныджы, кæм царди, уырдæм.
     Бурæфæрныг  дæр фæтæргай, æмæ нал æрцыди Нартæм. Фæлæ  йын  йæ
хай сæрвыстой уæддæр сæхимæ.
     Ахæм уыди Сослан – æнæрцæф, æнæбарон.
     
     СОСЛАН ÆМÆ ÆЛДАРЫ ФЫРТ
     Челæхсæртæгмæ иу æлдары фырт æрцыди 'мæ йын афтæ зæгъы:
     – Дæ чызджы мын радт.
     Челæхсæртæг уал фыдздзаг ахъуыдыкодта, стæй йæ афарста:
     –  Æмæ мын мæ чызджы куы фæкæнай, уæд цæмæй цæрдзынæ, цæмæй йæ
дардзынæ?
     – Ц' агура, уый йын ардзынæн.
     – Хорз, фæлæ тыхгæнæг куы фæзына, уæд та цы кæндзынæ?
     –  Тыхгæнæгæн  æрмæст  мæхи  фыд  дæр  фаг  у,  æз  та  ма  цы
тухæнкæнон?
     –  Æртæ  хæсы  мын кæд сæххæсткæнай, уæд разы  дæн,  –  загъта
фæстагмæ Челæхсæртæг. – Фыдздзаг хæс у ахæм: Нартыл азил,  æмæ  дæм
кæд тæхудыгæнæг фæуа, уæд-иу мæм æрбацу.
     Æлдары  фырт  Уæллаг Нартыл рацыди. Уæллаг  Нарт  æм  иууылдæр
батæхудыкодтой.  Астæуггаг Нартыл æрцыди – уыдон  дæр  афтæ,  иунæг
Сосланы зæрдæмæ нæ фæцыди лæппу.
     –  Цы тæхудиаг у, исты мын Æртæ Нарты номыл нæртон куывдтæ куы
нæ ныккодта! – загъта Сослан.
     Æлдары  фырт  Дæллаг  Нартыл æрцыди, æмæ йæм  батæхуды  кодтой
уыдон дæр.
     Ссыди сиахсаг уыйфæстæ Челæхсæртæгмæ.
     –  Æртæ Нарты мæм бахæлæгкодтой. Æрмæст астæуггаг Нарты иу лæг
уыди, æмæ мæм кæсгæ дæр не рбакодта.
     – Ницы дæр зæгъгæ кодта?
     –  Цы тæхудиаг дам у, зæгъгæ загъта, исты дам Æртæ Нарты номыл
куывдтæ куы нæ фæкодта!
     –  Гъемæ  махмæ  сиахсаджы раздæр бæрæг  фæкæнынц.  Æртæ  боны
'мгъуыдмæ кæд Нартæн номхæссæны куывд бафæразай, уæд дын дæдтын  мæ
чызджы.
     Æмæ Æлдары фырт сæхимæ рараст и.
     Нарты Сослан хинæйдзаг лæг уыди. Йæ размæ фæци, æмæ йын афтæ:
     – Дард цæуыс бæлццон?
     – Мæ фыд æлдар у, æмæ уыцырдæм – нæ хæдзармæ.
     – Уæдæ æлдары фырт дæр æлдар у, æмæ – йæ куыдз дæр.
     – Нæ дæ 'мбарын, – загъта æлдары фырт.
     – Цом, æз дын æй бамбарынкæнон.
     Æмæ  Сослан æлдары фырты иу нарæг комы акодта. Уым æй  бæласыл
бабаста 'мæ загъта:
     – Дæ фыдмæ мын æууæнчыцъынды радт. Науæд дæ ам ныммардзынæн.
     – Мæ худ мын ахæсс, æмæ дыл баууæнддзæни.
     Сослан  æлдары  фырты бастæй ныууагъта, йæхæдæг бæхыл  абадти,
æмæ араст æлдармæ. Бацыди, салам радтой кæрæдзийæн.
     –  Байхъус  мæм, æлдар, – загъта Сослан. – Æз  дæн  æрвыст  дæ
лæппуйæ.  Челæхсæртæджы чызджы куры, æмæ йын дæдты йæ  чызджы,  кæд
Æртæ  Нартæн номы куывд ыскæна, уæд. Дæ лæппу рацæйцыд, æмæ йæ  авд
æфсымæры 'рцахстой. Æз цæм фыййауæй кусын. Авд æфсымæры, æмæ мын дæ
лæппу  ныффæдзæхстой, цæмæй дæм æрцæуон. Курынц авд сæдæ авд  хатты
бæхрæгъæуттæ.
     Æлдар ыскатай и 'мæ загъта:
     – Цæмæй дыл баууæндон?
     Сослан æлдары фырты худ фелвæста.
     – Мæнæ мын æууæнчыцъындыйæн йæ худ рарвыста.
     Æлдарæн йæ фырты худ цы базонын хъуыд, æмæ загъта:
     – Хорз фæуæд, раддзынæн дын, цас агурынц уыйбæрц бæхрæгъæуттæ,
фæлæ цæ тæргæ та куыд акæндзынæ иунæгæй?
     – Æз фыййау дæн, æмæ рæгъаугæс дæр дæн – ма тыхс.
     Æлдар  Сосланæн авдсæдæ авд хатты бæхрæгъæуттæ  радта.  Сослан
йæхи  бæхыл абадти, æмæ цыл уарийы ахст, цæргæсы цъæхахст  ыскодта.
Ратардта утæппæт бæхрæгъæуттæ йæ разæй.
     Адон кæй бæхрæгъæуттæ уой, зæгъгæ дис кодтой Нартæ.
     Сослан  цæ  йæ  бæхгæсты  æвджид  бакодта  рæгъæутты  æмæ  цын
бафæдзæхста:
     –  Исчи  уæ  куы фæрса, уæд иу зæгъут: "Сосланы  бæхтæм  зæдтæ
бæхрæгъæуттæ рарвыстой".
     Уырдыгæй та ацыд Сослан, æлдары фырты цы комы бабаста, уырдæм.
Æлдары фырт æм дзуры:
     –  Уæ, сайæгой æмæ æлгъаг цыдæр! Уæртæ мæнгард æмæ фæлдыст, цы
мæ  дарыс  ам  бастæй?  Ацы цъыф-æмæ уымæл  ран?  Дзынгатæ  'мæ  мæ
къогъотæ  куы бахордтой, мæ туг мын дойныйæн куы банызтой.  Уæд  ды
цавæр цъаммар дæ?
     – Бафæраз ма дыууæ боны.
     – Цæй дыууæ боны кой кæныс? Æз ныр дæр мæлинаг куы дæн!
     –  Уæдæ  хъæркæн  тынгдæр.  Чи дæм  æрыхъусдзæн  ацы  дзæгъæл,
æдзæрæг ран?
     Æлдары фырт ныббогъкæны, йæ хъæрмæ сырдтæ нынниуынц.
     –  Бæхрæгъауæй мæ хорз сарæзтай, – загъта Сослан. –  Фæлæ  мын
æвдисæныцъындыйæн  исты радт, цæмæй ма мын дæ фыд  ыставд  фос  дæр
радта.
     – Цы кæныс уæддæр уыцы фосæй?
     –  Ау, куыд цы кæнын? Челæхсæртæджы сиахсаг куы дæ, æмæ раздæр
ирæд хъæуы бафидын.
     – Уомæ, кæд уымæн афтæ у, уæд ма мæн та бастæй цы дарыс?
     – Не гъдау ахæм у.
     – Ды та йын цы бавæййаг дæ Челæхсæртæгæн?
     –   Æз  Челæхсæртæджы  фыййау  дæн.  Бæхрæгъæуттæ  йæ  зæрдæмæ
фæцыдысты, ныр та ставд фос агуры.
     – Ахæсс уæдæ мæнæ мæ хæдон æвдисæныцъындыйæн.
     Сослан ын йæ хæдон рахаста. Æмæ та ныццыди æлдармæ.
     – Авд æфсымæры æмæ мæ дæ фырт ногæй рарвыстой. Курынц авд сæдæ
авд хатты ставд фосы рæгъæуттæ.
     Æлдарæн  дæр  та гæнæн нал уыди, æмæ радта авдсæдæ  авд  хатты
ставд  фос.  Сослан цыл арсы богътæ райдыдта, æмæ цæ йæ  хъомгæстæм
æрбалæууынкодта уайтагъд.
     Дисы та бафтыдысты Нартæ:
     – Цавæр фос ысты цымæ, ай Сосланы рæгъæуттæ?
     Сослан та бафæдзæхста йæ хъомгæстæн:
     –  Исчи уæ куы фæрса, уæд-иу зæгъут: "Адон Сосланæн зæдтæ  'мæ
дауджытæ ралæваркодтой".
     Æмæ та Сослан æртыггаг хатт ацыд æлдары фыртмæ.
     – Цæй, куыд дæ?
     Æлдары фырт ныррæсыд, дзынгатæ 'мæ йын къогъотæ бынтыбыны митæ
бакодтой...
     –  Цы  фыддæр дæ сæр фæуа, Челæхсæртæджы фыййау! Фæлтау мæ  йæ
чызг – нæ, йæ зæххыл дæр ацæуын нæ хъуыди... Цæй, цы дын загъта?
     –  Ставд  фос дæр тынг фæцыдысты йæ зæрдæмæ. Фæлæ иу  ахæм  та
лыстæг фос агуры.
     –  Ахæсс  мæ фыдмæ æвдисæныцъындыйæн мæ хæлаф, æмæ йын  ныттæр
уыдон дæр.
     Сослан та араст и æлдармæ. Ныххæддзæ йæм и, æмæ йын дзуры:
     –  Авд  æфсымæры æмæ та мæ дæ фырт ноджы рарвыстой,  цæмæй  ма
лыстæг фосдæр арвитай авдсæдæ авд хатты бæрц.
     – Æмæ исты радта æвдисæныцъындыйæн?
     – Йæ хæлаф! – зæгъы Сослан, æмæ йæм радта хæлаф.
     Æлдар базыдта йæ фырты хæлаф. Радта йын лыстæг фос дæр. Сослан
цыл бирæгъы ниуд ныккодта, æмæ цæ йæ фысгæстæм æртардта.
     Нартæ дисы бафтыдысты бынтондæр:
     – Цавæр фос бацыдаид, цымæ, уый Сосланы рæгъæуттæм?
     Ныффæдзæхста цын уæд Сослан йæ фыййæуттæн:
     –  Исчи  уæ  куы  фæрса, уæд иу зæгъут:  "Ацы  фос  зæдтæ  'мæ
дауджытæ ралæваркодтой Сосланæн".
     Уырдыгæй Сослан сæхимæ 'рцыди. Йæ дарæсæй худ, хæлаф æмæ хæдон
систа 'мæ цæ рахæссы. Амбæлдысты йыл фæндагыл Бурæфæрныг, Хæмыц æмæ
Уырызмæг.
     – Кæдæм хæссыс ацы дарæс?
     – Иу лæгæн удыбæстæ скæнын ис мæ зæрды.
     Ницы  загътой Нартæ. Сосланы рæгъæуттыл рацыдысты  æртæйæ  'мæ
фæрсынц бæхгæсты:
     – Кæм ыссардта Сослан утæппæт бæхрæгъæуттæ?
     – Зæдтæ æмæ йын цæ дауджытæ радтой.
     Цæуынц дарддæр. Хъомгæстæм бахæддзæ сты.
     – Сосланæн айбæрц хъомвос кæм уыди?
     – Зæдтæ, дауджытæ йын цæ радтой.
     Цæуынц дарддæр æмæ фыййæутты фæрсынц:
     – Кæм ыссардта Сослан ацы фос?
     – Зæдтæ 'мæ йын цæ дауджытæ радтой.
     Бурæфæрныг, Хæмыц æмæ Уырызмæг Нартæм æрцыдысты 'мæ загътой:
     – Нæ сæрæндæр Сослан у.
     Сослан æлдары фыртæн радта йæ худ, йæ хæдон æмæ йæ хæлаф.
     – Дæ дарæсæй цауддæр ысты?
     – Æмæ æз куы ницы зæгъын: хуыздæр дæр ма сты.
     – Уæдæ цæ скæн, æмæ фæцу дæ фыдмæ.
     Æлдары фырт цæ скодта 'мæ йæ фыдмæ ныццыди.
     Фыд æй фæрсы:
     –  Чи уыдысты уыцы авд æфсымæры? Сæ фыййау мын æртæ фæлтæры мæ
рæгъæуттæ куы фæтардта!
     Фыд  æмæ  фырт кæрæдзийы не мбæрстой. Фыд дзырдта авд æфсымæры
фыййау, фырт та дзырдта, Челæхсæртæджы фыййау уыд зæгъгæ.
     – Фæцу дæ кайысмæ, – загъта уæд фыд йæ фыртæн. – Æмæ базон, дæ
худ, дæ рон æмæ дæ хæлаф кæмæн æрæрвыста, уый.
     Æлдары фырт Челæхсæртæгмæ 'рцыди 'мæ йæ фæрсы:
     – Цæй, мæ фос дæ зæрдæмæ фæцыдысты?
     Челæхсæртæг æй дисгæнæгау афарста:
     – Цавæр фос? Цæй фос?
     – Дæ фыййауæн мæ Нарæгкомы бæласмæ куы бабæттынкодтай, æмæ мын
мæ   фыдмæ æртæ хатты æвдисæныцъындыйæн ку' арвитынкодтай. Раздæр мæ
худ, стæй мæ хæдон, стæй мæ хæлаф. Уæд æй нал хъуыдыкæныс?
     Челæхсæртæг ноджы стырдæр дисы бафтыд.
     –  Æз дæм æнæхъæн æртæ боны дæргъы 'нхъæлмæ фæкастæн, æмæ  мæм
афтид армæй æрцыддæ. Цæй чызг ма дын радтон?
     Цыдæр  хуыцау Сырдоны фыдбылызы дæр уым фæкодта. Æмæ йæм дзуры
Сырдон Челæхсæртæгмæ:
     – Бафæрс-ма йæ, йæ уæлæ уый кæй худ у?
     – Иу бæлццон мын æй радта.
     – Хæдон та?
     – Уый дæр – уый.
     – Хæлаф та?
     – Хæлаф дæр уый у.
     – Цæмæн дын цæ радта?
     –  Цæмæн  цæ!  Челæхсæртæджы фыййау мæ бабаста.  Фыдздзаг  худ
арвыстон – бæхрæгъæуттæ мæ фыдæй æртардта авдсæдæ авд хатты. Дыггаг
хатт  хæдон  арвыстон  – иуахæм та ставд фос. Æртыггаг  хатт  хæлаф
арвыстон – иу ахæм лыстæг фос. Стæй иу лæг йæхицæн удыбæстæ скодта,
æмæ  мæ  суагъта.  Бæгънæгæй цæуын мæ  н'  ауагъта,  йæ  дарæсы  мæ
арвыста. Мæ фыды бафарстон, æмæ мын загъта, фос дæумæ кæй рарвыста,
уый.
     – Ауыл ис Сосланы худ, хæдон æмæ хæлаф, – загъта уæд Сырдон.
     Æмæ уæд Челæхсæртæг афарста лæппуйы:
     – Цавæр лæджы арвыстай дæ фыдмæ? Кæнæ йæ конд, кæнæ йæ уынд цы
хуызæн уыдысты?
     –   Бирæгъдзаст,   лæгъзæвзаг!  Фæлæ  æлхынцъытæ,   фыдыздыхт.
Зынанæзынацопкодта.
     –  Уæдæ  уый Сослан уыди, æцæгдæр, – загъта. – Дæуæн дæ  фыдæй
фос  чи фæкодта, уый. Йæ худ, йæ хæдон, йæ хæлаф дæр дын уый радта.
Фæцу йæм, æмæ дын радтæд дæ фыды фос.
     –  Сосланимæ хæцын, афтæ 'нцон нæу, сымахмæ куыд кæсы! Уый  цы
у, уымæй иууылдæр хин æмæ кæлæн у. Стæй – æдзæсгом.
     – Ау, æмæ уæд дæ фыдæй куы 'ппæлыддæ!
     Уæд Æлдары фырт фæцыди йæ фыдмæ 'мæ йын загъта:
     – Сослан нæ фæсайдта, дæу дæр æмæ мæн дæр.
     Æлдар ысмæсты и 'мæ ма цæхæртæ калдта:
     – Уымæн басæттæн и! Уымæн йæ цæсгом къамбецы цармæй у.
     Æлдарæн  уыди диссаджы къæлæтджын. Сырдонæн рагæй æхсайдта  йæ
зæрдæ  уыцы  къæлæтджынмæ. Иухатт æлдары хъæуы цæгъды  йæ  фæндырæй
Сырдон:
     Рирæ, рирæ, уа-ай!
     Нæртон Сырдон æнæ хæдзар уыд, уой.
     Рирæ, рирæ, уа-гъей.
     Æлдары фырт усгур æнæ хæлафæй цыд, уой.
     Рирæ, рирæ, уа-уой.
     Нарты Сырдоны сихор – нурыдзæхдон, гъей.
     Рирæ, рирæ, уа-гъей.
     Æлдары фыртыл Сосланы худ æмæ хæдон, гъей.
     Æлдар фехъуыста уыцы ныхæстæ, æмæ йæ фæрсы Сырдоны:
     – Кæм ысты Сосланы рæгъæуттæ?
     – Хизæнуæтты, хъæдурджыны.
     Æлдар æмæ йæ фырт сæ фос тæрынмæ ацыдысты фондзыссæдз лæгимæ.
     Сырдон та йæхи цъиу фестынкодта, æмæ Нарты Ныхасмæ 'ртахти.
     Ныхасы бадынц Нарт. Сослан дæр уым. Сырдон сæрæмбæрзтæй дзуры:
     – Дæдæй, дæдæй! Абон чидæр йæ бирæ дзугæй афтидæй зайдзæни.
     – Чи у? – фæрсынц æй Нартæ.
     – Тынгдæр чи маст кæны, уый.
     – Зондзынæ йæ, æвæдздзæгæн.
     –  Зонын,  фæлæ  йæ  загъд  мæнæн цы  пайда  у?  Исты  мын  йæ
къæлæтджын бадынæн куы нæ ратдзæни фосы хицау!
     Сослан фембæрста хъуыддаг.
     –  Зæгъ  æй, Сырдон, къæлæтджын – нæ, фæлæ ма дын йæ фынг  дæр
раддзæни.
     – Мæнг чи зæгъа...
     – Уый Нарты дзуарæн – фæлдыст!
     –  Уæдæ,  Сослан,  дæумæ  цæудзæни  Челæхсæртæджы  сиахсаг  йæ
фыдимæ. Æмæ ма семæ фондзыссæдз лæджы æд хотыхтæ!
     Сослан йæ гæрзтæ рабаста, æмæ йæ рæгъæуттыл æрзылди. Уæд кæсы,
æмæ,  æцæгдæр, цавæрдæр адæм æрбацæуы. Сырдон та цъиу фестади,  æмæ
æлдары усмæ атахти.
     – Уæ бафхæрæг саст æрцыди, æмæ дæ лæг йæ къæлæтджынмæ 'рвиты.
     Ус  къæлæтджын Сырдонмæ авæрдта. Сырдон æй рахаста, æмæ сæхимæ
сбадти. Уыцы къæлæтджынмæ уыди ахæм миниуæг: фæллад лæг-иу  ыл  куы
'рбадти,  уæд-иу  йæ  фæллад цыдæр фæци, йæ уырынгтæй-иу  дингдинг,
зылангмылунгкодта, æмæ-иу зæрдæйæн æхсызгондзинад лæвæрдта.
     Сослан  æмæ æлдар йе фсæдтимæ хæцынтæ систой. Сослан цæ  разæй
фыдджынгарст кодта, фæстейæ цæ туджы зæй ласта. Иу цæ удæгасæй  нал
ауагъта.  Челæхсæртæджы  сиахсаджы  'рцахста  Сослан,  йæ  сæр   ын
акъуырдта  'мæ  йæ  фехста.  Сæр атылди, æмæ  Челæхсæртæджы  кæртмæ
бахаудта.   Челæхсæртæг  сæрыкъуыдырмæ  'ркасти,  æмæ  базыдта   йæ
сиахсаджы  сæр.  Рацыди Челæхсæртæг æддæмæ.  Уæд  Сослан  сæ  рæзты
'рцæйцыди 'мæ дзуры Челæхсæртæгмæ:
     – Цæй ма, дæ сиахсаг Нарты кæд хондзæни?
     –  Ды  кæм  уай, уым сиахсаг æнæ сæрæй фæцæуы, æмæ  æнæсæр  та
хонгæ нал фæкæны.
     Сослан бахудти.
     –  Уæдæмæ,  æнæсæрæн чызг чи дæдты, уый дæр уымæй  зондджындæр
нæу.
     Сосланы ныхасыл Челæхсæртæг рамæсты.
     – Уæдæ ды ус цæуылнæ курыс?
     – Зондджын кайыстæ агурын.
     – Чи дын сты?
     – Хызы фидары хицау Челæхсæртæг.
     – Æндæр ма фенай, Сослан, кæд мæ чызг дæ къухы нæ бафта.
     –  Æндæр мацы фенай, Челæхсæртæг, кæд дæ чызджы Сосланы  разæй
исчи фæкæна!
     – Уæдмæ уал Нартæн фæлдыстхæрæгæй фæхæт, – загъта Челæхсæртæг,
æмæ йæ фидары смидæг.
     Сослан  рацæйфыхт, фæлæ йæхиуыл ныххæцыд. Æрмæст  ма  фæстагмæ
срæцыгъта уæддæр:
     – Ацы хатт ирвæзыс, фæлæ дыггаг хатт – фендзынæ!
     Æмæ рацыд сæхимæ Сослан.
     
     СОСЛАН ÆМÆ АВД ÆФСЫМÆРЫ ХО
     Хурыбыдыры  авд  æфсымæры цардысты, æмæ цын  иунæг  æфсымæр-хо
уыди.  Уый  нæртон лæджы йæддæмæ никæмæ цыд моймæ. Афтæмæй  сæлавыр
фестынкодта  чызг  йæхи,  æмæ Нарты калак-хъæумæ  'рцыди.  Фæзылди,
федта хъæу, æмæ йыл æрбабон.
     Сослан  рабадти – æмæ уæртæ сæлавыры фæд фæцæуы. Расырдта  йæ,
æмæ  саухъæдмæ ныххæддзæ. Саухъæды йын бæласыл сирвæзти. Сослан арт
акодта  'мæ  йын  йæ  фæздæг бæласыл ысуагъта. Сæлавыр  бæласæн  йæ
цъуппæй атахти 'мæ фæлидзæг.
     Уæд  Сослан  фат  æрдыныл авæрдта æмæ йæ, бахста  æмæ  йын  йæ
чъылдымыстæгæй фондз къухы бæрц фелвæста.
     Сæлавыр  ацыд,  æмæ  йæ фыды хæдзармæ бахæддзæ,  æрхаудта  'мæ
хъæрзы.  Сослан æм æддейæ байхъуыста, æмæ афтæ хъæрзыдта  'мæ  туг-
тæригъæдæй мардта. Стæй бадзырдта Сослан:
     – Чи у уый, æмæ цавæр у?
     Мидæгæй йæм кæйдæр дзурын райхъуыст:
     –  Йæ  бон ныккалæд! Мах авд æфсымæры уыдыстæм, æмæ нын  иунæг
æфсымæр-хо  уыд.  Уый нæртон лæджы йæддæмæ никæмæ цыд  моймæ.  Йæхи
сæлавыр  фестынкодта. Æмæ Нарты калак-хъæуыл фæзылди, æмæ йæ  чидæр
фехста 'мæ мæлы.
     – Цымæ йын хос нал æрцæуид? – афарста Сослан.
     – Хос ын чи скæна, Хуыцау æй уымæн загъта...
     Уæд  Сослан  мидæмæ  бахызт, систа йын  йæ  цармы  чъылбыс  йæ
дзыппæй,  арфæтæ йыл бакодта, æмæ йæ авæрдта чызгыл.  Æмæ  чызг  цы
уыд, уымæй авд хатты хуыздæр фестад.
     Уыйфæстæ  уыцы  авд  æфсымæры чындзæхсæвтæ  фæкодтой,  с'  алы
хæстæг æрхуыдтой.
     Æмæ Сослан авд æфсымæры хоимæ цæргæ баззад.
     
     СОСЛАН ÆМÆ АЦЫРУХС
     Ацырухс  Хуры чызг уыди, æмæ – Сосланы ус. Сослан та ахæм  лæг
уыди, æмæ иу ран бадын нæ зыдта, æдзух хæтæнты хатти, цæуæнты  цыд,
æмæ   йæ  бонтæ  афтæмæй  æрвыста.  Сосланæн  йæ  зæрдыл  цы  сахат
æрлæууыдаид, уæд-иу ацыди йæ балцы. Уæд Ацырухс тыхсын байдыдта 'мæ
афтæ зæгъы:
     –  Ай  мæнæн цы цард у? Ус æмæ лæджы цардæй ницы уынын. Сослан
хæдзары нæ лæууы, æз та æнæ Сослан куыд цæрон?
     Æмæ сфæндкодта Ацырухс Сосланы тыххæй йæ фыды бафæрсын.
     Иуæхсæв Сослан сæхимæ уыди, æмæ йын Ацырухс афтæ:
     – Мæ цæгатмæ цæуын, æмæ мын цы зæгъыс?
     Ацу зæгъгæ йын загъта Сослан.
     – Уомæ афтидармæй фæцыдæуы?
     – Райсом дын цæ самалкæндзынæн.
     Райсомы  Сослан  хъæдмæ ауади 'мæ дыууæ хъуазы  рацахста.  Æмæ
'рбалæууыд фæстæмæ. Æрвадæгыл цæ абаста. Йемæ йын, цы 'мбæлди,  уый
нывæрдта.
     Ацырухс адæгыл абадти. Хъуазтæ фезмæлыдысты 'мæ Ацырухсы  Хуры
кæрты бамидæгкодтой.
     Ацырухсмæ  йæ мад рауади, бацинтæ йыл кодта, стæй йæ хабæрттæй
афарста.
     –  Цы мæ фæрсыс, Æна? Сослан нырма иу æхсæв не сбонкодта мемæ.
Æмæ  мын  уый  цы  цард у? Лæг æмæ усы цардæй ницы уынын.  Хуыскъаг
мигæнæнæй  уæлдай  нæ дæн. Ма истæуыл дæхи аирхæфс,  ма  сывæллонмæ
сдзур... Цы бакæнон, нæ зонын.
     – Уый дæу æнæ уарзгæ нæу.
     – Куы мæ уарзид, уæд иу æхсæв мемæ сбонкæнид.
     –  Изæры  дæ  фыд  æрцæудзæни, æмæ уæд баныхаскæндзыстæм.  Ныр
басабыр у 'мæ дæхи мауал хæр.
     Ацырухс   дæр  уæлдай  ницыуал  загъта.  Басабыр  и   'мæ   йæ
хуыссæнуатмæ бацыд.
     Изæры Хур дæр æрцыди. Йæхи æрыхсадта 'мæ бахызти хæдзармæ.  Йæ
ус  ын  хæринаг  авæрдта йæ разы, æмæ Хурæн йæ  цæсгом  фæрухс.  Иу
тызмæг ныхас не схауд йæ дзыхæй.
     Ацырухс цæм касти иннæ уатæй, æмæ дзы æнæнхъæлæджы сирвæзт:
     –  Æ,  тæхуды, æз дæр Сосланæй иу ахæм исты рæвдыд уæддæр  куы
зонин!
     Йæ ныхæстæ йын Хур фехъуыста 'мæ афарста йæ усы:
     – Исчи нæм ис?
     – Ничи, нæ чызгæй дарддæр.
     – Æмæ кæд æрцыди?
     – Абон.
     – Иунæгæй?
     – Уо, ис-лæгæй æнæ лæг у.
     – Уый та куыд? Æмæ Сослан кæм и?
     –  Æхсæв  хæдзары нæ вæййы, бон та фынæй фæкæны. Ус æмæ  лæджы
адæй ницы уыны нæ чызг Сосланы къухы.
     – Фæдзур-ма йæм.
     Мад  Ацырухсы  хæдзармæ ракодта. Æмæ йын Ацырухс  йæ  хъæстытæ
фæкодта фыдæн.
     –  Æппындæр мацæуыл тыхс, æмæ ма риссынкæн дæ зæрдæ, –  загъта
Хур.  –  Мæнæ  гуз батайынкæн доны, стæй дзы дæхи  ныннай,  æмæ  дæ
буарыл  сау цъар рауайдзæни. Бон-иу æй дæхиуыл дар, æхсæв та-иу  æй
ласгæ ракæн. Стæй бæрæг уыдзæн.
     – Æмæ мæ сауæй куы феной Нартæ, уæд мын цы зæгъдзысты?
     – Ау, æмæ цæм дæхи равдыстай Нартæм?
     – Нырма дон хæссынмæ дæр нæ уыддæн.
     – Уæдæ уый та ноджы хуыздæр.
     Ацырухс,  йæ фыд ын цы гуз радта, уый æрхаста Нартæм,  æмæ  йæ
доны сфыхта. Æмæ дзы йæхи ныннадта. Æмæ йæ буарыл сау цъар разади.
     Уæд æй Сослан фæрсы иубон Ацырухсы:
     – Боныгон сау цæмæн дæ, æмæ 'хсæв та урсцъар цæмæн вæййыс?
     –  Нырма  боныгон дæ дзыхыдзырд нæ фехъуыстон – фынæй фæкæныс.
Æмæ  æз дæр ыссау вæййын. Изæр мæм иучысыл ысдзурыс, æмæ та æз  дæр
мæ хуыз аивын.
     Сослан ницы загъта, фæлæ та 'рфынæй. Уæд цæм чидæр æрбадзырдта
кæртæй:
     – Сослан, æддæмæ-ма ракæс!
     Ацырухс   рудзынгæй  ракасти,  æмæ  цы  лæппу   'рбацыд,   уый
хæлиудзыхæй  аззад,  Ацырухс  йæ  зæрдæмæ  афтæ  тынг  фæцыди.  Æмæ
уыйфæстæ лæппу радзырдта Нартæн:
     –  Ахæм  ус  æрхаста Сослан, ахæм, æмæ йæм хъæрæй дзурæн  нæй.
Фæлмас ныхасæй дарддæр...
     Уæд дын Сырдон афтæ куы бакæнид:
     –  Куыннæ,  куыннæ!  Æгæр диссаг у...  Исты  уын  Нарты  лæгты
сфæлыста...
     Ацырухс  уыцы  ныхас  куы фехъуыста, уæд  февнæлдта  æмæ  æгас
Нартæн иу фæлыст цы хъуыди, уый æхсæвæй бонмæ бахуыдта. Æмæ райсомы
Сатанамæ фæдзырдта æмæ йын афтæ:
     – Дæхицæн уыцы зын ыскæн, æмæ мын ацы дзаума Нарты лæгрæгъауыл
байуар.
     Сатана  дзы  тынг фæбузныг и. Нартæн дæр Ацырухсы  лæварæй  сæ
зæрдæ барухс.
     Уæд та дын Сырдон дæр уым фæци кæцæйдæр.
     –  Æгæр  фæци!  Фæлæ ма Нарты сылгоймæгты дæр  куы  сфæлындзид
Ацырухс, æцæг диссаг уæд уаид.
     Ацырухс та дыггаг æхсæв дæр æрбадти, кæрды æмæ хуыйы. Æмæ  цын
боныцъæхмæ бахуыдта сæ фæлыст. Стæй Сатанамæ фæдзырдта:
     –  Дæ  хорз  хорз  у, æмæ ма ацы дзаума та Нарты  сылгоймæгтыл
байуар.
     Æмæ  цæ  байуæрста  Сатана. Нарты сылыстæг – чызгæй,  чындзæй,
зæронд усæй – Ацырухс цæри кодтой уыйфæстæ.
     – Æмбисонд фестут! Фæлæ Сослан йæхæдæг та цы хуызæттæй цæуы!
     Уæд  æртыггаг æхсæв дæр та æрбадти Ацырухс, æмæ Сосланæн  ахæм
дарæс бахуыдта, æмæ йæм цæстытæ нæ лæууыдысты.
     Нартæ  дисы  бахаудтой, цавæр у, цымæ, Хуры чызг, Нартæн  æртæ
'хсæвы афтæ лæггад чи кæны?
     –  Æз  уын  æй базондзынæн, – загъта Сырдон. Æмæ  дын  иу  бон
Сырдон   бацыди,  æмæ  асин  сæвæрдта  Сосланы  хæдзары  рудзынгмæ.
Бакасти,  æмæ  Сослан  хуыссы, Ацырухс бады  –  сатæгсау,  хæйрæджы
хуызæн. Раздæхти фæстæмæ Сырдон, æмæ дын Нартæн афтæ зæгъы:
     –  Гъе,  бынбауат, Нартæ, кæд цæуыл дискодтат!  Уæ  тыхджындæр
Сослан  у,  æмæ хуыздæр ус йæхицæн не ссардта. Саусауид  –  нæ  дзы
бакаст и, нæ – уынд.
     Æмæ та Нартæ дисы бацыдысты.
     – Æз æй мæхæдæг фенон, – загъта Бурæфæрныг.
     Бацыд  Сосланы  хæдзар кæм уыд, уырдæм, æмæ бадзырдта  Сосланы
номæй.  Æмæ  йæм  Ацырухс  ракасти.  Æмæ  Бурæфæрныг  фæуыргъуыйау.
Раздæхти 'мæ дзуры:
     –  Фесæфат,  Нарт!  Сырдон  уын  раст  зæгъы!  Æмæ  Нартæ  дæр
схорхоркодтой. "Кæд æцæгæй афтæ у, уæд Сосланы йæ хæдзармæ  мачиуал
фæхонæд!
     Ацырухс  дын  уый базыдта, цы – хорз фынг ыскодта  'мæ  загъта
Сосланæн:
     – Нартæ мыл худынц, æмæ ма цæ иу изæр дæ хæдзармæ 'ркæн!
     Æмæ  Сослан Нарты 'рхуыдта. Ацырухс бавдæлд æмæ изæры йæ  хæрв
раппæрста, æмæ йæ буар цæхæртæ скалдта.
     Æмæ загътой уæд Нартæ Сырдон æмæ Бурæфæрныгæн:
     –  Уый  цы  бакодтат, гормæттæ? Мах та ма у'  аххосæй  Сосланы
'фхæрынмæ хъавыдыстæм.
     Уæд цын Сослан афтæ зæгъы сеппæтæн дæр:
     – Не фсины йаргъ æртæ Нартæм дæр нæ разындзæн нæ – хъаруйæ, нæ
– тыхæй, нæ – лæггадмæ, нæ – гъдаумæ, нæ – рæдаумæ!
     Нартæ  сæхи хорз федтой Сосланы хæдзары, арфæтæ цын  фæкодтой,
æмæ фæцыдысты.
     Æмæ йын загъта Сослан Ацырухсæн:
     – Раппар уыцы хæрв, æмæ Нарты цæсты ахадай!
     – Кæд иу æхсæв мемæ сбонкæнай, уæд æй раласдзынæн.
     Уæд Сослан Сатанамæ фæуади, уæддæр.
     –  Ацырухсæн ма цы бакæнон? Иу æхсæв дам уæддæр ысбонкæн  мемæ
æмæ раппарон мæ хæрв!
     – Дæхи мын зæгъ гомæй равдис, æмæ разы дæн уæд алцæуыл дæр.
     Сослан  Сатанайæ куы 'рбаздæхт, уæд ын цæ загъта уыцы  ныхæстæ
Ацырухсæн:
     Уæд  Ацырухс йæ дзыггутæ райхæлдта. Ницыуал зынди. Сау  хæрвæй
Ацырухс  афтæ 'взæр зынди, æмæ куы – хæфсы, куы калмы буары æрттывд
кодта.
     – Куыд мын кæнынкæныс ныр? – загъта Сослан.
     Уыцы  ныхæстæм  Ацырухс  йæ сау хæрв  феппæрста,  йæ  дзыггутæ
фæстæмæ аппæрста 'мæ цæхæртæ скалдта.
     Сослан дæр, æмæ Ацырухс дæр сæ бирæ фыдæбæтты фæстæ кæрæдзийæн
хъармзæрдæ радтой.
     
     АЦЫРУХС КУЫД АМАРД
     Сослан  Хуры  чызг  Ацырухсимæ царди.  Иуахæмы  Ацырухс  мæлын
æрымысыди, загъта Сосланæн:
     –  Дæуæй  зынаргъдæр мын а бæсты ничи и.  Æмæ  дын  мæ  цонгæй
мæйдар æхсæвы дæ фæндаг рухс куы дарин.
     Сослан  ницы загъта, фæлæ та сфæндкодта фосфæкæнынмæ  фæцæуын.
Æмæ бацыди Сослан Сатанамæ:
     –  Не  фсины  афтæ фæнды, æмæ ма мæм йæ мæлæты размæ  иу  хатт
мæйдарæхсæв куыд акæса. Æмæ мын фæндаг куыд амона йæ цонджы рухсæй.
Æмæ кæм уыдзæн ахæм æнæхæрд бæстæ?
     –  Нонырдыгæй  Ногъа-Богъайы рæгъæуттæ  хизынц.  Цæст  цыл  не
ххæссы... Фæлæ уырдæм бацæуын дæ къухы нæ бафтдзæн.
     Æмæ раздæхти Сослан Ацырухсмæ:
     –  Цæуын  Ноныбæстæм Ногъа-Богъайы рæгъæуттæ тæрынмæ. Къуырийы
фæстæ дæм зындзынæн.
     Уæд æм Ацырухс дзуры:
     – Уый цы загътай! Æмæ уымæ бацæуæн куы нæ ис...
     – Нæй мын æдзæугæ.
     Ацырухс уый куы базыдта, уæд афтæ бакодта:
     –  Уæд  та  дæ къахгæ кодтон? Æмæ фæлтау куы лæууис – æнцондæр
мын уыдзæн.
     –  Æнцондæр дын уыдзæни уый зонын. Фæлæ дын ноджы æнцондæр  та
уæд  уыдзæни,  æмæ  мын   дæ  цонгæй  мæйдар  æхсæв  куы  рухскæнай
фæндагыл, æмæ кæрæдзийы фендмæ куы бæллæм.
     –  Уæдæ хъус зæгъгæ загъта Ацырухс. – Ды нал ныллæудзынæ,  уый
хатын æмæ дæ фæдзæхсын. Айс мæ сæрбæттæн, æмæ мыййаг, куы фæцæф уай
уæд-иу  дзы  дæ  цæф  æрбабæтт. Æмæ дын дæ тых  æртæ  хатты  фылдæр
фæкæндзæн.  Айс,  æртæ  азы  дæргъы  кæй  фæцарæзтон,  уыцы  згъæр.
Скæндзынæ йæ, æмæ дын дæ хъару æртæ хатты фылдæр фæкæндзæни. Айс мæ
къухдарæн – бакæндзынæ йæ дæ кæстæр æнгуылдзыл, æмæ дæ ныфсыл  æртæ
ахæмы бафтдзæн.
     Сослан   цæ  райста,  æмæ  араст  и  Ноныбæстæм  Ногъа-Богъайы
рæгъæуттæ тæрынмæ.
     Бирæ  фæцыди,  стæй бахæддзæ Ноны зæхмæ – акасти,  æмæ  загъта
йæхинымæр: "Гъе, æллæх, æллæх! Искуы ма бæстыл уыйбæрц фосрæгъæуттæ
уыдзæни?"
     Акасти  уæлвæзтæм, дæлвæзтæм, нæй цæ къух бакæнæн фосæй.  Фосы
алыварс  зилынц  æфсæндзых  уырсытæ  –  никæй  уадзынц.  Дарддæр  –
æфсæндзых æрсытæ – ничи цæм уæнды. Уыйфæстæ – æфсæндзых домбæйттæ –
уыдон  дæр  афтæ. Æрмæст сæ уындæй дæр ныккæрзы лæг, æмæ асæтты  йæ
хъару.
     Сослан  куы  бахæддзæ рæгъæуттæм, уæд ыл  æфсæн  уырсытæ  сæхи
рауагътой.  Æмæ цæ цæгъдын систа. Баззади ма дзы æртæ 'фсæн  уырсы,
æмæ  уыдонæй  дæр  дыууæйы амардта. Æртыггаг  Сосланы  цонгмæ  куыд
фæлæбурдта, афтæ йæ Сослан кардæй нырриуыгъта, æмæ бæхы  сæр  дыууæ
дихæй фæхаудта.
     Фервæзти  фыдбылызы  уырсытæй Сослан. Йæ  цæфцонгыл  сæрбæттæн
атыхта,  æмæ æртывæр тых бацыди йе уæнгты. Æфсæндзых бæхты  хъустæй
фæйнæ слыгкодта, æмæ цæ йæ хæлцдоны ныппæрста.
     Уалынмæ  йыл сæхи ныццавтой æфсæндзых æрсытæ, фæйнæрдыгæй  йæм
лæбурынц.  Райдыдта та хæцын Сослан семæ. Бирæ дзы  фæцагъта,  фæлæ
дзы  иу  æфсæндзых  арс æрбабырста уæддæр Сосланмæ.  Йæ  зæнгыл  ын
фæхæцыди. Уæд йæ къухдарæн бакодта Сослан, æмæ йæ тых æртывæр ысси,
æмæ цæ фæцагъта æрсыты сеппæты дæр.
     Уыйфæстæ  Сосланыл сæхи ныццавтой æфсæндзых домбæйттæ.  Сослан
йæ уæлæ йæ усы лæвар ызгъæр ыскодта уæд, æмæ цæ басаста уыдоны дæр.
Сæ  хъустæ цын ыслыгкодта домбæйттæ 'мæ æрсытæн, æмæ цæ йæ хæлцдоны
ныппæрста.   Стæй  уæтæртыл  разылди,  æмæ  цæ  йæ  разæй   ыскодта
рæгъæутты.  Фæндагыл цæ бафтыдта фосы. Цæуы, фæлæ дзуры  йæхинымæр:
"А фос тæрын, фæлæ мыл къæрныхы ном ма сбадæд..."
     Æмæ Ногъа-Богъайы фыййæуттæм дзуры Сослан:
     –  Аздæхут,  æмæ  зæгъут  Ногъа-Богъайæн:  "Дæ  рæгъæуттæ  дын
фæтардæуы!"
     – Нæ йæ бауырндзæни, – зæгъынц фыййæуттæ.
     Уæд Сослан йæ хæлцдонæй æфсæн уырсыты хъустæ фелвæста, æмæ  цæ
фыййæуттæй  иуæн  йæ  къухы  фæсагъта.  Æфсæн  æрсыты  хъустæ  иннæ
фыййаумæ радта. Æмæ домбæйтты хъустæ – æртыггаг фыййаумæ.
     Уæд  æфсæн уырсыты хъустæ кæмæ уыдысты, уый йæм бацыди  Ногъа-
Богъамæ:
     – Ногъа-Богъа, дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы!
     – Цы?!.
     –  Дæ  рæгъæуттæ дын фæтардæуы! – æмæ йæм æфсæн уырсыты хъустæ
бавдыста. Ногъа-Богъа фыййауы сфæртласта, æмæ æмбонды сæрты  атахти
фыййау. Йæ син ныссасти, æмæ æрдиаггæнгæ ацыд сæхимæ.
     Уæд  та  йæм бацыди, æрсыты хъустæ чи хаста, уыцы фыййау,  æмæ
йæм дзуры:
     – Ногъа-Богъа, дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы!
     – Куыд? Уый цытæ уæндыс дзурын?.. – фæхъæрласта уыууыл дæр.
     – Дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы, – æмæ йæм æрсыты хъустæ бавдыста
фыййау.  Уый  дæр  та  сфæртласта, æмæ  йæ  цонг  асасти  фыййауæн,
сисрæбын куы 'рхауди, уæд. Кæугæ 'мæ дзыназгæ та 'рцыди сæхимæ уыцы
фыййау дæр. Æртыггаг фыййау дæр æм бацыди 'мæ загъта:
     – Ам дæ, Ногъа-Богъа?
     – Ам! Уæдæ кæм хъуамæ уон?
     – Дæ рæгъæуттæ дын фæтардæуы!
     – Мæнг зæгъыс. Уыдонæн ахæм хъахъхъæнджытæ нæй!
     –  Нæ  зонын,  акæс  æм, – æмæ йæм æфсæндзых домбæйтты  хъустæ
бавдыста.  Ногъа-Богъа уый дæр ныццæвынмæ хъавыди, фæлæ йæм  йæ  ус
фæтагъддæр.
     – Фæлæу-ма, дæ рæгъæутты хъахъхъæнджыты хъустæ ам куы сты, уæд
фыййæуттæ  цы  кодтой?  Æртæ хатты дæм æрбадзырдтой,  æмæ  иу  хатт
уæддæр хъæуы бакæсын сæ коммæ.
     Уæд Ноны Ногъа-Богъа рагæпласта, йæ цæст сæрвæттыл ахаста, æмæ
– нал уыны йæ рæгъæуттæ. Фæстæмæ фездæхти, æмæ йæ йæ ус фæрсы:
     – Цæй, куыд у?
     – Нал цыл хæцы мæ цæст мæ рæгъæуттыл.
     – Æмæ ды та фыййæуттыл дæ тых æвзарыс!
     Ногъа-Богъа  йæ ставд-зæнг бæхыл абадти 'мæ расырдта  Сосланы.
Сослан  Нарты  зæхмæ 'рбаввахс и. Ацырухс та йæ цонг радардта,  æмæ
Сосланы  фæндаг  рухскодта.  Уæдмæ йæ  Ногъа-Богъа  'рбасырдта  'мæ
хъæркæны:
     – Гъе, куыдзы фырт цыдæр! Ды кæй рæгъæуттæ тæрыс?
     – Куыдз дæр дæхæдæг, æмæ хæрæг дæр! – загъта Сослан. – Фæстæмæ
аздæх, кæннод дыл туг уары!
     –  Гъæ,  сылваз Сослан! Ды лæг к' уаис, уæд мын дæ усы  цонджы
рухсмæ нæ тæрис мæ рæгъæуттæ! Къæрныхы хуызы мæм нæ цыдаис! Фæлæ-ма
равдисæм нæ тыхтæ!
     Æмæ  райдыдтой хæцын. Иу иннæмæн нæ бары. Ногъа-Богъа  Сосланы
куыд
     æрцæйцавта, афтæ Ацырухс йæ цонг амбæхста, бæстæ фæталынг, æмæ
Ногъа-Богъайы цæф Сосланыл нал æруад. Сослан Ногъа-Богъайы зæрдæсæр
бариуыгъта кардæй. Æмæ йæ йæ бæхæй бæргæ раппæрста... Фæлæ  йын  йæ
фидис ыстыр маст ыскодта Сосланæн...
     Сослан æрбатардта рæгъæуттæ 'мæ сæхимæ бацыди.
     Дæ  дзырд дын сæххæсткодтон зæгъгæ загъта Ацырухсæн. – Фæлæ ма
ацы хатт фос фæкæнынмæ ку' ацæуон, уæд-иу мæм дæ цонг мауал радар!
     – Цæуылнæ? – афарста йæ Ацырухс.
     –  Ногъа-Богъа  мæ сылваз рахуыдта, дæ усы цонджы  рухсмæ  дам
тæрыс ды искæй фос!
     – Ау, æмæ цы?
     –  Куыд  цы? Уый уый нысан кæны, æмæ цыма æз мæ усы  дæлвæдджи
бабырыддæн.
     – Нæ дæ 'мбарын, Сослан.
     –  Куыннæ мæ 'мбарыс, цыма дæ фæрцы тæрын фос, æндæр  мæ  мæхи
хъару нæ хæссы!
     Усæн  хъыг  уыдысты Сосланы ныхæстæ 'мæ зæрдæскъуыд фæци  уыцы
æхсæв.  Боны  йæ  бавæрдтой Ацырухсы. Сослан ма бæргæ  фæмасткодта,
фæлæ чи 'рцæуы, уыууыл масткæнын хифхæрынæй хъауджыдæр нæу.
     Æмæ ферох и уыйфæстæ Ацырухсы мард дæр.
     
     БАТЫРАДЗ ÆМÆ НАРТЫ СÆРÆНТÆ
     Нарты Батырадз фурды царди. Æмæ уый Сатана зыдта 'рмæст,  фæлæ
йæ  нæ хъæркодта, æнахъом у, æмæ уал уадз æмæ йæхи æрымбара зæгъгæ.
Кæннод искæмæн исты фыдбылыз ыскæндзæн æнахуырæй.
     Хæмыц  дæр  зыдта йæ фырты хабар, фæлæ йæ цъитийы скъуыды  ку'
ауагъта Батырадзы, уæдæй фæстæмæ йæ йæ цæстæй дæр никуыуал федта.
     Иубон  Нартæ 'ртæйæ балцæй æрцæйцыдысты: Уырызмæг,  Хæмыц  æмæ
Сослан.  Дардæй цыдысты 'мæ фурды былтыл рацæуынц. Изæрмилтæ  'рци,
цæст ма гæзæмæ 'взæрста. Кæсынц, æмæ фурд, куы иу ран, куы иннæ ран
дурдзæджындзау йæхи хæрдмæ фехсы, æмæ та фæстæмæ 'ркæлы.
     Хъуыды байдыдтой Нартæ, уæдæ цымæ цæмæн афтæ кæны фурд?
     –  Айонг  рацарддæн,  – загъта Уырызмæг.  –  Уæдæ  ауылты  дæр
фыдздзаг  хатт  нæ  цæуын. Фæлæ фурд афтæ хауа хæрдмæ,  уый  æнхъæл
никуы  уыддæн.  Цыдæр  диссаг  у. Æмæ  кæд  сымах  дæр  фæнды,  уæд
бонырухсмæ лæууæм. Æмæ йæ базонæм, кæддæра цы у?
     –  Æз дæр айонг фæхаттæн алы бæстæтыл, – дзуры Хæмыц. – Ауылты
дæр  иу æмæ дыууæ хатты не рцыддæн. Фæлæ фурд дурдзæджындзтæ  кæна,
уый хъусгæ дæр никуы фæкодтон. Ам цыдæр хабар ис, æмæ йæ рухсæй куы
нæ фенæм, уæд æй афтæмæй нæ базондзыстæм.
     –  Æз дæр чысыл бæстæтæ нæ федтон, – загъта Сослан. – Уæдæ  мæ
хæтæнтæ  дæр кæуылты сты! Ацы фурды былтыл дæр æдзæугæ никуы  фæдæн
æмæ,  дурдзæджындзтæй  хауа  хæрдмæ, ахæм  æмбисонд  никуы  федтон.
Лæууæм боны 'рбарухсмæ, æмæ йæ уæд базондзыстæм.
     Нартæ сæ бæхтæ суагътой хизынмæ. Сæхæдæг æрхуыссыдысты, æмæ та
кæсынц:  фурд  хæрдмæ  дурдзæджындзтау  ныллæууы,  сабухы.  Æмæ  та
фæстæмæ  'ркæлы. Хатт та ныссабырвæййы. Куы та йæ уылæнтæ кæрæдзийы
расурбасур  байдайынц.  Æмæ афтæ ахаста фурд раст  фæсæмбисæхсæвмæ.
Уыйфæстæ  фурд ныссабыр, æмæ Нартæ дæр фæлладæй тарф фынæй  баисты.
Бон  æрбарухс,  фæлæ  Нартæ нæ райхъал ысты.  Цæмæй  зыдтой  –  уый
Батрадз кæй хъазы фурды.
     Райсомæй  та  Батырадз фурд ызмæнтын систа.  Иугай,  дыгай  цæ
хæрдмæ  'ппары  дойнаг галты. Стæй ауыдта Нарты  бæхты,  æмæ  дзуры
йæхинымæр: "Адон кæй бæхтæ уой?"
     Уалынмæ ауыдта Нарты фынæйæ æмæ та дзуры йæхинымæр:
     –  Цы  бæрæг  и? Кæд, мыййаг тыхгæнджытæ сты? Уæдæмæ  цыл  дон
бакалон, æмæ цын бакæсон сæ митæм".
     Æмæ  ныффу ласта Батырадз æмæ уылæнтæ Нартыл æрбакалдысты.  Сæ
иуы  дзы  уылæнтæ  'мбисы  уонг  æрбаластой  донмæ,  иннæйы  та   –
æввахсдæр. Æртыггаг доны тæккæ был банцади.
     Батырадз ныххудти 'мæ загъта:
     –  Адонæй  цæй тыхгæнджытæ ис? Доны уылæнтæ раппар-баппар  кæй
кæнынц!
     Нартæ фехъал ысты, ныххуылыдз ысты, уæдæ цы уыдаид. Æмæ сæ дон
мизгæ  лидзынмæ  фесты. Батырадз иу цалдæр ыстыр бæласы  стыдта  æд
уидæгтæ, æмæ цæ ныккалдта фæндагыл дыууæрдыгæй. Æмæ Нартæн  алидзæн
нал уыди. Æнцад æрлæууыдысты иу ран. Батырадз цæм донæй кæсы.
     Уæд Уырызмæг загъта йе 'мбæлттæн:
     – Мæн тыххæй баззадыстут ам. Æмæ ныр фыдбоны хай фестæм æртæйæ
дæр.
     – Æгады бæсты нæ фесæфын хуыздæр, – зæгъы Хæмыц.
     –  Æртæйæ  йыл  ысхæцæм, – дзуры Сослан. – Кæд  сæфæм,  уæддæр
æгады сæфт нæ фæкæндзыстæм.
     Уыцы  ныхæстæ  Батырадз фехъуыста, æмæ цæм доныбылмæ  рахызти.
Хæстифтонгæй  цæ  куы федта Батырадз, уæд сагъæсы бафтыд:  "Мыййаг,
кæд  Нартæй  ысты?  Æмæ цæ куы фæцæгъдон, уæд мын  худинаг  уыдзæн.
Фæлтау цæ æртæ дихы фæкæнон, æмæ цæ хицæнтæй бафæрсон. Базонон  цæ,
кæддæра чи сты?"
     Æмæ  цыл  Батырадз  бафукодта. Уырызмæг хохы  рæбын  балæууыд.
Хæмыц  иу  дзыхъхъы  ныххаудта. Сослан та бæлæстæм  ныффидар.  Стæй
сыстад  Батырадз:  мæлгъхъуынтæ йæ рустыл, йæ цæстытæ  сасирычъилты
йæстæ. Цæнгтæ ставд хъæдты хуызæн.
     –  Æввахсдæр мæм рацу, – дзуры Батырадз Сосланмæ. – Чи дæ, уый
мын зæгъ. Æрмæст – раст. Гæдыныхасæй дæ Хуыцау бахизæд!
     – Нæртон лæг бæргæ дæн. Мæ ном – Сослан.
     – Уæдæ уал дæлæ доныбыл абад.
     Стæй Хæмыцмæ фæсидти Батырадз.
     – Чи дæ, уый зæгъ. Ма фæсай!
     – Æз Нарты Хæмыц дæн.
     – Уæдæ дæлæ де мбалы цурмæ ацу.
     Фæстагмæ ма Уырызмæджы дæр æфсоны фарст акодта Батырадз:
     – Ды та кæмæй дæ?
     – Æз дæр Нартæй дæн – Уырызмæг.
     Уæд  Батырадз  Уырызмæджы  йæ дæларм  æрбакодта,  æмæ  иннæтæм
æрцыдысты. Стæй цын Батырадз афтæ зæгъы:
     – Сымах ыстут ме рвадæлтæ: Уырызмæг – Нарты хистæр, Хæмыц – мæ
фыд,  Сослан – Нарты тыхджындæр. Æз та дæн, Хæмыцæн Быценты  чызгæй
цы гуырд равзæрд, уый – Батырадз.
     Нартæ йыл ныццинкодтой æмæ загътой:
     –  Уæдæ кæд нæхицæй дæ, уæд дæ мах ам нал ныууадздзыстæм,  æмæ
немæ цом.
     –  Нæ,  мæн  нырма мæхи сæрын хъæуы доны. Кæннод мын  фæстагмæ
хорз  нæ  рауайдзæн. Рæстæг к' уа, уæд уæм зындзынæн,  ныр  та  уал
Нартæм  мæ  номыл  исты  ахæссут. Æмæ Батырадз  фурдмæ  багæпласта.
Цалдæр  галгæфы  рацахста,  æмæ цын цæ радта  семæ.  Нартæ  хæрзбон
загътой Батырадзæн æмæ рараст ысты.
     –  Сæрæн гуырд у Батырадз, – загъта Уырызмæг. – Уый немæ цæрын
куы райдайа, уæд нын тас нал у.
     – Батырадзы хуызæн æргомзæрдæ нæ уыдзæни, – дзуры Хæмыц.
     –  Æз  æм  кæсын, æмæ йæ кæстæр æнгуылдзы цы тых ис, уымæн  йæ
дæсæмхай дæр мæнмæ нæ разындзæн.
     Ныххæддзæ  сты  Нартæ сæхимæ 'мæ Батырадзы номыл  ыстыр  куывд
ыскодтой.  Фынгтæ  седзаг уыдысты кæф æмæ  сырдыфыдæй.  Æмæ  та  иу
абонæй иннæ абонмæ нæ бамынæг сæ хъæлдзæг зард æмæ цины уынæр.
     Уæд  иубон  куы уыди, уæд Донбеттырты лæппутæ фурды хъазыдысты
æмæ   ауыдтой   Батырадзы  –  мæкъуыстæгджын   æмæ   фидæрттæарæзт.
Донбеттырты лæппутæ сæ мадæлтæм фæхабаркодтой: "Ахæм æмæ ахæм лæппу
фурды хъазы. Нырма хæрзæрыгон у, афтæмæй доны хъудздзыты ахсы.  Æмæ
йæ цард уыцы хъудздзыты хсырæй у.
     Донбеттырты  устытæ  Батырадзмæ бауадысты  'мæ  йæ  рбакодтой.
Базыдтой  йæ.  Æмæ  цыма сæхи хъæбул у, ахæм цæстæй  йæм  кастысты.
Батырадз Донбеттырты лæппутимæ хъазыди 'мæ афтæмæй царди.
     Нарты   лæппынфæсивæд-иу  арæх  цыдысты  фурды  былмæ   хъулæй
хъазынмæ.  Зæдтæ  'мæ уæларвон цæрджыты лæппутæ  дæр-иу  æртахтысты
Нартæм, æмæ-иу хъазыдысты иумæ Нарты фæсивæдимæ.
     Уæд  цæ  Батырадз федта иу хатт, æмæ цæм рахызти.  Æмæ-иу  цын
сауæмбылд акодта.
     Нартæ  'мæ-иу  уæларвон цæрджытæ уæд æнкъард  æмæ  сæргуыбырæй
фæцыдысты сæ хæдзæрттæм.
     Иухаттдæр та афтæ 'нкъардæй фæзындысты. Æмæ цæ фæрсынц Нартæ:
     – Цæуыл æнкъард ыстут? Ахæм диссагæй цы 'рцыди?
     – Хъулæй хъазынмæ нæм фурдæй иу лæппу рахизы. Фыдæмбылдтытæ нæ
ныккæны, æмæ уыууыл ыстæм æнкъард.
     Сатана  базыдта,  уый  Батырадз кæй у, уый.  Æмæ  зæгъы  Нарты
лæппутæн:
     –  Нартæй иу зæронды акæнут, æмæ йæ ныддасут доныбыл.  Рæсугъд
даст  æй  акæнут. Уыцы лæппу йæм бабæлдзæни, æмæ йæхи адасынкæндзæн
уый дæр. Æмæ йæ уæд дон йæхимæ нал бауадздзæн, æмæ уемæ рацæудзæн.
     Нарты фæсивæд акодтой иу зæронд лæджы доныбылмæ. Зæдты лæппутæ
дæр  та  'ртахтысты уæларвæй. Систой хъулæй хъазын, иучидæр та  дзы
зæронд лæджы даста.
     Уæд цæм Батырадз бабæллыд, æмæ дзуры Нарты лæппутæм:
     – Мæн дæр ма адасут!
     – Табуафси! Кæд дæ афтæ тынг фæнды, уæд!
     Батырадз  дзудздзæджы  'рбадти, æмæ йæ Нарты  лæппутæ  бындаст
акодтой.
     – Уаих, цы лæппутæ стут! Афонмæ дæр мæ афтæ ныддастаиккат.
     Батырадз ахæм аив уыди дастæй, æмæ дзы цæстытæ сæхи райсын  нæ
куымдтой.  Уæларвæй чи 'рцыди, уыдон зæрдæмæ дæр  тынг  фæцыди.  Се
хсæн æй акодтой, æмæ иумæ хъазыдысты суанг изæрмæ. Изæры цæ алчи йæ
хæдзармæ цæуыныл ысси. Батырадз фурдмæ бахизы, фæлæ йæ фурд фæстæмæ
раппары. Нал æй уадзы фурд йæхимæ.
     –  Махмæ  цæрынæн  дын фадат нал и – дæхи адастай,  –  загътой
Донбеттыртæ.
     Батырадзмæ  фæсмон æрцыди, фæлæ ма цы гæнæн  уыд,  æмæ  загъта
Нарты лæппутæн:
     – Фæлæуут, æз дæр уемæ цæуын!
     Уыдон  ныццинкодтой.  Уæд  Хур йæ  тын  зæххыл  рауагъта,  æмæ
изæрæхсид ыскодта, æмæ уæларвон лæппутæ загътой:
     – Ацы лæппуйы нæхимæ фæкæнæм.
     Бауадысты  Батырадзмæ, æмæ йæ Хурытынмæ  'рбасайдтой.  Хурытын
систа   йæхи,   æмæ  йæ  уæларвон  лæппутимæ  уæларв  балæууынкодта
Батырадзы дæр.
     Хурæн  Батырадзы  цахъхъæн  чызг уыди.  Йæхимæ  'рбакодта  Хур
Батырадзы æмæ цæ иумæ хаста йæ чызгимæ.
     Нарты фæсивæд æнкъардæй æрцыдысты сæхимæ.
     – Цавæр æнкъард ыстут уый? Цы кодтат? – афарста цæ Сатана.
     –  Батырадзы  донæй  бæргæ расайдтам,  фæлæ  нын  æй  уæларвон
лæппутæ аскъæфтой хурытыныл уæларвмæ.
     – Йæ рæстæг к' уа, уæд уæм зындзæни, маст ыл мауал кæнут.
     Æмæ Нарты лæппутæ дæр ницыуал загътой.
     Батырадз  Хуры  чызгæй  йæхицæн  хо  загъта,  æмæ  уым  цасдæр
фæцарди.  Хур æй йæ тынты доны 'хсынкодта Батырадзы, æмæ 'ндонвидар
ысси.
     Уæд  иубон  Сатана кувы, æртæ мыдамæсты 'мæ нуазæн  йæ  къухы,
афтæмæй:
     –  Хуыцæутты Хуыцау, кæд Хæмыцы фырт йæ фыды бæстæйы аггаг  у,
уæд æй æртæ бонмæ Нартæм æрцæуынкæн!
     Æмæ Хуыцауы фæнд Хурыл сæмбæлд.
     – Бавзарæм уал æй, – загъта Хур.
     Æмæ  Хур цæджджинагаджы дон рафыхта, æмæ дзы йæ сызгъæрин  худ
ныппæрста. Стæй йын афтæ Батырадзæн:
     – Гъа-ма, Хæмыцы фырт Батырадз, уыцы худ сис.
     Батырадз  бирæ нал фæхъуыдыкодта, фæлæ йæ дарæс феппæрста  'мæ
фыцгæаджы  ныггæпласта,  æмæ худ систа  –  чысыл  дондæппæлттæ  йыл
фæзынд.
     – Куыд дæм кæсы? – афарста йæ Хур Хуыцауы.
     – Тынг хорз, тæвды йæ бон бауыдзæн.
     – Ноджы ма йæ бафæлварæм.
     Æмæ мусуатмæ дон рауагъта Хур, æмæ Галæгонмæ фæдзырдта.
     – Гъеуыцы мус ныййихкæн.
     Батырадз  астæуæйуæлæмæ бæгънæгæй лæууыди  цады.  Афтæмæй  йыл
тымыгъ  рауагъта Галæгон. Цад ныййих ис, æмæ Батырадз йæ  мидæг  й'
астæумæ  ныссалд.  Радтой  йæм  дыууæ  стыр  дуры:  уый  цæ  хæрдмæ
зыввытласта кæрæдзийы фæстæ, цырд-цырд, æмæ йæ хид йæ риуыл калди.
     Уæдта йæ Хур афарста Хуыцауы:
     – Куыд дæм кæсы Батырадз?
     – Их-уазалæй йæхи чи байса, ахæм у.
     – Уæдæ ма йæ ноджы иу фæлвæрд бакæнон.
     Хурæн  Хурыхохы уыди стыр мæсыг амад, æмæ йын Хур  афтæ  зæгъы
Батырадзæн:
     – Гъеуый бынмæ слæу.
     Батырадз Хурыхохы бын ыслæууыди. Хур йæ мæсыг фæкъулкодта, æмæ
мæсыджы  дуртæ бынмæ ракалдысты. Батырадз цæм йæ ныхытъæпæн дардта,
æмæ йыл лыстæг пырх кодтой.
     Батырадзы ныхыл чысыл нос дæр нæ фæзынди.
     – Цæй, цы зæгъдзынæ? – афарста та йæ Хур Хуыцауы.
     – Тынг хорз! – æмæ йын арфæ ракодта Хуыцау.
     Æмæ Батырадз цæнгæт-фидар аци.
     –  Нартæ  дæ  сæхимæ кæнынц, æмæ цæм фæцу, –  загъта  уæд  Хур
Батырадзæн.   –   Уæларвмæ  дын  алы  хатт  дæр   –   фæндаг,   æмæ
уæларвцæрджытæн се мвынг у.
     Уыцы  ныхас Хур Хуыцауы фæндонæй загъта æмæ цын Батырадз  арфæ
ракодта сæ дыууæйæн дæр. Фæлæ фæстагмæ уыууыл ныллæууыд:
     – Æз афтæмæй н' ахиздзынæн.
     – Уæдæ ма дæ цы хъæуы?
     – Зæххон цæрæгæй мыл тых куыд нæ уа!
     Уæд Хуыцау бахудти 'мæ загъта:
     –  Нырма уал ацу Нартæм. Æз ам Куырдалæгоны фендзынæн. Уый  дæ
бахсиддзæни  йæ  куырдадзы, æмæ дын уæд  зæххыл  тыхгæнæг  тых  нал
ыскæндзæн.
     Батырадзы Хур йæ тынтыл систа, æмæ йæ, бæрзонддæр цы хох уыди,
уыууыл   æрывæрдта.  Æмæ  рарасти  ныр  Батырадз  Нартыхъæумæ.   Йæ
къæхтыхъæр  æрвнæрæгау  кодта, æмæ йæ къæхтыбынæй  дуртæ  фæйнæрдæм
тахтысты. Кæуыл-иу сæмбæлдысты, уымæн-иу йæ богъбогъ ыссыди.
     Сатана  йæ  уайтагъддæр базыдта – уый Хæмыцы фырт Батырадз  у.
Фæцин  ыл кодтой Нартæ. Стæй йæ Сатана иу хицæн ран бакодта, æмæ-иу
æй искуы-иу хатт рауагъта æддæмæ.
     
     БУРÆФÆРНЫДЖЫ ЛÆППУ 'МÆ БАТЫРАДЗ
     Бурæфæрныджы   лæппу,   фидар   æмæ   домбæйттæарæзт,   бирæты
хъыгдардта. Батырадз ын йæ кой хъуыста, æмæ дискодта, уæдæ цавæр у,
цымæ  – уыйбæрц адæмы чи домы? Уæд æм бацыд Батырадз Хъазæнлæгъзмæ,
æмæ йын афтæ зæгъы:
     – Лæппу, иумæ ахъазæм!
     –  Æз  дæ  хуызæн  сабитимæ куы хъазон, уæд  цы  уыдзæн?  Фæлæ
ныххæцыдысты,  æмæ  симын  райдыдтой.  Æмæ  йын  Батырадз  йæ  цонг
фелвæста.  Иннæ  фарс  фæхæцыд, æмæ йын  й'  агъд  аскъуыдта.  Фæци
Бурæфæрныджы фырт, уæдæ цы уыдаид.
     Афæдз  рацыд,  фæлæ  уæддæр  нæма зыдта  Бурæфæрныг  йæ  фырты
марæджы. Хæрнæг кодта Бурæфæрныг, æмæ загъта Нартæн:
     –  Стыр  лæвар  ын уыдзæн, мæ фырты марæджы мын  чи  бацамона,
уымæн.
     Нарты  хъалтæй йæм алчидæр цыд, æз уыддæн зæгъгæ, фæлæ  цын-иу
Бурæфæрныг загъта:
     – Ды ницы бакодтаис...
     Уæд Хæмыцæн басомыкодта:
     – Дæ фыдыстæн, Хæмыц, ницы зоныс?
     –  Нæ зонын, дæлæ нæм фæнычы фарсмæ иу саудзагъд лæппу ис, æмæ
кæд уый исты бакодта, æндæр ницы зонын.
     – Ацæут, æмæ йæ ракæнут, фенæм æй, – загъта Бурæфæрныг.
     Скодтой Батырадзы 'мæ йæ бафарстой:
     – Цы зоныс, лæппу?
     – Цы зонын, æз æй амардтон.
     Уæд æй Бурæфæрныг фæрсын райдыдта:
     – Уæдæ Уациллайы фырты чи амардта?
     – Æз.
     – Уæдæ Фæлвæрайы фырты та чи амардта?
     – Уый дæр æз.
     – Уæдæ Йелиайы фырт дæр куы фæхъуыди. Уый та чи амардта?
     – Уый дæр æз, – загъта Батырадз.
     – Уæдæ Уастырджийæ дæр фæхъуыди лæппу. Уый та чи амардта?
     – Уый дæр æз.
     Уæд Бурæфæрныг загъта:
     –  Нартамонгæ-къусæй йын дыууæ рахæссут, æмæ цæ кæд аназа, уæд
мæ бауырндзæн.
     Рахастой йын дыууæ къусы, æмæ цæ Батырадз ахуыппкодта.
     Бурæфæрныджы бауырныдта уæд, Батырадз кæй уыди йæ фырты марæг.
Æмæ знаг рахастой уыйфæстæ Батырадзимæ дзуæрттæ.
     
     БАТЫРАДЗ ÆМÆ ÆРТÆСÆРОН УÆЙЫГ
     Сау  хæхты 'хсæн, тархъæды бын, къæдзæх-лæгæты царди Æртæсæрон
уæйыг.
     Æртæсæрон уæйыгæн Хуыцауæй дзырд уыди, хъуамæ къуыри  иу  хатт
æнгуырстуаны дзаг туг баназа, цæмæй йæ тых къаддæр ма кæна.
     Æртæсæрон  уæйыг  зылди  æмæ  цæ  чызгæй-лæппуйæ  ахста  Нарты
фæсивæды,  æмæ  цæ  хаста  йæ лæгæтмæ. Сæ  кæстæр  æнгуылдзтæй  цын
æнгуырстуаныдзæгтæ  туг уагъта 'мæ цæ нуæзта. Тугнуæзтæй  Æртæсæрон
уæйыг  фыднард  ныцци. Бæрзæй сæмхуызон сæримæ.  Былтæ  –  кæфойтæ,
цæстытæ  –  сасиры йæстæ, фындз – бæхы йас, хъустæ – ивазны  йæстæ,
дæндæгтæ та – дуæртты йæстæ.
     Ахæм уыди Æртæсæрон уæйыг.
     Иу  бон та Æртæсæрон уæйыг разылди. Уыцы рæстæг Нарты Батырадз
дуармæ хъазыд æмæ йæм Сатана дзуры:
     – Дард ма ацу, мæ къона – фесæфдзынæ ды дæр Нарты фæсивæдау.
     – Цæмæй мын тæрсыс?
     – Нартæм ахæм хæдзар нæй, чызг кæнæ лæппу кæмæй нæ фесæфт.
     – Ма мын тæрс.
     Батырадз хъазгæ-хъазгæ доныбылырдæм ацыди. Æртæсæрон уæйыг  æй
ауыдта  'мæ йæ аскъæфта. Æмæ Батырадз иу къæдзæх-лæгæтмæ  бахаудта.
Акасти, æмæ дын Нарты фæсивæд уым – иууылдæр фæлурс, удыртах цæ нал
уыди.
     Æмæ цæ афарста Батырадз:
     – Цы ми кæнут ам? У' агурæг рахаубахау куы кæнынц Нартæ! Сымах
та ам æнцад бадут...
     –  Йе-йй-и, Батырадз, н' азыд нæхи бар нал у... Æмæ дæхæдæг ам
цы ми кæныс?
     – Мæнæ мæ æртæсæрон уæйыг раскъæфта, æмæ мæм худæг кæсы.
     – Гъеуæдæ дæ худæг мастмæ цæудзæни, дæ туг дын куы нуаза, уæд.
     – Куыд мын нуаздзæни мæ туг?
     – Фендзынæ йæ.
     Æртæсæрон  уæйыг æрбахаста йæ барæн æнгуырстуан, æмæ Батырадзы
'фцæгготыл фæхæцыди. Хъуамæ йын йæ кæстæр æнгуылдзæй туг рауадза.
     Батырадз æй асхуыста æмæ Æртæсæрон уæйыг къуымы сæмбæлди.  Æмæ
амæсти и уæйыг.
     – Æ, къæбыла! Ды мæн куыд асхуыстай?
     – Æмæ мын ды ме фцæгготмæ куыд бавнæлдтай?
     – Рацу ардæм æмæ нæ тыхтæ бавзарæм!
     –  Ма  йыл баууæнд, асайдзæн дæ, – дзурынц æм Батырадзмæ Нарты
фæсивæд.
     – Нæ мæ асайдзæн!
     Æмæ  рахызтысты  лæгæтæй. Æртæсæрон уæйыг дур  систа,  æмæ  йæ
ныззыввытласта.  Дур  комы  'мбисы сæмбæлди,  æмæ  дзуры  Æртæсæрон
уæйыг:
     – Фехс-ма ды дæр иу ахæм дур, кæддæра кæйонг фехсис.
     Батырадз  æртæ  хатты йегъаудæр дур систа. Ныззылдта  йæ,  æмæ
комы нæргæ атахти, æмæ æртæ хатты дарддæр ныппырх и. Йæ рыг сыстади
'мæ хуры цæст бамбæрзта.
     Æртæсæрон уæйыг уый куы федта, уæд хорзау нал фæци.
     – Ныр та схæцынтæй бафæлварæм.
     Батырадз  ысразы ис. Уæйыг иу къуылдымыл сæнцади,  æмæ  йæ  æд
къутæртæ срæмыгъта. Батырадз дæр иу ыстыр айнæгыл сæнцади,  æмæ  йæ
æд хъæд, æд зæхх ыстыдта.
     Æртæсæрон уæйыг та дзуры Батырадзмæ:
     – Цæй, ныр та цæнгтæ ивазын бафæлварæм.
     – Бафæлварæм.
     Батырадз  йæ  цонг адардта. Æртæсæрон уæйыг ахæцыди  Батырадзы
цонгыл.  Батырадз йæхи ныффидаркодта, æмæ йæ змæлын дæр нæ  фæкодта
йæ бынатæй Æртæсæрон уæйыг.
     Æртæсæрон  уæйыг  дискодта:  "Ау  цавæр  тыхы  хицау  у   ахæм
æрыгонæй.  Уагæры  ма йæ лæджы ранмæ ку' ацæуа,  уæд  куыд  уыдзæн?
Тыхгæнæг ын тых нал ыссардзæн".
     Уæд æм Батырадз дзуры:
     – Æрбадар цæй дæ цонг, ныр та мæ рад у.
     Æртæсæрон уæйыг Батырадзмæ йæ хъæдыстæвдæн цонг бадардта.
     Батырадз Æртæсæрон уæйыджы цонг йæхимæ ратъæпласта, æмæ йын йæ
цонг йæ рæбыныл раскъуыдта.
     Æртæсæрон  уæйыгæн йæ богъ фæцыди, æмæ Нарты  фæсивæд  уæйыгыл
ныххудтысты.
     Æртæсæрон  уæйыг  рамæсты  и. Йæ иу цонгæй  бæлас  æд  уидæгтæ
стыдта,  æмæ  йæ  Батырадзыл  фехста.  Батырадз  бæлас  тæхгæ-тæхын
рацахста,  æмæ  йæ Æртæсæрон уæйыгæн йæхиуыл ныххуырста.  Æртæсæрон
уæйыгæн йæ иу цæст йæ тæккæрæбыныл фæхаудта.
     Æртæсæрон  уæйыг  дæр  та къæйыфахс ратыдтакъæдзæхæй,  æмæ  йæ
Батырадзыл  рауагъта.  Батырадз та уый  дæр  рацахста  тæхгæ-тæхын.
Фæстæмæ  йæ  фехста, æмæ уæйыгæн йæ дыггаг цæст дæр  зæххы  абадти.
Æртæсæрон уæйыг бакуырм, уæдæ цы!
     –  Де  ртæ  сæрыл хъуамæ фылдæр цæстытæ уыдаид,  –  дзуры  йæм
Батырадз.
     – Хæстæгдæр мæм рацу, рæстмæ дæ нæ хъусын.
     Батырадз  æм  уæд  хæстæгдæр бацыд æмæ йын  уæйыг  йе  фцæггот
рацахста. Батырадз йæ уæлæфтау феппæрста. Æртæсæрон уæйыг  уæлæфтау
йæ  къæхты  бын аууæрста. Афтæ 'нхъæлдта, æмæ уый Батырадз  йæхæдæг
у...
     Уæд æм Батырадз дзуры:
     –  Мæ уæлæфтауыл куы нæ тыхкæныс, уæд Нарты фæсивæды цы ныфсæй
рахастай?
     Æртæсæрон уæйыг зæрдæскъуыд фæци, æмæ 'рхаудта, дыууæ  хъæрзты
ма скодта, оф-оф зæгъгæ.
     Батырадз  Нарты  чызджытæ 'мæ лæппуты  рамбырдкодта,  æмæ  цын
раскъæрынкодта Æртæсæрон уæйыджы фос.
     Нарты  фæсивæд  чызгæй-лæппуйæ Батырадзимæ  Нартæм  æрцыдысты.
Нартæ ныццинкодтой. Æмæ Батырадзы схуыдтой сæ хуыцау Нартæ.
     Уый  уыди,  Батырадз ма æрыгон лæппу куы уыди, уæд.  Стæй  йын
тыхгæнæг тых нал ардта, кæд ма йыл Хуыцау фæтых уыдаид, уыййæдтæмæ.
     
     БАТЫРАДЗ ÆМÆ ХЪУЛОНЗАЧЪЕ УÆЙЫГ
     Уæд,  зæгъы,  иу  заман  Нарты хæхтæм цавæрдæр  уæйыг  æрæфтыд
кæцæйдæр.  Йæ зачъетæ хъулон... Æмæ цын сæ фос нал хизынмæ  уагъта,
сæхи та – ракæсын.
     Уæд  Нарты  хистæртæ  загътой,  куывд  ыскæнæм,  æрхонæм  адæм
сеппæты дæр, æмæ равзарæм хъомгæс зæгъгæ.
     Уырызмæг  арвыста  хонджытæ  алы  рæттæм  æмæ  хонджытæ  адæмы
'рхуыдтой. Уæд Уырызмæг фыдздзаг ыскуывта, стæй загъта фæстагмæ:
     –  Хъомгæс  ацæуынмæ  уæ йæ ныфс чи хæссы,  уый  ацаходæд  ацы
кувæггагæй.
     Æмæ иу дæр йæ ныфс нæ бахаста.
     Дыггаг хатт дæр та скуывта Уырызмæг, æмæ бафарста хонджыты:
     – Исчи ма баззад кæд Нарты адæмæй æддæ?
     – Уæлæ ма иу чысыл лæппу Уæллаг Нартæй, сæ дуармæ.
     – Ацæут, æмæ йæ 'ркæнут ардæм.
     Хонджыты хистæр æм ыссыди лæппумæ, æмæ йæ афарста:
     – Лæппу, ды Нарты куывдмæ цæуылнæ цæуыс?
     – Æмæ ардыгæй уырдæм фистæгæй ацæуон?
     – Мæнæ мæ фæсарт ысбад, æмæ иумæ цом.
     – Æмæ нæ дæ бæх афæраздзæн?
     – Рацу, къулбадæг, æмæ сбад. Бирæ ныхасмæ мæ не вдæлы.
     Лæппу  сбадт  хонæгæн йæ фæсарт, æмæ 'рцæуынц. Фæндагыл  лæппу
бæхы  фæрстæ 'рбалхъывта йæ уæрджытæй, æмæ бæхæн йæ туг йæ хъæлæсæй
ыскалд. Бæх ахаудта, æмæ лæппутæ фистæгæй æрбацыдысты куывдмæ.
     Уырызмæг æй куы федта лæппуйы, уæд та æртыггаг хатт загъта, йæ
ныфс чи хæссы, уый ацаходæд зæгъгæ. Фæлæ йæ Батырадз нæ фехъуыста.
     Уырызмæг ноджы хъæрдæрæй дзуры. Æмæ йæ нæ фехъуыста Батырадз –
лæппутимæ   хъазыныл  фæци.  Æртыггаг  хатт   адæмы   сеппæты   дæр
ракæсынкодта Уырызмæг.
     – Чи ацæудзæн хъомгæс?
     Батырадз уæд бауад, æмæ райста кувæггаг: æртæ гуыдыны 'мæ галы
агъд.  Йæ  комыкъулы цæ баппæрста 'мæ цæ ахордта. Стæй цæ  хъомгæсы
мызд æрдомдта Нартæй:
     – Уæ зæронд лæгты ныддасут, æмæ мын нымæт ыскæнут сæ зачъетæй.
     Нарты  адæммæ уый хорз нæ фæкасти. Зæрæдтæ æвиппайды фегуыппæг
ысты, æмæ сæ сæртæ 'руагътой.
     Стæй бирæ рахъуыды-бахъуыдыйы фæстæ сразы сты уæддæр.
     Дыггаг  бон  раджыгомау раскъæрдтой сæ фос, æмæ семæ  рахастой
Батырадзæн – чи дзабыртæ, чи хордзен, чи худ.
     Батырадз  йæ  фос хизынмæ аскъæрдта. Хизæнуатмæ цæ сыскъæрдта.
Фæлæ  уæйыг  нæ  зыны. Уæд Батырадз сæгуыт амардта, йæ  цармæй  йын
халагъуд  ыскодта, фыдæй та – физонджытæ. Хъулонзачъе  балцы  уыди.
Хабар бамбæрста. Батырадзы размæ 'рбахæддзæ, æмæ футтытæ систа:
     – Чи куыдз, чи хæрæг! Ам мæ зæхмæ йæ ныфс чи 'рбахаста!
     – Куыдз дæр дæхæдæг, æмæ хæрæг дæр! Дæ сæт цæуыл калыс?
     Уæйыг базыдта, уый Батырадз кæй у, уый. Æрбацыд йæ размæ,  æмæ
йæ, цыма нæ зоны, уыйау æй афарста:
     – Лæппу, ды Нарты Батырадзы кой не рыхъуыстай, мыййаг?
     – Куыннæ.
     – Æмæ уæдæ цавæр хъæзтытæ фæкæны?
     Мæнæ  ахæм  зæгъгæ  йын йæ сæр сыскъуыдта,  михыл  æй  акодта,
бæрзонд æй систа 'мæ йæ 'рхаста Нартæм.
     Нарты  адæм изæрырдæм йæ размæ цыдысты. Фæлæ михыл сæрыкъуыдыр
ку'  ауыдтой, уæд, Хъулонзачъе уæйыг æрцæуы зæгъгæ, фæтарстысты 'мæ
фæцæйлыгъдысты.
     Уалынмæ  'рбазынд  Батырадз йæхæдæг  дæр.  Æмæ  уæд  йæ  размæ
рацыдысты.  Радтой  йын, зæронд лæджы зачъетæй цы  нымæт  ыскодтой,
уый. Æмæ йæ Батырадз дæр йæ уæлæ 'рбакодта.
     Уæдæй фæстæмæ Нарты фос сæрибарæй хызтысты Нарты хизæнты.
     
     БАТЫРАДЗ ÆМÆ МÆЛИКК
     Батырадзыл   фынддæс  азы  рацыди,  афтæ  Нартыл   æртыхстысты
Сауденджызы 'фсад.
     Нартæ стырæй-чысылæй катайы бацыдысты, æмæ хъуыдыкæнынц,  куыд
аирвæзой,  уыууыл: бынаты не сты сæ зондджынтæ. Сæ сæрджынтæ  балцы
фæцыдысты.
     Сауденджызы мæликк барвыста Нартæм:
     –  Кæнæ  мын  авд азы хъалон иу лæвæрд ракæнут, кæнæ  мын  авд
фарстæн, куыд æмбæлы, ахæм дзуапп ыссарут. Кæд мæ амбулат,  уæд  уæ
дзых – уæ тæрхон.
     Састы бынаты куы баззайат, уæд мын хæдзарæн авд чызджы радтут.
     –  Нартæй  авд  чызджы цы хæдзары нæуа, уый  та  цы  радта?  –
фæрсынц Нартæ.
     – Уый та, кæмæ ис, уымæй чызгæфстау райсæд.
     Нартæ нымайын байдыдтой, æмæ авд хæдзары чызджытæ нæ фаг кæны.
Уыцы авд хæдзары уыдысты: Уырызмæг, Хæмыц, Сослан, Бурæфæрныг, Ацæ,
Йеухæр æмæ Сæхуыг – Нарты хæрæфырт уыд.
     Уæд Нартæ зæгъынц Сауденджызы мæликкæн:
     – Авд хæдзары сылыстæгæй цух ысты.
     – Уæд сæ ног чындзыты радтæнт.
     Цы гæнæн ма уыди Нартæн! Æмæ цын уæд Сырдон афтæ зæгъы:
     – Сымах ницы 'рхъуыдыкæндзыстут, фæлæ Сатанайы бафæрсут.
     Нартæй  æртæ  лæджы фæхицæн ысты. Æмæ Сатанамæ  бацæуынц,  æмæ
зæгъынц Сатанайæн:
     –  Сæфты  заман  ныл  æрцыди, Сауденджызы  мæличчы  'фсад  ныл
æртыхст,  æмæ  нæ сæрæн ницы хос арæм. Алы хæдзарæй,  куы  фембылды
уæм,  уæд авд чызджы агуры. Авд чызджы кæмæ нæ уа, уымæн йæ  чындзы
дæр  кæны.  Уый  дæр кæмæ нæй, ахæмтæ та чызгæфстау хъуамæ  ссарой.
Тыхæй уымæн ницы ракæндзыстæм. Уæдæ нæ сæрджынтæ 'мæ зондджынтæ дæр
ам не сты æмæ цы бакæнæм?
     –  Иу лæппу нæм сусæгхъомыл кæны, – загъта Сатана. – Сымах  ам
абадут, æз æй базонон, кæд исты сарæхсид – йе дзуаппæй, йе тыхæй...
Уæд æм уый арвитдзыстæм.
     Сатана  къæбицмæ  бацыди, æмæ чысыл Батырадзы къусдоны  хъазгæ
федта.  Авд  къусы  кæрæдзийы фæстæ 'ппары, æмæ цæ  ахсы  кæрæдзийы
фæстæ.
     – Къустæй хъазын дыл нал æмбæлы, – дзуры йæм Сатана.
     – Уæдæ мыл ус курын дæр нæма 'мбæлы.
     – Хъус-ма, лæппу. – Æнаипп дæндаг куы рисса, уæд ын цы хъæуы?
     – Уæд кæй аххосæй риссы, уый сæфтауын хъæуы.
     – Кæд йе сласын хуыздæр у?
     –  Нæ,  нæу. Кæд фæхъæн ис уый дæр, уæд æй сæппар. Кæннод  уый
хæрамдæндагыл нымад нæу.
     Сатана  ахъуыдыкодта,  æмæ раздæхти  Нарты  лæгтæм.  Батырадзы
ныхас йæ зæрдæмæ фæцыди.
     – Акæнут лæппуйы, сбæздзæни.
     Уыдон  дæр ысцинкодтой, æмæ ракодтой Батырадзы Ныхасмæ.  Нартæ
йын  сæ  фæндон загътой. Æмæ цæ Батырадз æрдомдта теуа, цъæх  сæгъ,
бæх, хæрæг, гæды, уасæг æмæ куыдз.
     Нартæ йын цæ радтой, æмæ рацыди Батырадз иунæгæй.
     Мæликк Батырадзмæ кæсы æмæ дисы бафтыд: "Ай циу, Нартæ мæм кæй
рарвыстой?"
     Батырадз æрбацыди, æмæ йæм дзуры фидыды алдзæн:
     –  Æз  Нартæй  æрвыст  дæн  – мæнæ адонимæ,  –  æмæ  йæ  фосмæ
бацамыдта.
     –  Дæ  хъуымыз  дæ  донгæмттæй куы  'нхъæвзы,  уæд  дзы  дæуæй
бæрзонддæр ничи уыди?
     Уæд æм Батырадз теуа баласта мæликмæ.
     –  Мæнæ ай у бæрзонддæр, æмæ йæ кæд дæ сæрмæ хæссыс, уæд  дзур
йемæ.
     –   Гъе,   лæппу,  ды  æгæр  хъæркæныс,  æмæ  дын  дæ  дзоныгъ
ракæндзынæн.
     –  Хъæрмæ  мæ  уасæгæй тынгдæр ничи у. Æмæ  йæ  дæхицæн  акæн,
бафидаудзыстут иумæ.
     Æмæ йæм уасæджы баппæрста.
     –  Æвзонг  лæппу дæ, æгæр æвзонг, æмæ дæ карæнæн хистæрты  цур
æгæр уасын не мбæлы.
     –  Мæнæ  мæ гæдыйæ уасагдæр нæй, æмæ мыст дæр уымæн  н'  ахсы.
Раст  дæу аггаг у, æмæ йæ акæн. Уæд Мæликк рафыхти, æмæ бæстæ хæссы
йæ хъæрæй:
     –  Уайгæ  уæхимæ! Æмæ къусбæрттæ кæн уæ фæнычы!  Дæумæ  мæ  не
вдæлы!
     –  Кæд  афтæ  уайаг  дæ, уæд мæнæ мæ бæхимæ бафæлвар.  Æз  уæм
бакæсон!
     Сауденджызы мæликк ноджы тынгдæр рамæсты.
     – Рæйынмæ стыр дæсны чи у, ахæм дæ.
     – Мæнæ мæ куыдз – де мбал, рæйгæ уæ дыууæйæ фылдæр ничи кæны.
     – Ды къулбадæг цыдæр дæ! Зондæн сæр хъæуы. Цы дæм дзурон!
     – Дæ сæрау ыстыр сæр мæнæ мæ хæрæгæн дæр ис.
     – Гъе, æнаггаг цыдæр, мæ боцъотæй уæддæр фефсæрмы кæн.
     – Ахæм боцъотæ мæнæ мæ цъæх сæгъыл дæр ис.
     – Уома æз дæр сæгъ дæн?
     – Сæгъæй фыддæр! Æндæр дæ мæлæт Нартыбæстæм не рхастаис.
     Уæд  мæликк  йæхи  нал  бауырæдта 'мæ фæхъæркодта  йе  фсадыл.
Сауденджызы 'фсæдтæ сæхи Нартыл ныццавтой. Батырадз цæ иугай  ахста
'мæ  цæ  фæйнæрдæм  зыввыттытæ  систа.  Чи  хохыл  æмбæлди,  чи   –
къæйдзарыл, чи – цъыфдзасты. Чи куыройынучы ныффидар и.
     Бонизæрмæ фæхæцыд Батырадз. Изæры, сæ хæст куы ныууагътой, уæд
Батырадз Сатанамæ бацыди 'мæ йæм дзуры:
     – Куыд дæм кæсы, исты сарæхстæн?
     –  Куыннæ  сарæхстæ! Нартæ уыйбæрц бæласæй дæр нæ ракæндзысты,
ды цас фæцагътай мæличчы 'фсæдтæй.
     – Уæдæ мын мæ фæллад ысуадзыны размæ исты хæрд æмæ нозт фен.
     Сатана йæ къæбицмæ бауади 'мæ йын рахаста хæрддæр æмæ нозтдæр.
Галы  'рмттæ  æд  æгъдтæ амыртмырткодта Батырадз.  Авд  галы  агъды
аныхъуырдта, авд гарзы карз ронг анцъыхта, æмæ иуахæм та – къуымæл.
Стæй зæгъы:
     –  Æппын  мæ  къухы ц' айсон, ахæм дæм ницы  ис?  Уæд  та  мын
æхсæрсæттæн хъил авæр.
     –  Нæ  фыдæлты нæмæн дзæггор уартæ къуымы рыджы бын фæци,  æмæ
уый рахæсс.
     Батырадз   къуымæй   сæ   рагон   фыдæлты   дзæггор    райста,
расæррæтласта 'мæ цæ талынджы срæуæгкодта мæличчы 'фсæдты.  Мæличчы
'фсæдтæ  фæкъордтæ  сты.  Чи кæй цавта, уый  бæрæг  дæр  нал  уыди.
Батырадз  цæ æддæгмидæг ауайынкодта, æмæ Мæличчы 'фсæдтæ  кæрæдзийы
сухтыцагъд   ныккодтой.  Мæликк  ма  цалдæр  æфсæддонимæ   талынджы
кæуылдæрты фæлыгъды йæ бæстæм.
     Райсомы  Нартæ акастысты, æмæ федтой – сæ уынгты  туджы  малтæ
ныббадти,  азмæлæн дæр дзы нал уыди. Мæрдтæ рæдзæгъдтæ 'мæ  цæндтæй
зындысты. Фæцинкодтой уæд Батырадзыл Нартæ 'мæ йын арфæтæ кодтой.
     –  Хæлар  дын  уæд,  Батырадз, мæ лæггад, – загъта  Сатана,  –
æгайтма худинаг не руагътай Нартæм.
     Батырадз дæр куыннæ ныббуц уыдаид йæхицæй!
     
     БАТЫРАДЗ ХÆСТ УÆНГХОР ÆМÆ ÆРМХОРИМÆ
     Гуымирты сыхы райгуырди дыууæ фаззоны, амæй-ай хæрагдæр, амæй-
ай  æнæфсисдæр. Сæ мады 'хсыр цын фаг нæ кодта. Уæд фаззæтты фыд йæ
фосы  'хсырæй райдыдта хæссын йæ дыууæ фырты. Уый дæр цын æртæ мæйы
фæстæ   нал  фаг  кодта,  æмæ  Гуымир  хохмæ  ссыди.  Уым  цъитидон
фескъуыдта, нукыл æй рауагъта. Æхсыримæ йæ хæддзæкодта, æмæ цын уый
дарын байдыдта йæ фаззæттæн.
     Рацыди  афæдз. Сæ фыд цын уæныг аргæвста лæппутæн. Сфыхта  йæ,
æмæ цын æй сæ разы æрывæрдта. Лæппутæй иу уæнггай тыдта уæныджы фыд
–  Уæнгхор дæр æй уый тыххæй ысхуыдтой. Иннæ та йæ армгай тыдта 'мæ
армгай хордта, æмæ уый та Æрмхор ысхуыдтой.
     Уæд иухатт Гуымир афтæ зæгъы йæ усæн:
     –  Адон  хæргæ куыд кæнынц, сæ тых дæр ахæм уыдзæни,  æмæ  ныр
Нартæй мæ маст бæргæ исдзынæн.
     –  Бæргæ, ахæм куы рауаиккой, æмæ мæ уд сæ къахыбынты фæхъхъау
куы фæуид!
     Уæнгхор  æмæ Æрмхор фат æмæ 'рдынæй хъазынхъом фесты.  Иуахæмы
цæм сæ фыд фæсидти.
     – Цомут-ма Тæнтыхъæдмæ мемæ. Æмæ араст ысты Тæнтыхъæдмæ Гуымир
æмæ  йæ  дыууæ  фырты.  Уый цæм фæттæ 'мæ  æрдынтæ  радта,  бæласыл
фæугардкодта æмæ цын афтæ:
     – Гъеуыцы угард-ма фехсут! Кæддæра йæ чи фæцæфкæнид...
     Уæнгхор  æмæ  Æрмхор фæттæй æмæхст фæкодтой,  æмæ  сæмбæлдысты
мысантыл. Æгæрыстæмæй бæлас дæр ма кæдæмдæр фæтахти. Æмæ бахудти сæ
фыд, æмæ загъта:
     – Гъе, уый лæппуты æхст у, гъе!
     Лæппутæ дæр ныббуц ысты сæхицæй.
     Уæд та цæм сæ фыд дзуры:
     – Æххæст ма кардæй дæр ысхæцут.
     Уæнгхор  æмæ Æрмхор кæрдтæй ысхæцыдысты – ничи цæ басаст.   Сæ
кæрдты гуыппæй ком нæрыди. Уæд цæм сæ фыд дзуры:
     – Ныууадзут уæ хæст. Хорз арæхсут, æмæ уæ ныр та дур æппарынæй
ысфæлварон.
     Æмæ,   Уæнгхор  –  иуырдыгæй,  Æрмхор  –  иннæрдыгæй,  афтæмæй
кæрæдзиуыл  дуртæ  цæвын  байдыдтой, æмæ лыстæг  уырæй  ызгъæлдысты
дуртæ.
     – Ныууадзут уыцы хъазт дæр.
     Рæхджы Нарт сæ Хъазæнфæзы уыдзысты, æмæ уæ уырдæм æрвитдзынæн.
     Лæппутæ кæрæдзимæ бакастысты. Стæй сæ фыды фелвæстой,  æмæ  йæ
тæбыныкъуыбылойау хæрдмæ 'ппæрстой, афтæмæй йæ сæхимæ 'рхастой.
     –  Федтай? Дæу нæ уырныдта нæ лæппуты гуырдых! – загъта Гуымир
йæ усæн.
     –  Сæ  митæ  цын  хъуамæ мæхи цæстæй фенон, æмæ  ма  мын  уæдæ
дойнагдуртæ стæвдкæнæнт.
     Уæнгрог  æмæ Æрмхор дойнагдуртæ стæвдкодтой. Уæд  цын  сæ  мад
афтæ:
     – Гъеныр-ма уыцы дуртæ кæрæдзийы хъæлæстæм æппарут.
     Уæнгхор  æмæ  Æрмхор  тæвд дуртæ истой  се  рмттæм,  кæрæдзийы
хъæлæстæм  цæ  'ппæрстой, æмæ цæ æргъиуыстджытау мыртмырткодтой  сæ
дæндæгты 'хсæн. Стæй-иу цæ лыстæг ызмисæй ракалдтой.
     – Ноджы ма уæ бафæлварон?
     – Бафæлвар! – æмдзырд ыскодтой лæппутæ.
     –  Уæдæ  хъусут.  Уæртæ  къæдзæхытигъ  уынут?  Гъеуыцы  тигъмæ
фæйнæрдыгæй æрбацæут. Фырытау æй уæ сæртæй цæвут, æмæ уæм цы тых и,
уый æз базондзынæн уæд.
     Уæнгхор æмæ Æрмхор, сæ мад цын куыд загъта, афтæ бакодтой, æмæ
къæдзæхытигъ æрызгъæлд. Лæппутæ кæрæдзиуыл сæ сæртæ скъуырдтой, æмæ
цасдæр рæстæг уæлдæфы ныхæвæрдæй аззадысты. Стæй зæхмæ 'рхаудтой.
     Фæрсынц лæппутæ сæ мады:
     – Цæй, куыд уыд, Æна?
     –  Æна уæ фæхъхъау фæуа, мæ хуртæ! Фæлæ ма уæ ноджы иу фæлвæрд
бакæнон.
     – Бакæн, бакæн! – загътой та æмдзыхæй лæппутæ.
     – Фæйнæ бæласыл-ма схæцут.
     Лæппутæ  фæйнæ бæласыл ысхæцыдысты, æмæ цæ æд уидæгтæ стыдтой.
Кæрæдзиуыл цæ ныццавтой, æмæ схъисгай баисты бæлæстæ.
     – Гъеныр мæ уырны, тых уæм кæй ис, уый.
     Фæстагмæ цын Гуымир афтæ зæгъы йæ фырттæн:
     – Уæхи цæттæкæнут ныр Нарты хъазтмæ.
     Æрлæууыди  уалынмæ  Нарты хъазæн бон. Æмæ араст  ысты  гуымиры
фырттæ  Уæнгхор æмæ Æрмхор Нарты хъазтмæ. Нартæм ахæм æгъдау  уыди:
састыбынаты чи баззайа сæхицæй, уый Нарты æртæ сыхы авд боны хъуамæ
фæхынца!  Иннæ адæмтæй, чи хъазыди семæ, уыдонæй-иу чи фæхæрд,  уый
та-иу  фосæй  фыста Нартæн, къуыри цы бахæрой, уый. Кæд-иу  сæхæдæг
баззадысты  састыбынаты, уæд-иу æй æрхуыдтой æнæхъæн мыггагæй,  æмæ
цæ лæвар хастой къуырийы дæргъы.
     Æрымбырд ис Нарты Хъазæнфæзмæ дунейы дзыллæ, дунейы адæм. Зæхх
цæ  нæ  уырæдта,  хур  цыл не ххæссыди, дон цæ не  фсæста,  уыйбæрц
уыдысты.
     Нартæ  хъазыдысты  сæ  кæрæдзиимæ, стæй  ма  цæм  хъазынмæ  чи
'рцыди,   уыдонимæ  дæр.  Уым  уыдысты  гуымиртæ,   уæйгуытæ,   алы
гуыппырсар адæм. Нымайгæ та цæ чи кодта уыйас адæмы!
     Райдыдтой  хъазын.  Нырма  уал  фæттæй  мысанмæ  'хстой.  Фæлæ
Гуымиры  дыууæ  фырты  Уæнгхор æмæ Æрмхорыл ничи  тыхкодта,  мысаны
тæккæ  астæуты 'хситгæнгæ тахтысты кæрæдзийы фæдыл сæ фæттæ. Нартæй
иу дæр ахæм нæ разынди, æмæ Уæнгхор æмæ Æрмхорыл чи фæтых. Нартæ та
æнæрцæф  адæм уыдысты, барын нæ зыдтой... Æмæ кæмттæ арыдтой  фæтты
'хситтæй.
     Ахицæн  фæттæйхъазт.  Уæд та райдыдтой кæрдтæй  хæцын.  Кæрдты
цæхæр кæфойыдзæгтæй калди 'мæ бæстæ сыгъта. Адæм доны сæхи калдтой,
исчи  цæ, мыййаг, куы басудза, уымæй тæрсгæйæ. Фæлæ хæцгæ чи кодта,
уыдон цæхæрæй сæхи бахъахъхъæной, уый сæ сæрмæ нæ хастой. Ам дæр та
бæлвырдбæрæгæй Гуымиры фырттæ амбылдтой.
     Уæд  дур  æппарынмæ  рахызтысты.  Гуымиры  фырттæ  дойнагдуртæ
тæвдкодтой  æмæ  цæ зыввытластой. Тæвд дур-иу кæуыл  сæмбæлди,  уый
хъазтæй  фæхауæггаг. Басастой та сеппæты дæр уыцы бон, æмæ  Гуымиры
фырттæ, хъазт куы фæци, уæд худгæ фæцыдысты сæ хæдзармæ.
     Дуне  дзыллæ-адæмы басастам абон. Райсом та ногæй цæуæм зæгъгæ
загътой сæ фыдæн.
     – Æмæ иуыл уым уыдысты Нартæ? – афарста цæ Гуымир.
     – Зæхх цæ нæ уырæдта, хур цыл не ххæссыди, дон цын нуазынæн нæ
фаг кодта, уыйбæрц адæм дзы уыди.
     –  Райсом  куы хæцат, уæд ма-иу кæсут Нартæм. Кæд сæ мæсгуытæй
уæ  хъазтмæ  кæсæг  уа, уæд уый уый нысанкæны, æмæ  Нартæй  фæстейы
ничиуал  ис. Афтæмæй цæ куы басæттат, уæд уæ хондзысты, фæлæ-иу  ма
сразы  ут.  Мах иунæг не стæм зæгъгæ-иу зæгъут. Стæй цæм  хæдзарæн-
лæгæй  хъуамæ  фæцæуæм  Нартæм. Уадз  æмæ  нæ  иу  къуырийы  дæргъы
фæхæссой æввонгæй.
     – Хорз, кæсдзыстæм, – загътой Гуымирæн йæ фырттæ.
     Дыггаг бон дæр та фыдздзагæй фылдæр адæм æрымбырд и. Райдыдтой
хъазын.
     Фыдздзаг   хъазт  уыди  дойнагдуртæй.  Бирæйы   дæндæгтæ   дзы
ныссасти,   бирæйы  былты  туг  дзы  акалд,  бирæйы  хæмхудтæ   дзы
ныррæсыдысты. Уæддæр сæ хъазт нæ уагътой.
     Уæд  ысбæрæг и, Гуымиры дыууæ фырты та цæ Нарты 'мбулынц, уый.
Фæци  та  уыцы хъазт дæр, æмæ райдыдтой фырыты хæст. Гуымиры  дыууæ
фырты  кæй ныггуыпласынц, уыдон зæххыл дзуддзæгбадт акæнынц. Уæддæр
сæ  хæст  нæ  уагътой. Фæбæрæг и, Гуымирты фырттæ та кæй ысгуыхынц,
уый.
     Стæй  та  æндæр  хъазт райдыдтой – бæлæстæ  бындзарæй  тонынц.
Гуымиры  фырттæ  цæ  æд  уидæгтæ  сыскъуынынц  æмæ  цæ  ныххуырсынц
иннæтыл. Кæй ныццæвынц, уый тæссарбадт акæны йæ мидбынат.
     Уæд Нартæ зæгъынц:
     –  Гуымиры фырттæ! Акæсут-ма – Нартæй фæстейы ничиуал  баззад.
Мæсгуытæй кæсынц, æмæ уæ хонæм.
     – Мах иунæг не стæм!
     –  Уæдæ райсом йе ртыггаг бон у нæ хъазтæн. Фенæм, кæд ма  нæм
исты хъару уа, уæд ысхæцдзыстæм.
     Гуымиры фырттæ та 'рцыдысты сæхимæ, æмæ ракодтой Нарты ныхæстæ
сæ фыдæн.
     – Æмæ мæсгуытæй дæр исчи каст? – афарста цæ сæ фыд.
     – Иууылдæр кастысты. Мæсгуыты сæртыл цæугæ дæр нал кодтой. Æмæ-
иу сæ рæттæй кæрæдзийы бабастой, афтæмæй нæм кастысты.
     –  Нартыл  æууæнк нæй, исты та æрымысдзысты, – загъта фаззæтты
мад.
     –  Сæгълæуд  чи  ныккодта, уыдон ма цы хъуамæ  æрымысой?  Фæлæ
райсом нæ мыггаг хъуамæ иууылдæр ацæуой Нартæм, – зæгъынц лæппутæ.
     – Фидиуæг-хъæргæнæг мæхæдæг фæуыдзынæн, – загъта Гуымир.
     Æмæ ацыди йæхæдæг, æмæ фидиуæгхъæр ныккодта:
     –  Гъей,  гъей,  Гуымирты  адæм!  Фат-фæдисонау  уæм  мæ  хъæр
фехъуысæд!  Мæ  хъæбултæ  Уæнгхор æмæ Æрмхор  Нарты  басастой,  æмæ
райсом  Нартæм цæуынц! Фехъусут уеппæт дæр! Хæдзарæн – лæгæй рацæут
Нартæм!
     Сцæттæкодтой Гуымирты мыггаг сæхи æмæ æртыггаг бон хæдзарæн  –
лæгæй бæхтыл фенкъуыстысты гуымиртæ Нартырдæм.
     Гуымиртæ   бирæ  адæм  уыдысты.  Æртæ  Нартæй  цæ   иумæ   куы
хыгътаиккой, уæд дзы алы хæдзармæ авд лæджы хауди. Сæ бæхты  къæхты
бын  зæхх  лæбырыд,  æмæ  сæ рыг мигъау  сыстади  сæ  сæрмæ.  Бæхты
фындзыхуынчъытæй  ахæм  фу  цыди,  æмæ  цыма  уад  сыстади,   уыйау
фæлдæхтысты бæлæстæ.
     Æрбаввахс  ысты Нарты Хъазæнфæзмæ. Нартæ уæд куывд  ацарæзтой.
Уырызмæг Нарты 'рбамбырдкодта, нуазæнхъалац райста мæ загъта:
     –  Нартæм æрцæуынц гуымиртæ. Абон æртыггаг бон у, æмæ уæ  семæ
ахъазынмæ йæ ныфс чи хæссы, уый мын айсæд мæ нуазæн.
     Нартæй йæхиуыл ничи схæцыд. Æмæ цæ уæд Уырызмæг афарста:
     – Æртæ Нартæй ма æддæ чи ис?
     – Ничи! – зæгъынц Нартæ.
     – Иу зылд ма акæнут ноджы.
     Разылдысты та Нартæ хæдзари-хæдзар, æмæ никуы ссардтой  никæй.
Фехъусынкодтой, Æртæ Нартæ 'ппæтæй дæр ам ысты зæгъгæ.
     – Гуымирты ныхмæ чи 'рлæууа хъазты, иу ахæм айсæд мæ нуазæн! –
ногæй та дзуры Уырызмæг.
     Нартæй  та  ничи схæцыди йæхиуыл. Иууылдæр ныхъхъус ысты,  æмæ
'нцад  бадынц.  Уырызмæг  йæ цæст ахаста бадтыадæмыл.  Никæй  федта
фезмæлгæ, æмæ, æнцад куы бадтысты сеппæтдæр, уæд загъта:
     – Нартæ, иуыл ам ыстут?
     – Ам ыстæм.
     –  Ноджы-ма  иу зылд акæнут. Фенут æппæт рæтты  дæр,  æмæ  кæй
ыссарат, уый-иу ракæнут.
     Нартæ  та  разылдысты.  Хæдзæртты никæй  ыссардтой.  Доныбылты
разылдысты, æмæ уым иу лæппуйы ауыдтой.
     – Ай мах хуызæн у, фæлæ чи у? Кæй фырт у, цымæ?
     Сатана йæ зондзæни, æмæ йæ бафæрсæм.
     Æмæ Нарты кæстæртæ Сатанамæ бауадысты, æмæ йæ фæрсынц:
     –  Ахæм  æмæ ахæм лæппуйы доныбыл хъазгæ федтам. Йæ  хуыз  мах
хуызæн у, фæлæ, цымæ, Нартæй кæцыйы фырт у?
     –  Уый  дæр  уæхицæй у – Хæмыцы фырт. Фæлæ йæм хæстæг  дæр  ма
бацæут.  Зæнгсаст  æмæ  уæ  уæнгцухтæ  фæкæндзæни.  Æз  æм  мæхæдæг
фæдзурдзынæн.
     Æмæ  йæм  Сатана  ацыди Батырадзмæ,æмæ йæ 'рбакодта.  Батырадз
Нарты  кæстæрты Сатанатæм куы федта, уæд афтæ фенхъæлдта æмæ  уыдон
æцæгæлон  исчи сты, æмæ Сатанамæ тыхæй æрбацыдысты. Февнæлдта  цæм,
æмæ цæ гæрзбæндæнæй кæрæдзиуыл абаста. Æмæ Нарты кæстæртæн се рдиаг
ыссыди.
     Уæд æм Сатана дзуры Батырадзмæ:
     – Суадз цæ, уыдон дæр де фсымæртæ сты!
     – Уæдæ цын дæ хатыр фæуæд.
     Æмæ  цæ суагъта Батырадз Нарты кæстæрты. Чи цæ йæ цонджыхъулыл
хæцыд,  чи – й' армыл, чи – йе нгуылдзтыл, чи – йæ цонджыхæцъæфтыл,
чи йæ риу æууæрста, чи йæ фæрстæй хъæрзыдта.
     –  Уынут, – загъта Сатана. – Цалдæрæй уæ сбырста. Амæн йæ тыхы
ныхмæ  тых нæ лæууы. Æддæмæ дæр æй уымæн нæ уадзынц – искæмæн  исты
зиан куы ракæна... Зæгъут, гъеныр уæ цы хъæуы?
     –  Мах  Уырызмæг  рарвыста. Нартæ куывды  бадынц  æмæ  йын  йæ
ныхасæн аргъ чи скæна, æмæ кувинаг чи райса, ахæм агуры. Зилæм Æртæ
Нартыл, æмæ лæджымыггагæй никæйуал ныууагътам фæстейы...
     –  Хæмыцы фырт Батырадз нырма чысыл у, – загъта Сатана. – Фæлæ
'гъдау радтын йæ бон бауыдзæни, æвæдздзæгæн.
     Æмæ бауад Батырадзмæ Сатана:
     –  Хъус-ма, мæ къона! Нартæ дæ кæнынц сæ куывдмæ. Фæлæ  'гъдау
радтын  æмæ кад ыскæнын базон. Нæ зæронды ныхæстæм байхъус. Цы  дын
зæгъа, уый-иу бакæн. Æмæ дæм кæд исты ныфс уа, уæд-иу æй, нæ зæронд
дын кæм зæгъа, уым равдис. Иунæг Хуыцау дæ фарс уæд!
     Æмæ  акодтой  Нарты  кæстæртæ Батырадзы  семæ.  Фехъусынкодтой
хистæртæн Нарты кæстæртæ, иу лæппуйы ма ссардтам зæгъгæ. Милтæ  йыл
фæхæцыд чысыл, ахæм лæппу.
     Уырызмæг та систа йæхимæ йæ хъалац-нуазæн æмæ загъта:
     –  Нартæм  æвзæры уохыл æрбацæуынц Гуымирты мыггаг. Махæй  авд
хатты  фылдæр ысты. Абон æртыггаг бон у, æмæ Нарты хъазты сæ  ныхмæ
чи 'рлæууа, уый айсæд мæ къухæй ацы нуазæн æмæ ацы хай.
     Батырадз  акасти  фæйнæрдæм, æмæ куы ничи  стади  Нартæй,  уæд
Батырадз бацыд Уырызмæджы цурмæ.
     – Æз дын исын дæ хъалац-нуазæн æмæ хай.
     – Чи уа ацы æнæхъуын лæппу, йæ ныфс Гуымиртæм чи хæссы? – хъус-
хъус дзурынц адæм.
     Уырызмæг æм хъалац-нуазæн æмæ галы агъд æнæхъæнæй авæрдта.
     –  Дæ нуазæн дын исын, Уырызмæг, – загъта Батырадз. – Фæлæ  дæ
ныхас  цæмæй сæххæст уа, уымæн уый æгъгъæд нæу. Ахæм ранмæ фистæгæй
нæ фæцæуынц.
     – Мæ бæх дын дæдтын, – зæгъы Уырызмæг.
     – Уæд цæуын, фæлæ м' армы та цы айсон?
     Уæд Сослан фестади 'мæ загъта:
     – Æз та дын мæ кард дæдтын.
     – Хорз дæ хъуыддаг, Сослан. Фæлæ мæ рагъæныл та цы сæвæрон?
     – Æз дын ме рдын дæдтын æд фæттæ! – дзуры Бурæфæрныг.
     –  Дæ  лæвар  бирæ,  – загъта Батырадз.  –  Фæлæ  мæ  бæх  кæм
æрбæтдзынæн?
     Айс м' арц, – зæгъгæ загъта уæд Хæмыц дæр.
     – Д' арцмæ кæй бадарон, ахæм та мын кæм уыдзæн?
     –  Уый  та дын мæ лæвар уæд, – загъта зæронд Ацæ. Æмæ  йæм  йæ
уарт радта.
     Батырадз   хъалац-нуазæн   йæ   бынтæм   анызта,   галы   агъд
æрмыртмырткодта   æд   ыстджытæ.  Йæ   фæстæ   Уырызмæг   йæ   бæхы
'рбакæнынкодта.  Батырадз  ыл абадти. Ацæйы  уарт  цонгыл  асагъта.
Сослан йæ кард райхæлдта 'мæ йæ Батырадзмæ слæвæрдта. Уый дæр æй й'
астæуыл абаста. Бурæфæрныг æм авæрдта йе рдын æд фæттæ, Хæмыц та  –
й' арц. Стæй цын Батырадз афтæ зæгъы:
     – Цæй, цæуон, æви нæма?
     – Фæлæу, загъта Уырызмæг. – Сæхæдæг нæм хабар кæндзысты.
     Æцæгдæр,  Гуымиртæ Нарты Хъазæнфæзмæ 'рбахæддзæ сты. Æмæ  æртæ
кæстæры  'рбарвыстой Нартæм ахæм фæдзæхстимæ: "Нартæ  хъазты  уохыл
лæуд ысты, æви – хоныны?"
     Æртæ  кæстæр  гуымиры  Нарты тымбылæй æрбаййæфтой  куывды  'мæ
загътой:
     – Фарн уæ куывды!
     – Фæрнæйдзаг ут, Гуымиртæ. Исты хабар?
     – Хабар уæхæдæг æмбарут, хъазты уохыл ыстут, æви хоныны уохыл?
     Уырызмæг Ацæйы афарста:
     – Цæй, цы кæнæм?
     Ацæ сыстади мæ загъта:
     –  Нартæ  сæ  фæтк никуы халынц. Нарты хъазт вæййы æртæ  боны.
Абон не ртыггæгæм бон у, иу хъазт-ма акæнæм.
     – Кæимæ ма хъазæм? – загътой Гуымиртæ.
     –  Хистæры тыхæй басæттын, уый фæтк у, хистæр йæ лæппуйы  тыхы
нал  вæййы. Фæлæ нæм ис кæстæртæ. Сегасы ауадзæм, уый не  гъдау  н'
амоны, æмæ цæм иу кæстæры 'рвитæм. Кæд уый басæттат, уæд уый  номæй
æгас  кæстæр-фæсивæд дæр састыбынаты баззайдзысты. Кæд  уæ  амбула,
уæд уæ тыхджын тыхæй йемæ бавзарæд.
     – Раст зæгъыс, Ацæ! – схъæркодтой Нартæ.
     – Уæд махыл æмбæлы, æмæ уын уæ фæндон фехъусынкæнæм.
     – Бар уæхи! – загъта зæронд Ацæ.
     Гуымирты   кæстæртæ  'рцыдысты  Нарты  Хъазæнфæзмæ,   Гуымирты
мыггагмæ, æмæ загътой:
     –  Нартæ  сæ  фæтк  нæ  халынц, абон дам нын  æртыггаг  бон  у
хъазынæн.  Дыууæ  хатты  дам  хистæр  фæлтæримæ  хъазыдыстут,   æмæ
хистæрæн  йе  взонджы тых йæхимæ нал вæййы, фæлæ дам  нæ  кæстæримæ
бавзарут.
     – Ау, æмæ Нарты кæстæртыл зилдзыстæм ныр?
     Уæд æртæ гуымиры – æрвыст лæгтæ – загътой:
     –  Нартæ  разы  сты, цæмæй сеппæт кæстæрты  номæй  иу  кæстæры
рарвитой.
     Æмæ бацыди уæд Гуымир йæ дыууæ фыртмæ 'мæ цын загъта:
     –  Иу  лæппу рацæудзæн уæ ныхмæ, æмæ йын фæйнæрдæм  йæ  цæнгтæ
атонут.
     Гуымиртæ та се ртæ кæстæры барвыстой Нартæм.
     – Разы сты Гуымирты мыггаг иу кæстæры рарвитыныл.
     –  Куывды  чысыл хъыртхъом фестут, æмæ уæ хæцын  нæ  кæнын,  –
загъта  Батырадз Нартæн. Æрмæст мæм кæсгæ кæнут. Æмæ мæ  кæд  уыдон
амарой,  уæд-иу мæ ласын ма бауадзут. Кæд æмæ цын æз сыскъуынон  сæ
удтæ – ласын цæ ма бауадзут уыдон дæр!
     Нартæ  базмæлыдысты, сылгоймæгтæ мæсгуыты 'мæ  гæнæхты  сæртæй
кастысты. Гуымир уый куы федта, уæд фæрсы йæ фыртты:
     – Куы хъазыдыстут, уæддæр афтæ кастысты Нарты сылгоймæгтæ?
     –  Афтæ.  Æрмæст-иу немæ чи хъазыд, уыимæ уыйасæй  нæ  цыдысты
ныры хуызæн.
     – Уæдæ арæхстгай æвналут, æмæ рæстдзæф ут.
     Æрцыдысты  Нартæ, иу фарс æрлæууыдысты Гуымиртæ –  иннæ  фарс.
Хъазæнфæзы   астæу  Нартæй  æрлæууыд  Ацæ,  Гуымиртырдыгæй   Гуымир
йæхæдæг. Райдыдтой ныхас.
     – Æвæрæм дыууæ кæстæры, – райдыдта дзурын Гуымир.
     –  Æвæрæм  мах та æрмæст иу кæстæры, – загъта зæронд Ацæ.  Уæд
фæзындысты Гуымиры фырттæ. Нартæй рахызти чысыл Батырадз.
     – Ацы дзидзидаимæ куыд хæцæм? – загъта Уæнгхор.
     –   Дзидзидайтæ  иухуызон  не  сты.  Фæлæ  райдайæм,  –  дзуры
Батырадз.
     – Исты дыл куы 'рцæуа, уæд дæ удæгасæй нал ауадздзыстæм.
     – Æз дæр уын афтæ зæгъын!
     – Нартæ! Сымах дыууæ боны фембылды стут.
     –  Уыцы  дыууæ боны хъæзтытæ мах иу бон акæндзыстæм.  Фыдздзаг
хъазт уæм цы ис?
     – Фатæй мысанмæ 'хсын.
     Фæйнæ  бæласыл  уыгæрдтæ 'ркодтой. Уæнгхор æмæ Æрмхор  фехстой
бæлас.  Æмæ  бæлас астæуæй уæлæмæ кæдæмдæр фæхаудта.  Батырадз  дæр
фехста, æмæ бæлас йæ тæккæ рæбынæй фæтахти кæдæмдæр.
     –  Бындар, фæуай, Бурæфæрныг, кæд цавæр фыдбылызы фæттæ дарыс!
– загъта Батырадз.
     Уыцы ныхæстæм Бурæфæрныг бахудти 'мæ загъта:
     – Рамбылдтай, Батырадз! Бæдæйнаг фæу!
     Гуымиртæ фенкъард ысты.
     – Æндæр ма уæм цы хъазт ис? – афарста цæ Батырадз.
     – Хъæзтытæ бирæ сты. Бæлæстæ стонæм. Фæйнæ бæласы.
     Уæнгхор  æмæ  Æрмхор  ыстыдтой  фæйнæ  бæласы  'мæ  цæ   хохыл
ныццавтой, æмæ лыстæг цъæлтæ баисты дыууæ бæласы дæр.
     Батырадз  бауади, бæлæстæ æд уидæгтæ, æд дуртæ 'мæ  æд  сыджыт
ыстыдта,  хохыл  цæ  ныццавта, æмæ кардыкæрдæнтау  лыстæг  ысхъистæ
баисты.
     Фембылды та сты Гуымиры фырттæ.
     – Цы хъазт ма зонут?
     – Кæрæдзимæ дуртæ баппарæм.
     – Хорз хъазт у! – зæгъы Батырадз.
     Æмæ  дурадзагъдæй  айстой  кæрæдзийы.  Дыууæйæ  –  Батырадзыл,
Батырадз  дыууæйыл  –  иунæгæй. Цы дуртæ йыл ныццæвынц  Батырадзыл,
уыдон ыставд къæрттытæй хауынц Батырадзы къæхты бынмæ. Батырадз  цы
дуртæ ныццæвы гуымиртыл, уыдон та лыстæг чысæй æркæлынц.
     Уыцы хъазты дæр та Батырадз рамбылдта.
     – Цы хъазт ма зонут?
     – Кæрдтæй ысфæлварæм.
     Кардæй  бавнæлдтой. Кæрдты цæхæрæй Гуымиры  фырттæй  кæмæн  йæ
дарæс ыссыгъди, кæмæн – йæ сæрыхъуынтæ. Æмæ састыбынаты баззадысты.
     –  Бындар фæуай, Сослан, кæд цавæр кард дарыс! Иннæ ахæм  Ацæ,
зæрондæй  дæр  ахæм  уарт кæмæн ис, иу зынджы  къæртт  дæр  мæм  не
руагъта.
     Батырадз та ноджы фæрсы Гуымиры фыртты:
     – Цы хъазт ма зонут?
     – Дуртæ стæвд кæнæм, æмæ уыдонæй ахъазæм.
     – Бæхыл бадгæйæ, æви фистæгæй?
     – Бæхыл бадгæйæ – хуыздæр!
     Æмæ   стæвдкодтой  дойнагдуртæ.  Батырадз   та   цæ   сырхзынг
ыскæнынкодта  дурты. Æртæйæ 'рхъазыдысты бæхтыл. Алчи  цæ  йæ  дзых
ныххæлиукодта.  Уæнгхор æмæ Æрмхор тæвд дуртæ  бахсынц  Батырадзмæ,
уый  цæ  йæ  дзыхæй  ацахсы, йæ болат дæндæгтæй цæ  'ргъиуы  æууылд
акæны,  æмæ  цæ  змисы хуызæнæй ракалы. Йæхæдæг зынгдуртæ  фелвасы,
бахсы  цæ  куы  Уæнгхоры  дзыхмæ,  куы  Æрмхоры  дзыхмæ.  Зынгдуртæ
дæндæгты  мылыты  афизонæгкæнынц,  æмæ  сæ  бон  нал  вæййы   дуртæ
æрыууилын.  Батырадзы  бæх æгæр тагъд куы фæуайы,  уæд  Хæмыцы  арц
зæххыл  æрфидаркæны. Батырадз идоны рохтæ йыл абæтты,  æмæ  афтæмæй
ысфæлвары семæ.
     Фембылды та сты Уæнгхор æмæ Æрмхор.
     –  Хуыздæр  фæуай, Уырызмæг, ахæм бæх чи дары!  Ноджы  мæ  фыд
Хæмыц, ахæм арц чи хæссы!
     Уырызмæг  æмæ  Хæмыцæн дæр æхсызгон куыннæ  уыдысты  Батырадзы
ныхæстæ!
     Батырадз та афарста Гуымиры фыртты:
     – Цы хъазт ма зонут?
     – Сæрæй ысхæцæм!
     – Схæцæм, – загъта Батырадз, – сымах куыд фæнды, афтæ!
     Æмæ Уæнгхор йæхи рауагъта иуырдыгæй, Батырадз та – иннæрдыгæй.
Æмæ  кæрæдзийы  сæ  сæрытенкатæй ныххуырстой:  Уæнгхор  атахти  æмæ
Тæнтыхъæды бæласы рæбын букъбадт акодта. Йе взагыл фæхæцыди, æмæ йе
взаджы цъупп йæ размæ 'рхауди.
     Дыггаг   хатт  фæстæмæ  ацыди  Батырадз,  йæхи  йыл   рауагъта
Æрмхорыл,  атахти уый дæр. Йæ мад мыдамæстытæ кодта  кæрты  дуармæ,
æмæ  хыссæйыл  сæмбæлди. Ныххаудта арынджы мидæг, æмæ  йе  взаг  йæ
хъæлæсы абырыд.
     – Цы кодтай, мæ хъæбул? – афарста йæ йæ мад.
     – Иу дзидзидай немæ хъазы, æмæ нын тыхкæны, ницæмæй сæтты.
     –  Уæдæ иугæр кæд афтæ у, уæд кæронмæ хъазт фæут. Ныр та уымæй
æрцагурут исты хъазт.
     Æрмхор æмæ Уæнгхор та 'рцыдысты Нарты Хъазæнфæзмæ.
     –  Æхсæз хатты ахъазыддæн уемæ, – загъта цын Батырадз. – Æхсæз
хатты уæм байхъуыстон. Ныр та мæм сымах байхъусут.
     – Хъусæм дæм.
     Æмæ Батырадз уæд Нарты хистæрты афарста:
     – Цæмæйты-иу фæхъазут?
     –  Мах  авд  дуры  радыгай æхсын байдайæм æврæгътæм,  æмæ  дур
æрхауын чи 'руадза, уый фембылды ис, – загъта Бурæфæрныг.
     – Уый æцæг хорз хъазт у.
     Батырадз  авд тымбылдуры 'рбадавта. Радыгай цæ арвмæ, æврæгъты
уонг фехста. Дуртæй фæстæмæ раздæр чи 'рцæйхауы, уый та ацахсы, æмæ
йæ ногæй фехсы. Афтæмæй дзы иу дур дæр хауын не руагъта.
     Уыйфæстæ Уæнгхор æмæ Æрмхор райстой уыцы авд дуры, æхсынц  цæ,
æмæ  дыууæйæ  дæр  сæ бон нæ баци дуртæ радыгай  ацахсын,  зæхмæ-иу
æрхаудтой.
     Фембылды сты уыцы хъазтæй дæр Гуымиры фырттæ.
     – Цы хъазт ма фæкæнут? – дзуры Батырадз та Нарты хистæртæм.
     – Æртыгайаздзыд куыртимæ сыкъайæ фæхæцæм, – загъта Уырызмæг.
     – Хорз хъазт у, уый дæр. – Рауадзут-ма иу куыр.
     Нартæ  куыр рауагътой. Уый сызнæт и, æмæ Батырадз йемæ сыкъайæ
схæцыди  æмæ йæ сисрæбынмæ балхъывта. Уыйфæстæ Уæнгхор  æмæ  Æрмхор
дæр куыримæ сыкъайæ схæцыдысты. Куыр цæ 'рбасырдта æмæ Уæнгхорæн йæ
галиу цæст фæхаудта, Æрмхорæн та йæ рахиз цæст.
     – Цы зæгъут, Гуымиры фырттæ? – афарста цæ Батырадз.
     – Ницы, фембылды стæм.
     Батырадз та Нарты хистæрты фæрсы:
     – Ноджы-ма исты хъазт зонут?
     –  Уæхстытæ  стæвдкæнут,  æмæ-иу цæ  фадхъулæй  фæкъæдзгæнæнмæ
стъыссут. Уæу чи нæ зæгъа, уый рамбылдта, – загъта Сослан.
     – Тæккæ хуыздæр хъазт у!
     Æмæ стæвдкодтой уæхстытæ. Уæнгхор æмæ цæ Æрмхор Батырадзæн  йæ
фадхъулы стъыстой. Уый уæу нæ, фæлæ слæууыди 'мæ симыныл ысхæцыд.
     Уыйфæстæ   та  фæйнæ  уæхсты  стъыстой  Уæнгхор  æмæ   Æрмхоры
фадхъулты.  Тыххæй ма сæхи уырæдтой. Иу дзы, Уæнгхор  кæй  хуыдтой,
уый, йæ цæссыгтæ 'руагъта. Æрмхор та кæубыл фæци.
     Нартæ  Батырадзы се рмтты хастой. Æмæ æрæмбырд ысты æртæ сыхæй
Нартæ.   Сбадтысты  сæ  бæхтыл  æмæ  балæууыдысты  Гуымиры   калачы
уайтагъд.
     Гуымиртæ  авд  хатты фылдæр уыдысты Нартæй. Нартæй  алы  лæджы
ныхмæ  Гуымиртæй бадти авд лæджы. Систой нуазынтæ 'мæ хæрынтæ.  Алы
Нартæн-лæг дæр авд лæджы хардз иу рæгъæн нуæзта.
     Иу  бон  афтæ,  дыггаг  бон  дæр афтæ.  Æмæ  Нартæ  расыгкæнын
байдыдтой. Уæд Гуымирты хистæртæй иу хатиагау дзуры:
     – Симдыл сифтындздзысты Нартæ, æмæ уæд кусартафон у!
     Уырызмæг  хатиагау хорз зыдта, бамбæрста уыцы дæлгоммæныхæстæ,
æмæ кæстæртæн бамбарынкодта, цæмæй нуæзтæй сæхиуыл фæхæцой.
     Нарты кæстæртæ сæхиуыл ауæрдын райдыдтой.
     – Æвæдза, кæстæртæн акафын дæр æмбæлы, – зæгъынц уæд Нартæ.
     –  Йе  ртæ  нуазæны чи баназа, уый ахизæд хъазтмæ,  –  дзурынц
Гуымиртæ.
     Нарты  кæстæртæй  алчидæр  æртæ нуазæны  анызта,  æмæ  хъазтмæ
ахызти. Уæнгхор æмæ Æрмхор ыстыр куыси-нуазæны хæфсытæ 'мæ маргджын
кæлмытæй байдзагкодтой, æмæ Уæнгхор зæгъы:
     – Мах басастæй, Батырадз, æмæ нæ къухæй иу нуазæн баназ. Фæйнæ
та мах баназдзыстæм.
     Хъæстæ-нуазæн  Батырадзмæ авæрдтой, сæхæдæг дæр фæйнæ  нуазæны
райстой.  Бакъуыртц  цæ  кодтой, æмæ цæ сæ  дзыхтæм  ысхастой.  Уæд
маргджын  кæлмытæй иу хæфсы рацахста. Хæфсы сæр йæ  дзыхы  атъыста.
Хæфс йæ къæхтæ ныррастласта, æмæ хæрдмæ сзындысты дыууæйæ дæр.
     Батырадз ныууынæргъыд. Йæ дæндæгтæй нуазæны был нылхъывта, æмæ
нуазæн дæндæгты зыхъхъыртæй фæрсудзæгау нуазы.
     Банызта йæ нуазæн Батырадз.
     – Уæ нуазæн бирæ уæд!
     Баппæрста  цæм  куыси  Гуымиры  фырттæм,  æмæ  хæфсæй,  калмæй
агæппытæластой. Нартæ цæ ауыдтой.
     – Уый та циу?
     –  Ма тыхсут, Нартæ! – дзуры цæм Батырадз. – Маст чи кæны, уый
марг цы у, уый
     дæр базондзæн. Фæлæ симгæ!
     Батырадз  Уæнгхор  æмæ Æрмхоры астæу æрлæууыди.  Иуæн  дзы  йæ
рахиз  цонг, иннæмæн йæ галиу цонг ыскодта йæ дæларм, æмæ симы.  Иу
зылд  акæны,  æмæ  цын  сæ  уæлфæдтыл  æрлæууы.  Дыууæйæн  дæр   сæ
къæхтыхилтæ бамурвæййынц. Дыггаг зылд æркæнынц, æмæ цын Батырадз сæ
цæнгтæ  'рбалхъивы йæхимæ. Уæнгхор æмæ Æрмхор фæчепфæчеппæй симынц.
Нартæ  цыл  худынц.  Стæй та æртыггаг зылд  ракодтой,  æмæ  цын  сæ
мæкъуыстджытæ сыздыхта Батырадз.
     Уæнгхор æмæ Æрмхор базыдтой сенамонд, æмæ лæгъстæмæ фесты:
     – Ма нæ амар, мах дæ мад, дæ фыды уазæг!
     – Маргæ уæ нæ кæнын, фæлæ уын баргæ дæр нæ кæнын.
     – Суадз нæ уæдæ!
     – Нæ симд уал фæуа!
     Тынгдæр цæ 'рбалхъивы Батырадз.
     – Кæд фæрыстыстут, мыййаг?
     – Уыйас ды дæр куы фæриссис!
     –  Уæдæ  æз  дæр фæрыстæн, сымах Нартæй хынджылæг куы  кодтат,
уæд. Фæлæ уæ абонæй фæстæмæ Нартыбæсты куыннæ уал фенон, афтæ!
     – Æртæ боны хорз федтам нæхи, – æппынфæстаг загъта Уырызмæг. –
Фæлæ нæртон лæг гуыбынылмард нæу – нæ хæдзæрттæ бацагурæм.
     Нартæ базмæлыдысты 'мæ рацыдысты сæ бæстæм.
     
     БАТЫРАДЗ ÆМÆ ХУРЫЧЫЗГ
     Батырадзæн  тыхгæнæг  тых нæ ардта,  æмæ  Батырадз  дæр  уымæн
хуынди.  Æмæ  иу бон куы уыди, уæд ысфæндкодта дард балцы  фæцæуын,
æмæ  йæ хъару бавзарын.  Райста йемæ иу рæхыс Батырадз. Стæй, Нарты
рæгъауы хуыздæр чи уыд, ахæм бæх равзæрста. Сбадти йыл, æмæ афардæг
йæ дард балцы.
     Цæуы  Батырадз. Йæ фæндаг Гуымиртыл ыскодта, æмæ  цæ  баййæфта
тымбылæйбадгæ сæ Ныхасы. Арфæ цын ракодта 'мæ уыдон дæр загътой:
     – Уо, фæрнæй цæрай, Хæмыцы фырт Батырадз! Кæдæм фæндараст?
     – Æвзарын мæ тых, æмæ уал сымахыл ракодтон мæ фæндаг. Зивæг ма
фæкæнут,  æмæ  фондзыссæдзæй иуырдыгæй æрлæуут,  æз  та  иннæрдыгæй
æрлæудзынæн.
     Райстой рæхыс æмæ Гуымирты тыхджынтæ фондзыссæдзæй йæ иу кæрон
æрлæууыдысты,  Батырадз  –  иннæрдыгæй.  Батырадз  йæ   иу   къухæй
рæхысыкæроныл   рахæцыд,   фондзыссæдз   гуымиры   та    иннæрдыгæй
ахæцыдысты. Батырадз цæ иу къухæй æрбаласта, йæ бынатæй ызмæлгæ дæр
нæ  фæкодта,  афтæмæй.  Рæхыс ныззылдта йæ сæрмæ,  æмæ  фондзыссæдз
гуымиры  уæлдæфы куыройдзалхау ныззылдысты. Байдыдта цæ  зилын,  сæ
сæртæ  разылдысты,  мæгуыртæг,  æмæ иугай  зæхмæ  хауын  байдыдтой.
Зæххыл-иу чи сæмбæлди, уый-иу расыглæгау рахаубахаугæнгæ фæцæйцыд.
     – Уаих фæуат, Гуымиртæ! Æнæ исты баназгæ цæй расыг фестут!
     –  Дæ  бонæй  уай,  Хæмыцы  фырт Батырадз!  Дæ  иу  къухæй  нæ
фондзыссæдзæй куы ныззылдтай!
     Хæрзбон загъта Батырадз Гуымиртæн, æмæ та араст и.Фæцыди  бирæ
æмæ  фæстагмæ  бахæццæ ис мæликтæм. Уыдон дæр  сæ  Ныхасы  тымбылæй
бадынц.
     – Фарн уæ ныхасы, мæликтæ!
     –  Уо, фæрнæйдзаг уай, Хæмыцы фырт Батырадз! Кæцæй фæдæ? Кæдæм
цæуыс?
     –   Мæ   тых   æвзарын.   Гуымиртимæ  сфæлвæрдтон,   æмæ   цæм
фондзыссæдзæй  мæ  кæстæр  æнгуылдзы тых нæ  разынди.  Ныр  сымахыл
ракодтон  мæ  фæндаг.  Рæхысыкæроныл ныхæцут фондзыссæдзæй,  æз  та
иунæгæй – йæ иннæ кæроныл.
     Мæликтæ  рæхысæн  фондзыссæдзæй йæ  иу  кæроныл  ныххæцыдысты,
Батырадз та – йæ иннæ кæроныл. Рахæцыди цыл, æмæ цæ 'рбаласта йæ иу
къухæй, æмæ цæ ныззылдта уæлдæфы. Мæликтæн сæ сæртæ разылдысты  'мæ
цæфкæрчыты хуызæн цудтытæгæнгæ хаудысты зæхмæ.
     –  Бындар фæуат, мæликтæ, кæд уæлдæфы нуазгæ нæ кодтат! Иу  уæ
йæ къахыл куынæуал лæууы!
     –  Дæ бонæй уай, Хæмыцы фырт Батырадз! Махæй искæмæ дæ тых  к'
уаид, уæд нæ
     цъилау  нæ  зилис  уæлдæфы! Фæлæ кæд дæ  тых  æвзарыс,  уæд  –
Йеугуыппыртимæ.
     Æмæ  араст  и  Батырадз  Йеугуыппыртæм.  Æмæ  цæуы.  Иннæ  бон
Йеугуыппырты дæр изæрырдæм баййæфта сæ Ныхасы.
     – Фарн уæ ныхасы, Йеугуыппыртæ!
     –  Уо,  фæрнæй фæцæрай, Хæмыцы фырт Батырадз! Цы дæ 'рхаста  а
бæстæм?
     – Гуымиртæ 'мæ мæликтæм уыддæн. Фæнды мæ мæ тых базонын. Гъемæ
ма  фæзивæгкæнут,  фæлæ-ма  мæнæ рæхысы  иу  кæроныл  фондзыссæдзæй
ахæцут.
     Йеугуыппыртæ  фондзыссæдзæй  рæхысы  иу  кæроныл   ахæцыдысты.
Батырадз та иннæ кæроныл – иунæгæй. Батырадз цæ 'рбалхъывта йæхимæ,
стæй цæ ныззылдта уæлдæфы. Йеугуыппырты сæртæ зилын байдыдтой,  æмæ
рæхысæй  иугæйттæй тахтысты, зæхыл æмбæлдысты æмæ, мæнæ  калмы  сæр
куы рацæвай, æмæ уый хъеллæуттæгæнгæ куыд фæцæйбыра, афтæ цыдысты.
     Батырадз цæм дзуры:
     – Цавæр расыг фестут цæугæ-цæуын. Иу уæ уæддæр рæстмæ ацæуæд!
     –  Дæ  бонæй уай, Хæмыцы фырт Батырадз! Мах дæуæн иу фуйы  фаг
дæр  не  стæм.  Фæлæ кæд фæлварыс дæ тых, уæд –  уæларв  зæдтæ  'мæ
дауджытимæ.
     Батырадз  цын  хæрзбон  загъта 'мæ та  араст  и  дарддæр.  Æмæ
хъуыдыкæны: "Уæдæ уæларвмæ куыд фæцæуон?"
     Æрбадти  иу  дуры  сæрыл,  цады был æмæ  хъуыдыты  ацыд.  Стæй
уæлхъæдæй афынæй и, æмæ райсом хуры 'рбакастмæ нал райхъал.
     Хурычызг  æрвылрайсом фыдздзаг хурыскасты  зæххон  цадмæ  йæхи
найынмæ  цыди.  Хуры  фыдздзаг тынтæ зæххыл  куы  сæмбæлдысты,  уæд
Хурычызг зæххон цадмæ хурытынтыл рахызти. Йæ дарæс раласта 'мæ йæхи
найыныл фæци. Æмæ Батырадзмæ бадзырдæуыд йæ фыны.
     – Фынæй мауал кæн, Батырадз! Сыст уæлæмæ. Дæ разы ис, уæларвмæ
дын фæндаг чи бацамона, уый. Æмæ йæ мауал ауадз.
     Батырадз  фесхъиудта, йæ цæстытæ аууæрста 'мæ  фестади.  Кæсы,
æмæ Хурычызг цады йæхи найы.
     Æмæ  дзуры  Батырадз  йæхинымæр:  "Уо,  Хуыцау!  Мæнæ  дунейыл
ыскæнæн  кæмæн  нæй, ахæм сылгоймаг! Æмæ кæцæй æрцыди?  Æмæ  йæ  цы
'рхаста ардæм? Науæд нырмæ кæм уыди? Йе кæм царди?
     Ныххауди  йæ  зæрдæйы Хурычызг Батырадзæн. Дисы  йæ  бафтыдтой
Батырадзы чызгæн йæ тымбыл уæрджытæ, йæ къутувæрд синтæ,  йæ  нарæг
астæу. Йæ къуыбыр риутæ размæ хæцыдысты къуымадзафæздæттау. Уæд  йæ
урс  дæллагхъуыртæ,  йæ  худæн былтæ, йæ  тымбыл  цæсгом,  йæ  сырх
уадултæ!  Рæтæнагъды  стæвдæн  –  йæ  сау  дзыггутæ,  йæ  цæнгтæ  –
хъæзуасæнты хуызæн, йе нгуылдзтæ – нымайæнкъæбæлтæ, йæ  буар  та  –
кæсаджы  буар.  Ахæм хæрзаив æмæ рæсугъд уæнгтыконд  фыдздзаг  хатт
федта Батырадз.
     Батырадз чызгæн йæ зæлдар сæрбæттæн систа. Стæй фæсвæд абадти.
     Чызг йæхи над фæци, Хур дæр къахырæй йæ был ныддардта. Кæны йæ
уæлæдарæс чызг, фæлæ нал ары йæ зæлдаг сæрбæттæн. Дзуры:
     – Чи мын ахаста мæ зæлдаг сæрбæттæн? – скатай и чызг. – Радтæд
мын  æй. Цы мын зæгъа, уый бакæндзынæн. Иу дзы мой ыскæнын  мæ  бон
нæу, уыййæддæмæ.
     Уæд æм Батырадз æргом рацыди, æмæ йæ афарста:
     – Чи дæ? Дæхи мын бацамон.
     – Æз Хурычызг дæн. Фæлæ дæхæдæг та чи дæ?
     – Æз та Нартæй дæн.
     – Хæмыцы фырт Батырадз дæн.
     – Уæдæ дын æз дæ кой хъусын.
     – Гъемæ мын уæд уæларвмæ фæндаг бацамон.
     – Уый мæ тыхы нæй.
     – Ды загътай, мой ыскæнынæй фæстæмæ дæ бон алцыдæр у.
     – Уо, фæлæ зæххон лæгæн уæларвмæ цæуыны бар нæй.
     – Цæуылнæ и? Уæдæ уæларвон цæрджытæн зæхмæ цæуыны бар цæмæн и?
     – Куы мæ базоной, уæд мæ бафхæрдзысты.
     – Æз дæр уыдонмæ цæуын, æфхæрæджы 'фхæрынмæ!
     –  Уæдæ  кæд гæнæн нал и, уæд дæ æз мæ пæлæзы бын бакæндзынæн.
Ныртæккæ  Хур куы 'сзына, уæд мæм йæ тын æрæппардзæн, æмæ йыл  иумæ
абаддзыстæм.  Æмæ  нæ  уый  уæларвмæ схæсдзæн.  Æрмæст  мæ  истæмæй
мыййаг,  куы фæрса Хур, уæд-иу ды мацы зæгъ, цалынмæ нæхимæ ссæуæм,
уæдмæ.
     Æмæ  чызг  йæ  пæлæзы бын æркодта Батырадзы. Хур  йæ  тын  куы
æрæппæрста,  æмæ  йыл куы бабадтысты дыууæйæ,  уæд  æй  афарста  йæ
чызджы Хур:
     –  Абон  цыма уæззаудæр дæ иннæхæттытæй?.. Исты сагъæс дæ  кæд
ис?
     –  Мæ  зæрдæ зæххы рæсугъддзинадимæ дзуры. Æмæ кæд уый  тыххæй
афтæ у?
     Ницыуал  загъта Хур. Систа йæ тын, æмæ цæ йæ кæрты  æрывæрдта.
Стæй  Хур  фæцыди  йæ  балцы. Чызг æмæ Батырадз  та  Хуры  хæдзармæ
бацыдысты.  Чызг  Батырадзы  размæ 'рхаста  хæрд  æмæ  нуæзт,  фæлæ
Батырадз ницæмæ 'вналы.
     Стæй афтæ зæгъы æрæджиау.
     –  Стыр æхсызгон мын уыд дæ иунæг фенд дæр. Æмæ дын кæд  мæнмæ
фæцæуыны фадат нæй, уæд кæрæдзийæ хо 'мæ 'фсымæр уæддæр зæгъæм.
     Æмæ уыцы ныхæстæй цыдæр рухс ныккаст чызджы зæрдæмæ.
     Батырадз ын сызгъæрин æнгуырстуан балæваркодта чызгæн, чызг та
йын сызгъæрин хъама радта. Кæрæдзийæ хо 'мæ 'фсымæр загътой, адджын
кæрдзын бахордтой иумæ. Стæй йæ Хурычызг афарста Батырадзы:
     – Зæгъ-ма, цыдæр зæгъинаг мын куы уыддæ, уæд цы уыди?
     –  Æз  нæхицæй  мæ  тых  бавзарон  зæгъгæ  рацыддæн.  Хæцыддæн
Гуымиртимæ, Мæликтимæ, Йеугуыппыртимæ. Мæ ныхмæ чи фæлæууа, иу ахæм
цæм  нæ  разынди. Æмæ сфæндкодтонуыйфæстæ мæ тыхтæ уæларвцæрджытимæ
бавзарын.
     – Уый тыххæй дæ ардæм цæуын нæ хъуыди. Уæларвцæрджытæ иууылдæр
Нарты куывды куы вæййынц! Уым цæ бафæлвæрдтаис.
     – Уазæгимæ йæ тых чи 'взары, уый уазæгхор у.
     – Æмæ ды ам уазæг нæ дæ?
     – Æз ардæм тыхкæнынмæ ссыддæн.
     – Уæдæ цалынмæ Хур æрцæуа, уæдмæ уый фæнд ма скæн.
     Хуры хæдзары уазджытæн хицæн хатæн уыд, æмæ уырдæм ацыд.
     Изæры Хур дæр фæзынди йæ балцæй æмæ дзуры:
     – Цыдæр æнахуыр тæф мыл æмбæлы...
     – Дунетыл ды зилыс! Махыл та дæуæй цæуы æнахуыр тæф...
     – Цыдæр мæ 'мбæхсыс, мæ чызг, æмæ мын æй зæгъ.
     – Махмæ ис... зæххон лæг.
     – Æмæ чи у?
     – Хæмыцы фырт Батырадз... Абон дæ тыныл иумæ лæууыдыстæм.
     –  Гъе,  мæ  чызг!  Æз  æй  базыдтон уайтагъддæр...  Фæлæ  дæм
тыхныхас барæй не скодтон... Дæ мад дæр æй зоны?
     – Уый ам нæма ис.
     – Фæдзур-ма, уæдæ, Батырадзмæ.
     Чызг  æм  ауади Батырадзмæ, æмæ йæ 'рбакодта. Хур  сыстади  йæ
къæлæтджынæй æмæ загъта:
     –  Гъе,  Хæмыцы фырт Батырадз! Ай, зæххон хур куы  дæ!  Цы  дæ
схаста уæд ардæм?
     – Цыдæр фыдбылыз. Рацыддæн мæ тых базонынмæ.
     – Æмæ дæ кæд уый базонын фæндыд, уæд ардæм цæмæн цыддæ? Зæххыл
иу ызмæлæг дæр нал уыди?
     –  Мæ  ныхмæ  цæ  ничи  лæууы. Æмæ  ныр  та  мæ  тыхтæ  уæларв
бафæлварон.
     –  Уæдæ мæм хъус. Махмæцæрджытæ æртæ боны тыхæвзарæн фæкæнынц.
Æмæ  кæд  бафæразай семæ, уæд – хорз. Кæннод-иу хъæстагæй  ма  фæцу
Нартæм.
     Æмæ  ралæууыдысты тыхæвзарæн бонтæ. Фыдздзаг бон уыди  дымгæйæ
хъазт.  Зæдтæ  'мæ дауджытæ сыстадысты. Хуыцау цыл  тынг  ысдымдта,
фæлæ  цæ змæлгæ ничи фæкодта уыдонæй. Æрмæст Батырадзы цæсты  цыдæр
бахауди, æмæ йæ уый æрныкъуылдта.
     Дыггаг  бон  уыди  хъызтæй тыхфæлварæн.  Бæстæ  ахæм  их-уазал
ыскодта,  æмæ-иу  лæг ныссалди, маргъ тæхын нал фæрæзта,  сырдтæ-иу
цæуын   нал  зыдтой.  Ничи  та  фæтарсти  уæларвцæрджытæй,   æрмæст
Батырадзы цæстыты мыгъ бакалди æмæ чысыл йæ цæст аууæрста.
     Хуыцау  афтæ  стæвдкæнынкодта бæстæ,  æмæ  дуртæ  дон  кодтой.
Батырадзæн   йæ  хид  æрлæдæрсти  цæстыл  æмæ  иу  хатт   йæ   цæст
фæныкъуылдта. Иннæтæй æндæрхуызон дæр ничи фæци.
     Уыйфæстæбон æрымбырд ысты ногæй уæларвцæрджытæ. Æмæ цын Хуыцау
фехъусынкодта:
     –  Уæларвцæрджытæ!  Тыхæй, уе хсæн  цы  зæххон  гуырд  и,  уый
къаддæр  нæу, фæлæ ма йæхи Куырдалæгонмæ байсæрыдта зæгъгæ  уæд  ын
уеппæт дæр ницыуал ракæндзыстут.
     Уыцы ныхæстæ Хуры чызг фехъуыста 'мæ цæ Батырадзæн рафæзмыдта.
     Уæдмæ Хур дæр æрбацыди.
     –  Хæмыцы  фырт  Батырадз! Уæларв ахæм нæй, æмæ  дæ  тыхмæ  чи
фæлæууа иуæй-иумæ, фæлæ ма сæрынхъуаг дæ.
     –  Зонын  æй,  цы  зæгъынмæ  хъавыс,  уый.  Æмæ  мын  бацамон,
Куырдалæгонмæ куыд фæцæуон?
     –  Дæ  мадырвадæлтæм уал фæцу. Уыдонмæ ис беркæфтæ. Иу  къуыри
цын сæ сой фæцъир, æмæ цын се хсыр фæцым. Æнæуый дæ бон нæ бауыдзæн
Куырдалæгоны  куырдадзы дæхи байсæрын. Афтæ  куы  нæ  бакæнай,  уæд
басудздзынæ.
     Уыцы  изæр Батырадзы Хур æриста зæхмæ йæ тынтыл, æмæ  Батырадз
сæхимæ дæр нал ацыд, фæлæ комкоммæ ныццыди йæ мадырвадæлтæм.  Уыдон
ыл тынг фæцинкодтой. Стæй цын радзырдта, цæмæ 'рцыди, уый.
     Батырадзмæ  йæ мадырвадæлтæ беркæфтæ 'рбакодтой. Кæрддзæф  цын
кодтой  сæ  бæрзæйтæ æмæ цын Батырадз уырдыгæй сæ сой  цъырдта.  Се
хсыр  дæр  цын-иу  ацымдта. Афтæ æнæхъæн къуыри йæхи  фæхаста  уым.
Къуырийы фæстæ 'рцыди Нартæм, æмæ йæ Сатана уайдзæфты бын фæкодта:
     – Кæмыты хæтыс, Батырадз? Нартæм куынæуал зыныс!
     Фæдзырдта йын Батырадз дæр йæ фæндаджы хабæрттæ. Стæй  ма  йын
афтæ:
     – Æз мæхи Куырдалæгонмæ куы нæ байсæрон, уæд мын фæстагмæ хорз
нæ уыдзæни. Фæлæ мын куы ницы ком радта?
     – Ацу йæм. Куырдалæгон хатт æфсон дæр ыскæны...
     Бацыди Куырдалæгонмæ.
     – Æнæхъæн къуыри мæхи схастон беркæфтæй, гъеныр мæ байсæр.
     – Уæдæ ма дæ кæстæр æнгуылдз хъæсдарæгыл авæр, æз дæ базонон.
     Батырадз йæ кæстæр æнгуылдз хъæсдарæгыл æрывæрдта. Куырдалæгон
æй  дзæбугæй  ныххафтласта.  Дзæбуджы  хъæд  тæгæлтæ  фæхаудта  'мæ
Куырдалæгоны  ныхыл сæмбæлд Батырадзы 'нгуылдз æндæрхуызон  дæр  нæ
фæци. Нæдæр уау фæкодта Батырадз.
     –  Цæвгæ  мæн  кæныс, – загъта Батырадз. –  Æмæ  кæугæ  та  ды
кæныс?! Цæй, байсæр мæ, Куырдалæгон.
     – Ма кæ, мæ хур. Мыййаг, басудздзынæ 'мæ тæригъæд дæ.
     – Æз дæ уымæй нæ фæрсын.
     Уæд  Куырдалæгон сагъæсыл фæци: "Ныр ай куы байсæрон,  уæд  ын
зæхыл тыхгæнæг тых нал ракæндзæн, æмæ Хуыцауимæ дæр ысхæцдзæн.  Уæд
ма  мах цард та цы уыдзæни? Йæ кондыл зыны – зынг чи бауырома, ахæм
у".
     Иуцъусдуг ахъуыды кодта Куырдалæгон, стæй зæгъы:
     – Æвзалы мæм чысыл и, æмæ дæ фаг куы нæ суа...
     – Уымæн дын æз амал ыскæндзынæн.
     – Скæн, æмæ мæм къуырийы фæстæ рацу.
     Батырадз æрцыди Сатанамæ 'мæ йын афтæ зæгъы:
     –  Къуыримæ мын сæмгъуыдкодта. Стæй зæгъы, æвзалы дам  мын  не
сфагуыдзæн...
     –  Уымæй Хуры афæрс. Уый дын баххуыскæндзæн. Æмæ фæстиат мауал
кæн.
     Æмæ та фæстæмæ фездæхти Батырадз, Хурычызгæн ракодта йæ хабар.
Æмæ йæ уый та йæ фыдæн радзырдта.
     –  Батырадзы нæ сæры Куырдалæгон. Æфсæнттæ йын кæны.  Æмæ  йын
баххуыскæн.
     – Уæддæр цы загъта? – афарста Хур Батырадзы.
     – Дæ фаг дам нæу ме взалы зæгъгæ мын загъта Куырдалæгон.
     –  Æвзалы  дын нæ баххуыскæндзæн æнæуый дæр. Дæу хъæуы  дойнаг
дур. Уый та дын – мæ быгъдуан.
     Æмæ  Хур куынцгом дойнаг дурæй байдзагкæнынкодта. Йæ мидæг  ын
Батырадзы  бавæрдтой. Стæй фæсидти Уацилла, Галæгон,  Зынджыбардуаг
æмæ Мигъыбардуагмæ, æмæ загъта:
     –  Уацилла,  ракал дæ цæхæртæ – дойнаг дуртæ  сырх  зынг  куыд
фестой!  Галæгон,  ды  та тыхджын дæр ысдым. Зынджыбардуаг,  ды  та
цæхæр  æртывæр  фæкæн! Мигъыбардуаг, ды та ахæм  къæвда  скæн,  æмæ
денджызтæ сæ былтæй куыд акæлой!
     Æмæ Мигъыбардуаг, арв æмæ зæхх кæрæдзийы хостой, къæвда скодта
ахæм.  Зынджыбардуаг йæ цæхæр æртывæр фæкодта.  Галæгон  тыхджындæр
ысдымдта.  Уацилла  йæ  цæхæр  калдта.  Æмæ  Батырадз  Куырдалæгоны
куырдадзы иучысыл бахъарм и. Фæлæ уыцы 'нкъардхуыз уыд.
     Уæд æм Хурычызг фæндыр балæвæрдта.
     Хур Куырдалæгоныл йæ фæндаг акодта, æмæ йæм дзуры:
     – Ам дæ, Куырдалæгон?
     – Ам дæн. Цы дæ хъæуы?
     –  Хæмыцы фырт Батырадз дæ куырдадзы куынцгомы йæхи сæры,  æмæ
йæм фæкæс.
     – Цы загътай уый? Æмæ нæ уæд ам  цæрын куынæуал ныууадздзæн!
     –  Ма  тыхс,  кæд нæ хъыгдара, уæд йæ мæлæт мæ тæвдæй  уыдзæн.
Фæлæ ацу, æмæ йæ байсæр.
     – Цæй, дæ хатырæй, Хур.
     Куырдалæгоны куырдадзы тæвдæй бацæуæн нал уыди.
     – Кæд, мыййаг, нæ судзыс?
     – Мæнæ уазалæй куы мæлын, уæд цытæ дзурыс?
     Нал  сауæрста  уæд  Куырдалæгон.  Авд  комæй  йæм  авд  куынцы
сарæзта. Æртæ боны рацыд.
     – Дæ къух-ма хъæсдарæгмæ радар.
     Батырадз йæ къух хъæсдарæгыл авæрдта, æмæ хъæсдарæг æрфæлмæн.
     –  Æнæрай дæ фæуа Хуыцау, – загъта Куырдалæгон. – Кæд цы  тыхы
хицау дæ! Мæ хъæсдарæг мын дæ тæвдæй ку' атайын кодтай!
     Ныр  бæстæ  лæсæнтæ  кæны къæвдайæ. Уацилла  йæ  гæрæхтæй  нал
æнцад.  Залиаг  кæлмытæ  'мæ домбæйттæ рабырыдысты  се  мбæхсæнтæй.
Мигъылбардуаг   цæ  Галæгонæн  ыскъæфынкодта,   æмæ   цæ   уый   та
Куырдалæгоны куырдадзы 'ппæрста.
     Куырдалæгон дæр цæ калдта куынцгомы.
     – Дæ къух-ма авæр хъæсдарæгыл, – дзуры Куырдалæгон Батырадзмæ.
     Батырадз та хъæсдарæгыл йæ къух авæрдта, æмæ хъæсдарæг адон.
     – Иу бон ма бафæраз!
     Æвдæм бон Куырдалæгон фæдзырдта Хур, Уацилла, Галæгон, Зынджы-
æмæ Мигъыбардуæгтæм.
     – Денджызмæ йæ куы нæ аппарæм, уæд Батырадзы байсæрыны фаг дон
кæм и!
     Куырдадзы  бынмæ 'фсæнтæ бавæрдтой, æмæ йæ раластой. Денджызмæ
цæхæр  калгæйæ  атахти Батырадз. Денджыз ныссур и,  æмæ  кæфтæ  'мæ
кæсæгтæ  фыхæй  сурыл  аззадысты. Батырадзы тъанджы  кæрон  ма  дон
хъæстæ  нæ фæци, фæлæ æнæуый иууылдæр цъæх æндон фестади.  Батырадз
рауыгъта   кæфтæ  'мæ  кæсæгты  æмæ  цæ  амыртмырткодта  йæ   болат
дæндæгтæй.
     Æруазал  и Батырадз. Рахызти донæй, разылд Йеугуыппыртыл,  æмæ
иу  цæфæн фондзыссæдзы 'рбамардта. Мæликтыл ыссыди – иу ахæм та уым
фæцагъта. Гуымиртыл рацыди – уым дæр афтæ. Стæй Нартæм æрбацыд  æмæ
загъта Сатанайæн:
     – Хурычызгæй хо загътон мæхицæн, æмæ уал уырдæм цæуын.
     Æмæ  Батырадз  уæларвмæ  афардæг и.  Чи  ма  йæм  бауæндыдаид?
Сегасыл дæр тых уыди, Хуыцау æмæ Хурæй фæстæмæ.


* Каталог * Библиотекæйы сæйраг сыфмæ * Журналы сæйраг сыфмæ *